جیهان پشتى ڤایرۆسێ كۆرۆنایێ…ئابوورى
خه‌له‌كا ئێكێ: ئابوورى
مێرخاس بانی
نوكه ئاده‌میزاد روو ب روو قه‌یرانه‌كا جیهانی یه، دبیت مه‌زنترین قه‌یران بیت بۆ نفشێ مه، بریارێن خه‌لك و حوكمه‌تێن دونیایێ د ڤان ده‌مان دا دده‌ن دێ شێوه‌یێ سالێن بهێن یێن جیهانێ دانیت، نه ب تنێ شێوێ سیسته‌مێن ساخله‌مێى، به‌لكو ئابوورى، سیاسى و چاندى ژى دێ دانن، دڤێت ئه‌م بله‌ز و ئێكلاكه‌ر سه‌ره‌ده‌ریێ بكه‌ین، دیسا باشتره ئه‌م حسابا ده‌رئه‌نجامێن دۆمدرێژ یێن سه‌ره‌ده‌ریێن خوه بكه‌ین. ده‌ما ئه‌م هه‌لبژارتنێ د ناڤبه‌را ئالترنه‌تیڤان دا دكه‌ین، باشتره پسیارا خوه بكه‌ین، نه ب تنێ چاوانیا ب سه‌ركه‌فتنا ل سه‌ر ڤێ گه‌فا هه‌نوكه‌یى، هه‌روه‌سا چ جۆره جیهانه‌كه دێ تێدا ژین پشتى ده‌ربازبوونا ئه‌ڤێ بارۆڤێ.
جیهانگێرى و سیسته‌مێ برێڤه‌برنا زنجیره‌یێن به‌رهه‌مهێنان و به‌رهه‌ڤكرنێ ل دونیایێ ب ده‌ركه‌فتنا ڤایرۆسێ كۆرۆنا كه‌تنه ژێر مه‌ترسى و پرسیاران و هه‌مى ئاماژه و نێرینێن بیرمه‌ند و سه‌نته‌رێن ڤه‌كۆلینێن كاڕا ل سه‌رانسه‌رى دونیایێ بۆ هندێ دچن كو جیهانا نوكه به‌ر ب گوهۆرینێن دراماتیكى یه.
وه‌ك كه‌فتنا دیوارێ به‌رلین یان ژناڤچوونا به‌نكا لیمان برازه‌رس، په‌تایا ڤایرۆسێ كۆرۆنا روودانه‌كا تێكده‌ره ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ، ئه‌م نه‌شێین ده‌رهاڤێژتێن وێ ب ساناهى وێنه بكه‌ین هه‌تا ڤێ گاڤێ.
ئه‌ڤه تشته‌كێ بێ گۆمانه، چاوا ئه‌ڤێ ئێشێ ب ته‌مامى ژیان ژناڤبر و بازار په‌كخستن و شیاوه‌تیا حوكمه‌تان ده‌رخست (یان نه‌بوونا وان)، دیسا دێ بیته هۆیێ ڤه‌گۆهاستنه‌كا به‌رده‌وام د هێزا سیاسى و ئابوورى دا كو دێ ل ده‌مێن بهێت دیار بیت.
ژبۆ بشێین پتر دڤان گوهۆرینان بگه‌هین دێ هه‌ولده‌م و ب پشتبه‌ستن ل سه‌ر جهێن هزرى یێن دونیایێ و بۆچوونێن بیرمه‌ندێن مه‌زن د زنجیره‌كا گۆتاران دا بۆ خوانده‌ڤانێن مه‌ره‌قا زانیاریێن پتر هه‌ى ئه‌ڤان گوهۆرینان نڤیسم و به‌لاڤ كه‌م، ئه‌ڤ گۆتارانه ژى ب گشتى دێ ژسێ ته‌وه‌رێن سه‌ره‌كى پێكهێن، ئانكۆ گوهۆرینێن چێدبن ل سه‌ر سێ پشكان هاتینه دابه‌شكرن: ئابوورى، سیاسى و جڤاكى و ب ده‌رئه‌نجام و هه‌رێما كوردستانێ ژى دێ بدووماهی هێت.
1. كارتێكرنا قه‌یرانا ڤایرۆسێ كۆرۆنا ل سه‌ر ئابوورا جیهانێ
هه‌ر ژ دووماهیا هه‌یڤا دوازده یا سالا بۆرى و پشتى ده‌ركه‌فتنا ڤایرۆسێ كۆرۆنا ل چینێ بازارێن كرین و فرۆتنا قه‌والێن دارایى ل كێمێ دان و ته‌ڤایا پێنوێنێن دارایى شكه‌ستنێن مه‌زن بخوه‌ڤه دیتن و و نمره‌یێن پیڤایى یێن داكه‌تنێ تۆماركرن، وكارتێكرنه‌كا زێده ل كۆمپانیان و كارساز و پاشه‌كه‌وتێن تاكان ژى كر.
پێنوێنێن وه‌ك FTSE یێ كو ده‌ربیرنێ ژ 100 كۆمپانیێن خودان مه‌زنترین سه‌رمایه لبازارا دارایى یا له‌نده‌ن دكه‌ت، دیساDow Jones Ind. Average (DJIA) پێنوێنێ داوجونز یێ پیشه‌سازى یێ كو ده‌ربرینێ ژ 30 مه‌زنترین كۆمپانیێن د لیستا بازارا دارایى یا ئه‌مریكا دكه‌ت و گه‌له‌ك هۆسا دبێژن كو ئه‌ڤ پێنوێنه ده‌ربرینه ژ ئابوورێ ته‌ڤ ئه‌مریكا، هه‌روه‌سا NIKKEI یێ یابانى ژى كو ده‌ربرینێ ژ مه‌زنترین 225 كۆمپانیێن یابانى دكه‌ت، ئه‌ڤ پێنوێنه و هه‌میێن دى ژى یێن بازارێن دارایى ل ته‌ڤایا جیهانێ داكه‌فتنه خوار و گه‌له‌ك ژ وان وه‌ك DJIA و NIKKEI مه‌زنترین داكه‌فتنان د ئێك رۆژ دا هه‌ر ژ سالا 1987 بخوه‌ڤه دیتن. ترسا وه‌به‌رهێنه‌را یا ژ ڤایرۆسێ كۆرۆنا دێ وه‌رارا ئابوورى ژناڤبه‌ت و دبیت مایتێكرنێن حوكمه‌تان تێرا نه‌كه‌ن. هه‌رچه‌ند پشتى به‌رنامێن پشته‌ڤانیێ یێن وه‌لاتێن رۆژئاڤا و ب تایبه‌ت پشتى حوكمه‌تا ئه‌مریكا دو ترلیۆن دۆلار ته‌رخانكرین بۆ پشته‌ڤانیكرنا جهێن كار و كۆمپانیان وكرێكاران ئه‌ڤ پێنوێنه پیچه‌كێ باشتر لێهاتن. به‌لێ شرۆڤه‌كار دبێژن دێ هه‌ر نه دجێگیر و ل به‌ر كارتێكرنان بن هه‌تا كو قه‌یرانا ڤایرۆسێ كۆرۆنا نه‌هێته چاره‌سه‌ر كرن.
ژلایه‌كێ دیڤه، بێكارى گه‌له‌ك ده‌ركه‌فت، و ل پرانیا وه‌لاتان هژمارا بێ كاران زۆربوو وته‌نانه‌ت ل ئه‌مریكا گه‌هشته نمره‌كا پیڤایى ل هه‌یڤا نیسانێ كو گه‌هشته نێزیكى حه‌فت ملیۆن بێكاران پشتى 10 سالێن جێگیریێ و وه‌رارێ.
هه‌روه‌سا لایه‌كێ دى یێ به‌رچاڤ ژ ده‌رهاڤێژتێن نه‌رێنى یێن ڤێ قه‌یرانێ كه‌رتێ گه‌شتكرنێ و گه‌شتوگۆزاره و ب تایبه‌ت گه‌شتكرنا ئاسمانى، پشتى ب هزاران گه‌شتێن ئاسمانى ژبۆ گه‌شتوگوزارێ و كارى هاتینه هه‌لوه‌شاندن. ل گۆره‌ى كۆمه‌لا گه‌شتكرنا ئاسمانى یا ناڤنه‌ته‌وى پتر ژ 100 وه‌لاتان رێگرى بۆ گه‌شتێن ئاسمانى دانان پێخه‌مه‌ت رێكارێن ساخله‌مى و خۆپاراستنێ ژ ڤایرۆسێ كۆرۆنا. ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپا بۆ 30 رۆژان ئه‌سمانێ خوه ل هه‌مبه‌رى گه‌شتان داخست، پێشتر ئه‌مریكا ژى ده‌ریێن ئاسمانى هه‌مبه‌رى گه‌شتێن ژ ئه‌ورۆپا گرتن. ل گۆره‌ى (Flightradar24) گه‌شتێن ئاسمانى یێن رۆژانه ل ده‌ستپێكا ڤێ سالێ گه‌هشتبوون نێزیكى 190000 گه‌شتان، لێ ل ده‌ستپێكا مه‌ها چار ئه‌ڤ هژماره گه‌هشته كێمتر ژ 100000 گه‌شتان.
ب تنێ كه‌رتێ كه‌لوپه‌لێن خوارنێ و پێدڤیێن خۆپاراستنێ و پاقژیێ گه‌شبوونه‌كا به‌رچاڤ بخۆڤه دیتیه و خواسته‌كا زێده كه‌تیه سه‌ر بتایبه‌ت برنج، شه‌ربه‌تێن پاكیتكرى و كلینسێن ته‌والێتان و پێدڤیێن خۆپاراستنێ.
لایه‌كێ دى ژى یێ ئه‌رێنى گرێدایێ ژینگه‌هێ یه، ب تایبه‌ت پشتى بریار و سه‌ره‌ده‌ریێن قه‌ده‌غه‌كرنا هاتنوچوونێ پرانیا كه‌رتێ پیشه‌سازى ل وه‌لاتێن مه‌زن یێن جیهانى هاتنه داخستن ب ته‌مامى یان ب نیڤ ته‌مامى و ئه‌ڤێ وه‌كر كو ده‌رهاڤێژتێن كارگه‌هان یێن ژینگه‌هێ پیس دكه‌ن بگه‌هنه ئاسته‌كێ گه‌له‌ك نزم.
وه‌ك ئه‌نجام بۆ ئه‌ڤا ل سه‌رى، خواستا جیهانى ل سه‌ر وزێ ب گشتى و په‌ترۆلێ ب تایبه‌تى كێم بوو و وه‌كر كو رۆژانه خواستا جیهانى ل سه‌ر په‌ترۆلێ بۆ30% كێمتر لێبهێت و خستنه‌رۆیێ په‌ترۆلێ پرى بازارێن وزێ بوو، ب تایبه‌ت ژى پشتى شه‌ڕێ وزێ یێ هه‌ردو ملپانانێن په‌ترۆلێ رۆسیا و شاهنشینا سعوودى رۆژانه نێزیكى 30 ملیۆن به‌رمیلێن په‌ترۆلێ ژ خواستا بازارى زێده‌تر لێهاتن و ئه‌ڤ كانزایێ ب شاده‌مارا ئابوورى دهێته نیاسین بوهایێ خوه وه‌ك بارۆڤێ ب له‌ز ژده‌ستا و نێزیكى 50% هاته خارێ و كه‌ته دبن 30 دۆلاران دا. كارتێكرنێن قه‌یرانێ بۆ ده‌مێن درێژ دێ زێده‌تر دیاركه‌ن ب تایبه‌ت د وارێ ته‌ندرۆستى و جڤاكى دا.
2. قازانجێن كێمتر، به‌لێ جێگیریه‌كا پتر
وه‌ك دیار ڤایرۆسێ كۆرۆنا بنه‌مایێن سه‌ره‌كى یێن پیشه‌سازیكرنا جیهانى تێكدبه‌ت. ده‌رئه‌نجام ژى، كۆمپانى دێ دوباره بیر ل كێمكرنا زنجیره‌یێن به‌رهه‌ڤكرنێ كه‌ن یێن فره‌پێنگاڤ و فره‌وه‌لات ئه‌وێن كونترۆلا به‌رهه‌مى دكه‌ن لجیهانێ.
زنجیره‌یێن جیهانى یێن به‌رهه‌ڤكرنێ (به‌رهه‌مهێنانێ) ب راستى ژى كه‌تبوونه ل ژێر ئاگرى، ژ لایێ ئابوورى و سیاسى وه‌ك ئێك، ژ ئه‌گه‌رێن: بلندبوونا تێچوونێن ده‌ستێ كارێ چینى، شه‌رێ بازرگانى یێ سه‌رۆك ترامپى، پێشكفتن د بیاڤێ رۆبۆتان دا، به‌ئۆتۆماتیكى كردن (ڤه‌گۆهاستنا تشتى بۆ ئۆتۆماتیكى)، چاپا سێ ره‌هه‌ندى، دیسا سیاسى ژى، ژئه‌گه‌رێن: ژده‌ستدانێن كارى یێن راستى و یێن پێشبینكرى، ب تایبه‌ت د ئابوورێن گه‌هشتى دا. نوكه كۆرۆنایێ گه‌له‌ك ژ ڤان پێكڤه‌گرێدانان شكاندینه: گرتنا كارگه‌هان ل ده‌ڤه‌رێن زیان ڤێكه‌فتى پیشه‌سازیێن دى یێن وه‌ك نه‌خۆشخانان، ده‌رمانخانان، سۆپه‌رماركێتان، و ده‌پۆیێن فرۆتنا كتكت، بێ بار هێلان ژ تاقیكرن و به‌رهه‌مان.
(شانوون ك. ئۆنێل) مه‌زنه هڤپیشه‌یێ ڤه‌كۆلینێن ئه‌مریكا لاتین د جڤاتا په‌یوه‌ندیێن ده‌رڤه دا و نڤیسه‌رێ پرتووكا: دو ئومه‌تێن نه‌ژێكڤه‌كرى: مه‌كسیك و ویلایه‌تێن ئێكگرتى، و رێیا لپێش، دبَژیت: “لایێ دیێ ڤێ په‌تایێ، دێ كۆمپانى پتر داخوازا زانینا ژێده‌رێن پڕكرن و به‌رهه‌ڤكرنێ یێن خوه كه‌ن، ودێ ئالۆگۆرا شیاوه‌تیێ پێخه‌مه‌ت به‌رفه‌رهیه‌كا پتر ئه‌نجامده‌ن. دیسا حوكمه‌ت ژى دێ مایتێكرنێ كه‌ن، برێكار بهێزكرنا پیشه‌سازیێن ئه‌و ستراتیجیك دبینن داكو پلانێن پشته‌ڤان یێن ناڤخوه‌یى و یه‌ده‌ك هه‌بن. قازانجدارى دێ هێته خار، لێ جیگیریا پێشاندانێ (به‌رهه‌مهێنانێ) دێ زێده‌بیت”.
3. قووناغه‌كا نوو یا دراماتیكى د سه‌رمایه‌داریا جیهانى دا
شۆكا سه‌ره‌كى بۆ سیسته‌مێ دونیایێ یێ دارایى و ئابوورى ئه‌و دانپێدانه‌یه كو زنجیرا به‌رهه‌ڤكرنێ (به‌رهه‌مهێنانێ) یا جیهانى و دیسان تۆرا دابه‌شكرنێ ژى نه دپاراستینه به‌رامبه‌رى تێكچوونان.
په‌تایا كۆرۆنا نه‌بتنێ دێ كارتێكرنێن ده‌مدرێژ هه‌بن، به‌لكو دێ بیته هۆیێ گوهۆرینێن بناغه‌یى. جیهانگێریێ رێ دا بۆ كۆمپانیان پیشه‌سازیێ ل هه‌موو جهێن دونیایێ بچینن/ دابنن و د ده‌مێن گۆنجاى دا به‌رهه‌مێن خوه راده‌ستى بازاران بكه‌ن و خوه ژ تێچوونێن ده‌پۆكرنێ خلاسكربوون. دڤیابا ده‌ست گه‌هشتبا به‌رهه‌مى و هاتبا پڕكرن و فرێكرن ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ كو ب شێوه‌یه‌كێ باش هاتبوو رێكخستن. كۆرۆنایێ سه‌لماندیه كو هۆكارێن نه‌خۆشیان نه‌ب تنێ كارتێكرنێ لخه‌لكى دكه‌ن، به‌لكو د ده‌مێ گۆنجاى دا سیسته‌مى ژى بته‌مامى ژه‌هراوى دكه‌ت.
د ڤى بیاڤى دا، (لۆرى گارێت) مه‌زنه هه‌ڤپیشه‌یه‌ك ل ساخله‌میا جیهانى د جڤاتا په‌یوه‌ندیێن ده‌رڤه دا و هه‌لگرێ خه‌لاتێ زانستى یێ نڤیسینێ (پۆلیتزه‌ر)، دبێژیت:”ژبه‌ر ئه‌وى قه‌بارێ زیانێن بازارێن دارایى یێن دونیایێ ژ هه‌یڤا دو و وێڤه بخوه‌ڤه دیتین، بێگۆمان دێ كۆمپانى رێخستنه‌كا نوو د ده‌مه‌ك گونجاى دا و ب بریارانه و بێ شه‌رم ژبۆ مۆدێل و به‌رهه‌مێ به‌ربه‌لاڤ ل دونیایێ ده‌رخن. دبیت ئه‌نجام قووناغه‌كا دراماتیكى یا نوو ژ سه‌رمایه‌داریا جیهانى بیت، كو زنجیره‌یێن به‌رهه‌م و پڕكرنێ نێزیكترى وه‌لاتى بن وب زێده‌ره‌وى دپڕبن پێخه‌مه‌ت پاراستنا ل هه‌مبه‌ر تێكچوونێن پاشه‌رۆژێ. دبیت ئه‌ڤه قازانجێن كۆمپانیان بۆ ده‌مێ نێزیك كێم بكه‌ن، لێ دێ سیسته‌مى ب ته‌مامى نه‌رمتر لێكه‌ت”.
