جه‌نگیزخانێ ته‌تار ئاڤاكر و كوردان ژى ناڤێ خو كره ته‌ته‌ر
نه‌زیر چه‌مباهیڤى
ده‌مێ من دیرۆكا ئه‌ڤێ ئیمبراتۆریێ ب زمانێ عه‌ره‌بى خواندى من ب فه‌ر دیت ب شێوه‌كى كورت وه‌رگێرم بۆ زمانێ كوردى، ژبه‌ركو بۆ من حێبه‌تبه‌ك په‌یدا بى چاوا هۆزه‌كا بچووك د ناڤ جه‌رگێ هۆزه‌كا مه‌زن دا شیا پرانیا كێشوه‌رێ ئاسیا ڤه‌رگریت و خوه بگه‌هینته جه‌رگێ روژهه‌لاتا ناڤین و مه‌زنترین ده‌وله‌تێن ل ئه‌وى ده‌مى بروخینت, چ حنێر ب كارئینا هه‌تا شیایى پێكڤه‌ژیانێ د ناڤبه‌را چه‌ندین ئۆل و ئاینان دا په‌یدا بكت, چ فاكته‌ر هاریكار بین هه‌تا بشێت پتر ژ 18 هۆزێن ده‌ره‌كى هه‌ره ناڤدار و مه‌زن و چه‌ندین نه‌ته‌وێن خودان خاك و ده‌ستهه‌لات و نه ژ زمان و نه‌ژاد و ئاینێ خوه بكه‌ت هه‌ڤالبه‌ند و بێخیته ل بن فه‌رمان و ده‌ستهه‌لاتا خو, چ ده‌لیڤه بۆ په‌یدا بین ژ ده‌شتا مه‌نغۆلیا خوه بگه‌هینته به‌غدا و شامێ و ده‌ریا سپى, ب چ سیاسه‌ت دا د ماوێ 21 سالان دا ئه‌ڤێ ئیمبراتۆریێ ئاڤا بكت و سنۆر و ده‌ڤه‌ره‌كا هه‌رى مه‌زن بێخته ل بن ده‌ستهه‌لاتا خوه, چ ئه‌گه‌ر بینه جهێ لاوازیا وێ هه‌تا بهه‌لوه‌شیت و هۆزا وێ ده‌ربه‌ده‌ر و به‌لاڤ ب بیت ل جیهانێ, ئه‌ڤا من په‌سن و نه‌كامیا وێ كرى ئه‌و ژى ئیمبراتۆریا ته‌تارى یا مه‌غولى یه ئه‌وا ل سالا 1206ێ زایینى هاتى دامه‌زراندن ل مه‌نغۆلیا ل باكۆرێ چینێ ژلایێ تیموجین ڤه یێ ناڤدار ب (جه‌نگیزخان)، كو نه‌ژاد ته‌تارى و د ناڤ هۆزا مه‌غولى دا و زمان (كیپچاك) و ئول بۆزى, ب زه‌ندو ملێن خوه و هۆزا مه‌غۆل ده‌وله‌تا خوه ئاڤا بكت و چینێ داگیر بكت و ( باژێرێ كراكۆروم) بكت پایته‌خت و پاشێ ب سه‌ركه‌فتنێن بله‌ز و ل دووڤ ئێك ده‌وله‌تا خوه به‌رفره‌ه بكت و (پكین) پایته‌ختێ چینێ یێ نها بكت پایته‌ختێ ئیمبراتۆریێ, به‌لێ ئه‌گه‌ر دووڤچوونه‌كێ د په‌یڤا ته‌تار دا بكین ژێده‌ر دبێژن په‌یڤا ته‌تار د زمانان دا گه‌له‌ك رامانان ددت وه‌كو (مێرخاسێ خودانێ پوستى و كوچه‌رات و سویارێ چه‌له‌نك), جه‌نگیزخان كه‌سه‌كى ناڤدار بى ب خوین مێژ و سه‌ركردێ بێ دلۆڤانى و دگۆتنێ شاهێ جیهانێ، ژبه‌ركو ب هێزا خوه جیهان هه‌ژاند, ده‌ما ته‌تاریا هێرش كربا ده‌ڤه‌ره‌كێ زویكا دستاند، ژ به‌ر رێخستنه‌كا رێكوپێك و له‌شكره‌كێ زێده و سه‌ركردایه‌تیه‌كا شاره‌زا د هونه‌رێن شه‌ڕى دا و خوه راگرتن ل به‌ر ته‌نگاڤیان, له‌شكرێ ته‌تار ده‌ما هێرش كربا سه‌ر ده‌ڤه‌ره‌كێ ئه‌و ده‌ڤه‌ر كاڤل دكر و هه‌ر باژێره‌ك داگیر كربا ب شه‌رى هه‌مى خه‌لكێ باژێرى دكوشتن و چ جیاوازى د ناڤبه‌را ژن و زه‌لاما دا نه دكر, كفتوگو نه‌بین دگه‌ل چ پێشیێن ده‌وروبه‌را و بێ سۆز بین و ئه‌ڤ سالوخه‌ته بۆ خوه كربین باشترین چه‌ك دا ترس بكه‌ڤیته ناڤ هه‌ڤركێن وان و بێ شه‌ر خوه راده‌ست بكن و هه‌ر د هزرا وان دا بى ده‌وله‌تێن موسلمانان هه‌میان داگیر بكن و بچنه د به‌غدا ده و خیلافه‌تا عه‌باسى بهه‌لوه‌شینن, شیا گه‌له‌ك خه‌لكێ ل خوه خرڤه بكت و ب هێرشێن سه‌ركه‌فتیانه ده‌وروبه‌رێن خوه هه‌مى داگیر كرن هه‌تا مه‌مله‌كه‌تێ وى ژلایێ روژهه‌لاتى ڤه كوریا, ژلایێ رۆژئاڤایى ڤه سنۆرێ ده‌وله‌تا خه‌وارزمیان, ژلایێ باكۆرى ڤه ده‌شتا سیبیریا, ژلایێ باشۆرى ڤه ده‌ریا چینێ, ئیمبراتوریا وى 17 ده‌وله‌تێن نها, ناڤێ ته‌تار و مه‌غۆلیان ل ئه‌وان نه‌ته‌وێن ل باكۆرێ چینێ و تایبه‌ت ل ده‌شتا جۆ بى, سه‌ره‌رایى هۆزا ته‌تارى و مه‌غۆلى و هۆزێن ل مه‌نغۆلیا و چینێ جه‌نگیزخان شیا هۆزێن (ئوسمانلى, توركێن توركستان, سه‌لاجقه, ئه‌زه‌رى, ئوزبه‌ك, توركێن قورمان, بوخاریۆن, بلغار, بشكیر, قازان, قه‌ره‌چێن جورجى, شێكس, ئه‌بازه یێن قه‌فقازى, توركێن ئه‌نازول, یاقوت, توركمانێن ئه‌رمینى, سیبیرى, كراسنارسكى و….. هتد, ئه‌ز باوه‌رم هۆزێن كوردان ژ ئه‌ڤێ هه‌ڤالبه‌ندیێ بێ به‌هر نه‌بین، چونكو ئاخا كوردستانێ ژى داگیر كربى). كرن هه‌ڤالبه‌ند ل ژێر دارێ ترس و سته‌مێ و ئاینى و هۆزێن توركى هه‌مى بینه هه‌ڤالبه‌ندێن وێ یێن سه‌ره‌كى, هه‌ر ده‌ڤه‌ره‌كا ڤه‌گرتبا ناڤێ مه‌غۆل ده‌ینا سه‌ر وان هه‌مى هۆزا, پشتى جه‌نگیزخانى ده‌ڤه‌رێن رۆژئاڤایێ ئیمبراتوریا خوه ڤه‌گرتین و هۆزێن توركێن مسلمان بینه هه‌ڤالبه‌ند, ئێكه‌م پێنگاڤ بكار ئینا و ئاینێ ته‌تار كره ئاینه‌كى تێكه‌ل و ژ گه‌له‌ك ئاینان و هنده‌ك ژ شه‌ریعه‌تێ موسلمانا و یێ مه‌سیحیا و یێ بۆزیا و هنده‌ك ژى ژ ده‌ف خوه هه‌مى تێكه‌لكرن و دستوورى ئیمبراتوریا ته‌تار پێ دروست كر و كره په‌رتووكا ئه‌لیاسه) و هنده‌ك دبێژنێ ( ئه‌لیاسق ), ده‌ڤه‌را ده‌ستهه‌لاتا جه‌نگیز خانى هه‌مى موسلمانێن وێ ل سه‌ر مه‌زهه‌بێ سونى بین, پشتى نه‌مانا جه‌نگیز خانى ل 1227 ئیمبراتوریا وى هاته دابه‌شكرن د ناڤبه‌را بنه‌مال و كور و نه‌ڤیێن وى دا و هه‌ر یه‌كى هه‌رێمه‌ك ئێخست ل بن كۆنترۆلا خوه ب ناڤێ ده‌وله‌ت و ممالیك, ده‌وله‌تا ئیلخانى ل باكۆرێ وه‌لاتێ فارس, یوان ل چینێ,قازان و ئه‌ستراخان و سیبیریا ل رۆسیا, جاره‌كا دى ئنجیل كرن دستوورێ خوه و ئاینێ مه‌سیحى كرن فه‌رمى ل سیبیریا, ئه‌لقرم ل تركستان و تورك و ئوسمانیا قورئان و شریعه‌تێ موسلمانا ب كار ئینا, گه‌له‌گ ته‌تاریان جهێ خو یێ ره‌سه‌ن هێلان و بینه ئاكنجیێن ده‌ڤه‌رێن دیتر و ل دووڤ خۆشیێ كه‌فتن، چونكو ئه‌و جهێن د ئێخستین ل بن ده‌ستهه‌لاتا خوه ئه‌و لێ دبینه خودان پله و فه‌رماندار, ده‌ستهه‌لاتا میراتگێرى به‌رده‌وامى پێ نه‌دا, هولاكو نه‌ڤیێ جه‌نگیزخانى شیا دوباره ئیمبراتوریا مه‌غۆلى ئاڤا بكت ڤه ل ژێر ده‌ستهه‌لاتا مونكو خانێ مه‌زن و ل سه‌ر رێبازا پاپیرێ خو بچت, وى ئاسن و ئاگر ب كار ئینان, ب هێزه‌كا هه‌را مه‌زن هێرش كره سه‌ر به‌غدا و شیا ده‌ستهه‌لاتا خیلافه‌تا عه‌باسى بروخینت ل سالا 1258ێ زاینى و مالوێرانى و كاڤلكرن ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدا كر, سالا 1260ێ زاینى ل شه‌رێ عێن جالوت ل فه‌لستینێ بده‌ستێ مه‌مالیكێن مسریا له‌شكرێ وى د شه‌رى دا گورزه‌كى گران لێ كه‌فت و پاشڤه‌كشیا, دشێم بێژم ئیمبراتوریا ته‌تار تنێ رێكخوشكه‌ر بى بۆ ئاڤاكرنا ئیمبراتوریا ئوسمانى ل ده‌ڤه‌را ناڤه‌راست ژبه‌ركو هه‌مى هۆزێن تورك بینه هه‌ڤالبه‌ند و بى ئه‌گه‌رێ ئاڤاكرن و په‌روه‌رده‌كرن و رێكخستنا له‌شكرى بو ئوسمانیان ژبه‌ركو گه‌له‌ك سه‌ركردێن وى ژ هۆزێن نه‌ته‌وه تورك بین و ئوسمانیان و هۆزێن تورك هێرش كرنه سه‌ر مملكه‌تێ ئه‌لقرم ل تركستان و روخاند, ئیمبراتورى ببى مه‌مالیك و هێزا وێ لاواز ببى, ده‌لیڤه بۆ ئوسمانى و رۆسیان په‌یدا بى و رۆسیا هێرش كره سه‌ر مه‌مله‌كه‌تێن قازان و ئه‌ستراخان و سیبیریا و هه‌ر سێك كاڤل كرن و ئوسمانى ژ مه‌مله‌كه‌تێ ئه‌لقرم ده‌ركرن, فارسا ده‌وله‌تا ئیلخان روخاند, چینى یا بنه‌مالا (یوان) روخاند و بنه‌مال و هۆزا ته‌تارى هاتن كوشتن و تالان كرن و ده‌ربه‌ده‌ر و مشه‌خت بین و به‌لاڤ بین ل جیهانێ, ل دووڤ ژێده‌ران نها ته‌تارى ل 23 وه‌لاتان دژین و ئامار دبێژن ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ هۆزه جاره‌كا دى خرڤه ببیت ل وه‌لاتێ خوه دێ نه ژ جوهیا كێمتر بیت و ژ شه‌ش ملیۆنان پترن و تنێ وه‌لاتێ ته‌تار یا بوویه كوماره‌كا نیمچه فیدرالیا لاواز ل بن ده‌ستهه‌لاتا رۆسیا ڤه و نێزیكى دو ملیۆن ته‌تارى لێ ئاكنجى نه, یا ئه‌ز دبێژم ل سه‌ر ئاخا كوردان (ئوسمانى و تورك بینه خودان ماف و وه‌لات و ده‌وله‌ت, فارس ژى بینه خودان هێز و ده‌وله‌ت و مه‌رجه‌ع, عه‌ره‌ب ژى بینه خودان ئاخ و نه‌ته‌وه), كوردستان ژى ما پارچه پارچه و بێ وه‌لات و بێ هێز و نه نه‌ته‌وه‌خواز و ئێك هه‌لویست و ئێكگرتى و هه‌ر سه‌ركێشه‌كێ خوه نه دا ب یێ دى و نه‌زانین و پاشڤه‌مان بوو به‌هرا وان و تنێ كوردان گه‌له‌ك ناڤێن خوه كرنه ته‌ته‌ر؟.
