جیهان پشتى ڤایرۆسێ كورونا…سیاسى
خه‌له‌كا دووه‌م: سیاسى
سیاسه‌تا برێڤبرنا دۆنیایێ و ته‌ڤ ژێرخانا جیهانى یا سیاسى و په‌یوه‌ندیێن بازرگانى و رێكخستنێن جیهانگێرى یێن بتایه‌بت لده‌ستپێكا چه‌رخێ بیست وئێكێ هاتینه پێش ببوونه شه‌نگستێن دۆنیایێ و گرێدانا به‌رژه‌وه‌ندێن وه‌لاتێن زلهێز بجوره‌كى رێكخستبوون و هه‌ڤسه‌نگیه‌ك لگۆره‌یى هه‌ژمونا هه‌ر زلهێزه‌كێ ئابورى و سیاسى وله‌شكرى به‌رجه‌سته كربوو.
به‌لێ بپێشداچۆنێن ڤان 2 ده‌هكێن بورى یێن ته‌كنه‌لوجیا و سیسته‌مێن ئه‌لكترۆنى یێن زیره‌ك و ته‌ڤى پێشكه‌فتنێن وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتا ئاسیا و بیتابه‌ت چین و به‌رى وێ ژى كوریا باشۆر وسه‌نگافوره و لڤان دۆماهیان ژى هندستان، بوونه هۆكارێن گرنگ و جیهانگێریا چه‌رخێ بیست و ئێكێ خسته لژێر پرسیاران و ئێدى گۆهارتنێن لسه‌رخۆ كه‌تنه دناڤا مه‌یدانا ملاملانا جیهانى دا و بده‌ركه‌فتنا ڤایرۆسێ كورونا ئه‌ڤ گۆهارتنه باشتر دیار دبن و بله‌زتر پێشدا دچن.
پێخه‌مه‌ت ئه‌م بهوورى و لدیڤ ڤه‌كۆلینێن بیرمه‌ندێن خۆدان ئه‌زمون لسه‌رانسه‌رى دۆنیایێ، باسا گرنگترین گهۆرینێن سیاسى یێن چێدبن و دهێنه پێشبینیكرن چێببن بكه‌ین، دێ ڤى به‌شى ژى دابه‌شى ڤان خالان كه‌م:
1. جیهانه‌كا كێمتر ڤه‌كرى و كێمتر خۆشگوزه‌ران وكێمتر ئازادى
ئه‌ڤ قه‌یرانه دێ وه‌لاتان -حكومه‌تان- بهێزئێخیت و دێ نه‌ته‌وه‌ییبوونێ تووكمه كه‌ت. حكومه‌ت دێ سیاسه‌تێن ئاواراته ژبۆ پێشگرتنا ئه‌ڤێ په‌تایێ به‌رپاكه‌ت و بزه‌حمه‌ت دێ جاره‌كا دى راكه‌ت یان دێ ده‌ستا ژێبه‌رده‌ت پشتى بدووماهیهاتنا قه‌یرانێ.
ڤایرۆسێ كورونا دێ ڤه‌گۆهاستنا ده‌سهه‌لات و هه‌ژمونێ ژ رۆژئاڤا بۆ رۆژهلات بله‌زتر لێكه‌ت. كوریا باشۆر و سه‌نگافوره بشێوه‌كێ باشتر به‌رسڤدانا قه‌یرانێ كر، كارڤه‌دانا چینێ ژى باشتر بوو سه‌راریى شاشیێن وێ یێن ده‌ستپێكى. به‌لێ لئه‌ورۆپا و ئه‌مریكا سه‌ره‌ده‌ریا وان یا هێدى و هه‌ره‌مه‌كى بوو ئه‌گه‌ر به‌راوردیێ بكه‌ین، كو بۆ ئه‌گه‌رێ پتر پیسكرنا “نیشانا بازرگانى” یا رۆژئاڤایى.( ستیڤ م. والت (پرۆفیسور)
مامۆستایێ په‌یوه‌ندیێن ناڤنه‌ته‌وى لـ زانكۆیا هارفارد)
هه‌ر وه‌ك سیاسه‌تا جیهانێ دێ هه‌رمینیت پرى هه‌ڤدژى. په‌تایێن پێشتر هه‌ڤركى دناڤبه‌را زلهێزان بدووماهى نه‌ئینا ونه‌بوو ئه‌گه‌رێ ده‌ستپێكرنا چه‌رخه‌كێ نوو یێ هه‌ڤكاریا جیهانى، چاوا كو په‌تایا ئه‌نفله‌وه‌نزا 1918-1919 هه‌ڤركیا زلهێزان بدووماهى نه‌ئینا، ڤایرۆسێ كورونا ژى ڤێ ناكه‌ت. دێ پاشڤه‌زڤرینه‌كا پتر دجیهانگێریا بێ راده‌یى دا بینین، دده‌مه‌كى دا به‌رێ هاولاتیان لحكومه‌تێن نشتمانى یه ژبۆ پاراستنا وان، به‌لێ وه‌لات و كۆمپانى دهه‌وله‌كێ به‌رده‌وام دانه ژبۆ كێمكرنا خالێن لاوازیێ دپاشه‌رۆژێ دا.
دیسان (ستیڤ م. والت) بناڤدا دچیت و دبێژیت:”بكورتى دێ ڤایرۆسێ كورونا جیهانه‌كا كێمتر ڤه‌كرى و كێمتر خۆشگوزه‌ران و كێمتر ئازادى ئافرینیت. نه‌دبوو بڤێ رێكێ دا بچیت، به‌لێ ئه‌ڤ پێكهاتیێ ژ ڤایرۆسه‌كێ كۆژه‌ك و پلاندانانه‌كا نه‌گۆنجاى و سه‌ركرداتیه‌كا نه شیاو پێكدێت مرۆڤاتى دانایه لسه‌ر رێره‌وه‌كێ نوو یێ مه‌ترسیدار”.
هه‌روه‌سا (شیفشانكار مێنون) هه‌ڤپیشه‌یێ تایبه‌ت د (برۆكینگز ئیندیا) دا، و راوێژكارێ به‌رێ یێ ئه‌وله‌كاریا نه‌ته‌وى یێ سه‌رۆك وه‌زیرێن هندى مانمۆهان سینگ، و ومامۆستایێ زانكۆیا ئاشۆكا ده‌رباره‌ى بابه‌تى دبێژیت:” هه‌رچه‌ند هێشتا ده‌ستپێكه، به‌لێ سێ تشت یێ دیاردبن. ئێكه‌م، په‌تایا ڤایرۆسێ كورونا دێ سیاسه‌تێن مه گهۆریت، چ دناڤا وه‌لاتان دا چ دناڤبه‌را واندا. ده‌سهه‌لاتا حكومه‌تێ یه یا كو جڤاك-هه‌تا یێن لیبرال ژى- گۆهارتین. سه‌ركه‌فتنا رێژه‌یى یا حكومه‌تان لسه‌ر ڤێ په‌تایێ و كارتێكرنێن وێ یێن ئابورى دێ كێشێن ئه‌وله‌هیێ و جه‌مسه‌ریبوونێن لداویێ مازن یان به‌رته‌نگ كه‌ت دناڤا جڤاكان دا. دهه‌ردو باران دا، حكومه‌ت جاره‌كا دى ڤه‌گه‌ریا. سه‌ربۆر دیار دكه‌ت، نه رژێمێن سه‌پێنه‌ر و نه‌ژى یێن پۆپۆلیست باشترن دسه‌ره‌ده‌ریكرنێ دا لگه‌ل په‌تایێ. براستى، وه‌لاتێن شیاین سه‌ره‌ده‌ریێ بكه‌ن بله‌زگینى و بسه‌ركه‌فتیانه، وه‌ك كوریا باشۆر و تایوان، وه‌لاتێن دیمۆكراتى نه- نه‌ك ئه‌وێن سه‌ركردێن سه‌پێنه‌ر و پۆپۆلیت برێڤه‌دبه‌ن.
دووه‌م:ئێدى هێشتا ئه‌ڤه نه دووماهیا جیهانا پێكڤه‌گرێدایه. په‌تا بخۆ شاهدا بهه‌ڤرابوونا مه یه.
به‌لێ دهه‌موو سیسته‌مێن سیاسى دا، ئاراسته‌یه‌ك بۆ ناڤخۆ هه‌یه، لێگه‌رینه‌ك لسه‌ربه‌خۆیبوونه‌كێ و كونترۆلكرنا چاره‌نڤیسێ مرۆڤى. ئه‌م به‌ریف جیهانه‌كا هه‌ژارتر و قه‌لستر و بچووكترین”.
لدووماهیێ دبێژیت، نیشانێن هیڤى و هه‌ستكرنه‌كا باش هه‌نه. وئاماژه‌ى دده‌ته هندستانێ و وێ ده‌ستپێشخه‌ریا كرى بۆ گرێدانا ڤیدیۆ كونفرانسه‌كێ سه‌ركردێن باشۆرێ ئاسیا ژبۆ نڤیسینا سه‌ره‌ده‌ریكرنه‌كا هه‌رێمى یا هه‌ڤپشك بۆ ئه‌ڤێ گه‌فێ. ئه‌گه‌ر شۆكا ئه‌ڤێ په‌تایێ جیهان لسه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا وێ یا راسته‌قینه و هه‌كڤاریا فره‌لایه‌ن بهۆش ئینا ده‌رباره‌ى كێشێن جیهانى یێن مازن یێن رووبروو مه دبن، دێ مه‌ره‌مه‌كا مفادار بجهئینیت.
2. هێزا ئه‌مریكى دێ پێدڤى بـ ئستراتیجیه‌كا نوو بیت، ئه‌و دتاقیكرنا سه‌ركدایه‌تیێدا شكه‌ست
لسالا 2017 سه‌رۆك ترامپى ئستراتیجیه‌كا نوو یا ئه‌وله‌كاریا نه‌ته‌وى راگه‌هاند كو چاڤ خسته لسه‌ر ملمملانا زلهێزان. ڤایرۆسێ كورونا دیاردكه‌ت ئه‌ڤ ئستراتیجیه به‌س نینه. خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا زلهێزیوونا خۆ پاراست، ئه‌و نه‌شێت ئه‌وله‌هیا خۆ بپارێزیت ئه‌گه‌ر بته‌نێ سه‌ره‌ده‌رى كر. چاوا ریچارد دانزیغى ئاریشه ل 2018ێ بكوورتى دیاركر:” ته‌كنه‌لۆجیایێن چه‌رخێ بیست و ئێكێ نه بتنێ د دابه‌شكرنا خۆ دا جیهانى نه، به‌لكو د ده‌رهاڤێژتێن خۆ ژى دا. دبیت هۆكارێن نه‌خۆشیان وسیسته‌مێن زیره‌كیێن ده‌سكرد و ڤایرۆسێن كومپیوته‌ران و دبیت ژى تیشكێن ئه‌ڤێن دى برێكێن شاش بهاڤێژن ببنه ئاریشا مه چاوا ئاریشا وان. پێدڤیه چاڤدێریا سیته‌مێن ئاماده‌كرنا ریپۆرتێن رێكه‌فتن لسه‌ر كرى بهێته كرن، دسپلینێن هه‌ڤپشك، پلانێن ئاوارته یێن هه‌ڤپشك، پیڤه‌ر، وبه‌لێنان وه‌ك رێكه‌ك بۆ برێڤه‌برنا مه‌ترسیێن فره‌هژمار لده‌ف مه.”
یا گرێدایى گه‌فێن سنوربر وه‌ك ڤایرۆسێ كورونا و گهۆرینا سه‌قایى، بتنێ هزركرن دهێزا ئه‌مریكا لسه‌ر وه‌لاتێن دى تێرا ناكه‌ت. كلیلا سه‌ركه‌فتنێ زانینا گرنگیا بهه‌ڤرا كاركرنێ یه لگه‌ل یێن دى. هه‌ر وه‌لاته‌ك به‌رژه‌وندا خۆ یا نشتمانى ددانیته پێش: پرسیارا گرنگ ئه‌وه چاوا گرنگیا ڤێ دهێته ده‌ستنیشانكرن لسه‌ر بیاڤه‌كێ به‌رفره‌ه یان به‌رته‌نگ. ڤایرۆسێ كورونا دیاردكه‌ت ئه‌م شكه‌ستین د راستڤه‌كرنا ئستراتیجییه‌تا خۆ دا لگه‌ل ڤێ جیهانا نوو. (پرۆفیسور جوزێف س. ناى،مامۆستایه‌كێ دیار د زانكۆیا هارفارد دا و نڤیسه‌رێ په‌رتۆكا ( ئه‌رێ ره‌وشت یێ گرنگه؟ سه‌رۆك و سیاسه‌تا ده‌رڤه ژ رۆزفێلتى هه‌تا ترامپى)
ئێدى ئه‌مریكا وه‌ك سه‌ركردا ناڤنه‌ته‌وى ناهێته دیتن، و وه‌ك پێشه‌نگه‌كا ناڤنه‌ته‌وى ناهێته ته‌ماشه‌كرن ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا خۆیه‌تى یا به‌رته‌نگ یا حكومه‌تا وێ و نه شیاوه‌تیا وێ یا پیس. دشیان دا بوو هه‌تا راده‌یه‌كێ دوور كارتێكرنێن ئه‌ڤێ په‌تایێ بهێنه كێمكرن برێكا رابوونا رێكخراوێن ناڤنته‌وى بپێشكێشكرنا پتر و پتر ژ پێزانێنێن پێشوه‌خت، كو دابیته هۆیێ به‌رهه‌ڤكرنا ده‌مى بۆ حكومه‌تان پێخه‌مه‌ت ئاماده‌كرن و ئاراسته‌كرنا ژێده‌ران بۆ جهێن پتر پێتڤى پێچێببیت. (كورى شاك) جێگرى رێڤه‌به‌رێ گشتى یێ په‌یمانگه‌ها ناڤنه‌ته‌وى یا ڤه‌كۆلینێن ئستراتیجى دبێژیت:”واشنتون د تاقیكرنا سه‌ركرداتیێ دا شكه‌ستیه، بۆیه جیهان یا حال پیستره”.
هه‌روه‌سا پرۆفیسورێ جڤاكناس یێ ناڤدار یێ جیهانى (یۆڤال نوح هه‌رارى) دگۆتاره‌كا خۆ یا به‌رفره‌ه دا لسه‌ر قه‌یرانا كورونا بۆ (فاینانشیال تایمز) گۆتبوو:”نه‌خۆشبه‌ختانه، هێشتا چ چالاكیه‌كا هه‌ڤكارى و بهه‌ڤرا كاركرنێ و چ پلان و ئستراتیجیێن ناڤنه‌ته‌وى نه هاتینه كرن. جڤاكا ناڤنه‌ته‌وى یا تووشى ئفلیجێ بووى. دێ بێژى كه‌سێن گه‌هشتى/بالغ د قادێ دا نینن.
دقه‌یرانێن جیهانى یێن پێشتر دا، وه‌ك قه‌یرانا دارایى 2008 و په‌تایا ئیبۆلا 2014، ئه‌مریكا رۆلێ سه‌ركردێ جیهانى گێرا، به‌لێ كارگێریا ئه‌مریكا یا نوكه گرنگیێ دده‌ته مه‌زناتیا ئه‌مریكا پتر ژ گرنگیدانێ بپاشه‌رۆژا مرۆڤاتیێ.
ئه‌وان ده‌ست ژ نێزیكرترین هه‌ڤپه‌یمانێن خۆ به‌ردان، ده‌ما بێى راوێژ و ئاماژه‌یه‌كێ پێشین ئاسمانێ خۆ لهه‌مبه‌رى ئه‌ورۆپا بته‌مامى گرتى. دیسان ئه‌لمانیا خسته به‌ر بێ رێزیه‌كێ ده‌ما رابووى بهه‌ولا كرینا مافێ مونوپولكرنا ڤاكسینه‌كا لدژى Covid19 ژ كۆمپانیه‌كا تایبه‌تمه‌ند یا ئه‌لمانى بپێشكێشكرنا 1 ملیار دولاران. هه‌تا ئه‌گه‌ر كارگێریا ئه‌مریكى یا نوكه رێره‌وێ خۆ گۆهارت و پلانه‌كا جیهانى دانا، لێ به‌لێ دێ كێم هه‌بن لپه‌یچۆنا سه‌ركرده‌كى بكن چ جاران به‌رپرساتیێ راناكه‌ت، و هیچ دانپێدانێ ب شاشیان ناكه‌ت، وه‌ك رۆتین هه‌موو چاكیان بخۆ دهه‌ژمێریت و هه‌موو لۆمه‌یێ ژى بۆ یێن دى دهێلیت.
