جوداهی د ناڤبه‌را سیسته‌مێ په‌رله‌مانی و سه‌روكاتی دا
شێوازێ سیسته‌مێ حكمرانی و چاوانیا هه‌لبژارتنا سه‌روكێ هه‌رێمێ ل هه‌رێما كوردستانێ زورترین گرژی و ئالوزی ل سه‌ر دروستبووینه ژلایێ لایه‌نێن سیاسی یێن هه‌رێما كوردستانێ ڤه. ئه‌ڤ بابه‌ته ژلایێ ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ، لایه‌نێن سیاسی، كه‌سایه‌تیان و جڤاكی ڤه یا بوویه مژارا روژێ. هه‌ر چه‌نده سیسته‌مێ حكمرانی د مادێ ئێكێ پروژێ ده‌ستورێ هه‌رێما كوردستانێ ئیماژه ب “سیسته‌مێ په‌رله‌مانی” دكه‌ت، لێ ژ بووی ئامرازێن سیاسی هنده‌ك لایه‌نێن سیاسی به‌حسێ هه‌بوونا سیسته‌مێ سه‌روكاتی ل هه‌رێمێ دكه‌ن. ئایا ل هه‌رێما كوردستانێ سیسته‌مێ حكمرانی سیسته‌مه‌كێ په‌رله‌مانی یه یان سه‌روكاتی و چ جێوازی هه‌یه د ناڤبه‌را ڤان هه‌ر دوو سیسته‌مان دا؟ زور جوداهی یا هه‌ی د ناڤبه‌را ڤان هه‌ردوو سیسته‌مان دا، ژ وانا:
1- د سیسته‌مێ په‌رله‌مانی دا، سه‌روكێ حكومه‌تێ (سه‌روك وه‌زیران) و كابینا حكومی به‌رپرسن ل هه‌مبه‌ر ده‌سته‌لاتا یاسادانانێ (تشریعی) ب رامانا وێ چه‌ندێ كو ئه‌و گرێدایی ب باوه‌ریا ده‌سته‌لاتا یاسادانانێ نه، په‌رله‌مان دشیان دا هه‌یه باوه‌ری ژ كابینا حكومه‌تێ وه‌رگریت. مادێ 16 فه‌قه‌را 3یا یاسایا سه‌روكاتیا هه‌رێمێ ژماره 1 یا سالا 2005 دبێژیت: ماوه‌یێ سه‌روكێ هه‌رێمێ ب دیماهیك دهێت ئه‌گه‌ر 3 ل سه‌ر 4 ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی ده‌نگی بده‌ن. د ڤێره دا دیار دبیت كو په‌رله‌مان دشێت باوه‌ری ژ سه‌روكێ هه‌رێمێ وه‌رگریت. لێ د سیسته‌مێ سه‌روكاتی دا په‌رله‌مان نه‌شێت باوه‌ریێ ژ سه‌روكی وه‌رگریت (ئه‌گه‌ر سه‌رپێچیه‌كا جنایی كربیت په‌رله‌مان دێ شێت ده‌ورێ خو ببینیت).
2- د سیسته‌مێ په‌رله‌مانی دا، سه‌روك وه‌زیران ژلایێ په‌رله‌مانی ڤه دهێته هه‌لبژارتن. هه‌لبه‌ت پارتا زورینه ده‌نگ بده‌ستڤه ئیناینه دێ به‌ربژێرێ خو بو پوستێ سه‌روك وه‌زیران دیار كه‌ت، لێ ل هه‌می وه‌لاتێن سیسته‌مێ په‌رله‌مانی په‌یره‌و دكه‌ن ئه‌ڤ جوره پێوه‌ره ناهێنه جێبه‌جێ كرن. بو نموونه، ل نه‌مسا، ئایسله‌ند، فینله‌ند، ئایرله‌ند، پورتوغال، توركیه و.. . كو سیسته‌مێ په‌رله‌مانی یه سه‌روكێ ده‌وله‌تێ ژلایێ خه‌لكی ڤه دهێته هه‌لبژارتن و سه‌روكێ حكومه‌تێ ژلایێ په‌رله‌مانی ڤه. د سیسته‌مێ سه‌روكاتی دا، سه‌روكێ ده‌وله‌تێ كو د هه‌مان ده‌مدا سه‌روكێ حكومه‌تێ یه ژلایێ خه‌لكی ڤه دهێته هه‌لبژارتن.
3- د سیسته‌مێ په‌رله‌مانی دا، ده‌ستهه‌لاتا جێبه‌جێ كرنێ ب كوم دهێته برێڤه‌برن، ئانكو جڤاتا وه‌زیران ده‌سته‌لاتا جێبه‌جێ كرنێ برێڤه دبه‌ت (د ده‌ست یك كه‌س دا نینه). به‌لام د سیسته‌مێ سه‌روكاتی دا، ده‌سته‌لاتا جێبه‌جێ كرنێ ژلایێ یك كه‌س ڤه دهێته برێفه‌برن، ئانكو سه‌روك هه‌م سه‌روكێ ده‌وله‌تێ یه و د هه‌مان ده‌مدا هه‌م سه‌روكێ حكومه‌تێ یه، هه‌لبه‌ت ب هاریكاریا راوێژكار و سكێرتێرا وه‌ك ل ئه‌مریكا. ل هه‌رێما كوردستانێ ده‌سته‌لاتا جێبه‌جێ كرنێ، یاسادانان و دادوه‌ری د ده‌ستێ یه‌ك كه‌س دا نینه. هه‌ر سێ ده‌ستهه‌لاتدار (سه‌روكێ هه‌رێمێ، سه‌روك وه‌زیران و سه‌روكاتیا په‌رله‌مانی) ده‌ستهه‌لات یێن هه‌ین و ته‌واوكه‌رێن ئێك دوو نه. ئانكو هه‌فسه‌نگیه‌كا بهێز یا د ناڤبه‌را هه‌ر سێ ده‌ستهه‌لاتان دا هه‌ی.
4- د سیسته‌مێ په‌رله‌مانی دا، ده‌سته‌لاتا جێبه‌جێ كرنێ گرێدایی ب باوه‌ریا په‌رله‌مانی یه و شه‌خسه‌ك دشێت هه‌م د ده‌سته‌لاتا جێبه‌جێ كرنێ و یاسادانانێ دا كار بكه‌ت و ببیته ئه‌ندام، ل هه‌رێما كوردستانێ كه‌سه‌ك دشێت هه‌م د په‌رله‌مانی و هه‌م د حكومه‌تێ دا كار بكه‌ت. ل بریتانیا ئه‌ندامێن كابینا حكومی ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی ژی نه، ل هوله‌ندا، نه‌رویج و لوكزمبورگ ئه‌ندامێن كابینا حكومی ئه‌ندام په‌رله‌مان نینن، لێ رێك هاتیه دان به‌شدار بن د گه‌نگه‌شێن په‌رله‌مانی دا. به‌لام د سیسته‌مێ سه‌روكاتی دا، هه‌رسێ ده‌سته‌لات (جێبه‌جێ كرن، یاسادانان و دادوه‌ری) ژ ئێك جودانه (Separation of Powers) و كه‌سه‌ك بتنێ د ئێك ده‌سته‌لاتێ دا دشێت ببیته ئه‌ندام.
5- د سیسته‌مێ په‌رله‌مانی دا، بالانسا هێزێ د ناڤبه‌را ده‌ستهه‌لاتا جێبه‌جێكرنێ و یاسادانانێ هه‌یه وه‌ك به‌لجیكا، ل بریتانیا و نیوزله‌ندا ده‌ستهه‌لاتا جێبه‌جێ كرنێ بهێزتره ژ ده‌ستهه‌لاتا یاسادانانێ. د سیسته‌مێ سه‌روكاتی دا ژی جێوازیا هه‌ی، ل ئه‌مریكا به‌له‌نسا هێزێ یا هه‌ی د ناڤبه‌را سه‌روكێ وه‌لاتی و كونگرێسی. ل فه‌ره‌نسا كو نیمچه سه‌روكاتیه ده‌سته‌لاتا یاسادانان بهێزتره ژ ده‌ستهه‌لاتا جێبه‌جێ كرنێ. ل كولومبیا و فێنوزوێلا هێزا هاتیه دابه‌شكرن د ناڤبه‌را هه‌ر دوو ده‌سته‌لاتان دا.
