جیۆسایكۆلۆژیایا هه‌رێمداریێ و چاكسازیێن هه‌رێما كوردستانێ
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گولى*
ئاخ و خاك بها و تشته‌ك پیرۆزه، ئه‌ڤ پیرۆزیه هینگى كفش و ئاشكرا دبت ده‌مێ دبینین نه‌ته‌وه‌یه‌ك وه‌ك كوردان و گه‌له‌ك نه‌ته‌وێن دیترێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ ژ پێخه‌مه‌ت پاراستنا وێ هزاران شه‌هیدان پێشكێشى ئاخ و وه‌لاتێ خوه دكه‌ن و كوردستانى پیشه‌نگن و د ڤێ چه‌ندێ دا سه‌ركاروانیا مرۆڤاتیێ دكه‌ن. **** پێناسه‌یا سایكۆلۆژى بۆ تێگه‌هێ هه‌رێمداریێ (territoriality): پێكهاتیه ژ هه‌ر ره‌فتاره‌ك و كریاره‌كا تاك یان گرۆپه‌ك ل سه‌ر بنه‌مایێ خووه‌دانبوونێ و ل دووڤ ئاستێ تێگه‌هشتنا خوه ل دۆر جهه‌كێ نیشادده‌ن. زانایێن وه‌ك ئالتمان و چێمرس (Altman, I. and Chemrs, M., 1980) د به‌رهه‌مێ خوه ب ناڤێ” ژینگه و فه‌رهه‌نگ“ سێ جۆرێن هه‌رێمان دیاردكه‌ن: جۆرێ ئێكه‌م، جۆرێ دویێ، جۆرێ گشتى. جوداهیا د ناڤبه‌را واندا بۆ ئاستێ گرنگیا وێ هه‌رێمێ ل نك تاكى یا گرۆپه‌كێ دزڤڕت و نه‌خاسمه گرنگیا گرێدایى ب ژیانێ ڤه. هه‌ستا هه‌رێمداریێ بۆ ئاڤاهیه‌كى و خانى زۆر یا ب هێزه و هه‌رێمداریا جۆرێ دیتر و دویێ تێدا هند یا گرنگ نینه، چونكى كۆنترۆلا وێ هنده هندى ده‌لیڤه بۆ بكارئینان و مفا ژێوه‌رگرتنا وێ هه‌بت. بۆ نموونه پۆلا خواندنێ یان ژۆرا فه‌رمانبه‌ره‌كێ. هه‌رێمداریا گشتى بۆ تاكه‌كێ وه‌كى هه‌ر تاكه‌كێ دیتر ژ مه‌لیۆنان كه‌سانه و كۆنترۆلا وێ گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ته، بۆ نموونه بكارئینانا ده‌ریایى ل وه‌لاته‌كێ. هه‌رێم(territory) د ژیانا مرۆڤ ( و به‌لكو گیانه‌وه‌ران دا) گرنگیه‌ك تایبه‌ت یا هه‌ى، و دهێته دیتن و حه‌تا راده‌كێ نه گوهۆره و مه‌زنتره ژ ڤالاتیا كه‌سۆكى (personal space) كو سنوور و توخیبه‌كێ نه ل به‌ر چاڤێ ده‌ورووبه‌رێ مرۆڤه‌كی یه، نابیت كه‌سه‌ك دیتر بێى ره‌زامه‌ندیا وى كه‌سى بێته ناڤدا. بۆ نموونه ده‌مێ كه‌سه‌ك بیانى یان نه‌حه‌ز بۆ سلاڤێ یان گرتنا مرۆڤى دهێته ناڤ بازنه‌یێ ڤالاهیا كه‌سۆكى كارڤه‌دانێن مرۆڤان ل دووڤ كه‌سایتیا وان و په‌روه‌رده و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ وى به‌رامبه‌ر كه‌سێ دیتر جودایه. مه‌ودایێ دو كه‌سێن هه‌ڤال و هۆگر یان ئه‌ڤیندار د ڤالاهیا تایبه‌ت و كه‌سۆكى دا گه‌له‌ك كێمتره ژ كه‌سێن دیتر. ئه‌م ره‌رفتارێن گرێدایى ب هه‌رێمداریێ د هنده‌ك كاودانان دا ب چاڤ د بینین:”پارككرنا ترومبێلان ل ڤێ گۆڕه‌پانێ قه‌ده‌غه‌یه”، یان “نابت كه‌س گلێشێ خوه بكته ڤى جهى”، … هتد. مه‌زنترین فاكته‌رێن حه‌ز و ئاره‌زۆیا خوه ب خودانێ تشته‌كێ و جهه‌كێ زانین بۆ پێدڤیاتى و پالده‌رێن ده‌ره‌كى و ناڤخوه‌یى دزڤڕن. ئه‌ڤ هه‌ر دو فاكته‌ره نه‌كو دبنه ده‌رگه‌ه حه‌تا كه‌سه‌ك بزاڤێ بكه‌ت جهه‌كێ كۆنترۆل بكه‌ت. هه‌تا كو ل ناڤ گیانه‌وه‌ران دا ئه‌ڤ ره‌فتاره دهێته دیتن. سه‌گه‌ك ب پێداكرنا میزێ ب به‌ر یان ستوون یان دیواران سنوور و توخیبێ هه‌رێمداریا خوه ده‌سنیشان دكه‌ت. هنده‌ك زانا وه‌سا دبینن ره‌فتارێن گرێدایى ب هه‌رێمداریێ ل نك مرۆڤان، وه‌ك گیانه‌وه‌ران ده‌مه‌كى و بۆ ماوه‌یه. ژ ڤان زانایا لۆره‌نز، كو وه‌سا هزر دكه‌ت مرۆڤ و گیانه‌وه‌ر توخیبێن هه‌رێمداریا خوه ژ پێخه‌مه‌ت دوورخستنا یێن دیتر ده‌ستنیشان دكه‌ن و د پارێزن. تیۆریێن فێربوونى (learning theories) ڤێ ره‌فتارێ ب به‌رهه‌مێ كارتێكرنا جڤاكى و داب و نه‌ریت و ره‌وشت و تیتال و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ وێ جڤاكێ د زڤڕینن. مرۆڤ، ل دووڤ ڤێ تیۆرێ ب جڤاكیبوونێ (socialization) فێردبن كا چاوا ل دووڤ هنده‌ك قانوونان ببنه خودانێ هنده‌ك جهان. گرۆپه‌ك دیتر ژ زانایا هه‌ردو فاكته‌رێن بۆ ده‌مى و فێربوونێ ب گرنگ د زانن، وه‌كى (Bell, et al, 1990). دیاره هه‌ر ده‌مێ توخیبێن هه‌رێمداریا كه‌س و گرۆپ و (هه‌تا كو گیانه‌وه‌ره‌كى) كه تبن گه‌فێن كه‌س یان گرۆپه‌ك دیتر، كارڤه‌دانێن جودا یێن هه‌ین، و به‌لكو بگه‌هته ئاستێ توندوتیژیێ ژى، مرۆڤ ب گشتى و ل دووڤ ئه‌و ئه‌قل و مه‌ژیێ هه‌ى گه‌له‌ك پترتر د تۆخیبێن هه‌رێمداریا یێن دیتر د گه‌هن و زووى ب زووى خوه لێناده‌ن تنێ ئه‌و نه‌بت یێ دوژمن یان ده‌مارگیر و ریسكگه‌را نه‌بت. مرۆڤ ل بن رۆناهیا ئه‌قلى بۆ چاره‌سه‌ریا ڤان ئاریشان په‌نایێ بۆ قانوونێن ناڤخوه‌یى یان ناڤده‌وله‌تى دبه‌ن. تنێ وه‌لات و نه‌ته‌وه و گرۆپه‌ك داگیركه‌ر یان تیرۆرست نه‌بیت كو گوهداریا چو قانوون و بنه‌مایه‌كێ مرۆڤى و جڤاكى و كه‌لتوورى ناكه‌ن و دبینین ئاستێ توندوتیژیێ هنده‌ك جاران خوه ل هزاران و ملیۆنه‌ها كه‌سان دده‌ت، وه‌ك ئه‌وا ل گه‌ل نه‌ته‌وێ كورد یان گه‌له‌ك نه‌ته‌وێن دیتر یێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ هاتیه‌كرن، و ئه‌نفال و كیمیابارانكرنا حه‌له‌بچه و جینۆسایدا شنگال و ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ پشكه‌كن ژ ده‌ربازكرنا توخیبێن هه‌رێمداریا نه‌ته‌وه‌ێن كورد و یێن دیتر ل كوردستانێ. هه‌كه‌ر ئه‌م باش هزرێ تێدا بكین و خوه لێ ل گێلى نه‌دین ئه‌ڤ كاره جۆره‌ك ژ ئه‌نفاله‌كا خوه بخوه‌یه. ل سه‌ر ئاستێ بچووك ژى ئه‌ڤ ئاریشه دهێنه دیتن. ئه‌ڤێن خوارێ مۆدێلێ كه‌ڤنێ ژێستاندنا گوند و مولكێ خه‌لكى بوو. بۆ سه‌دان ساله ل كوردستانێ مالبات و ئویجاخ و گوندى و خودانێن ده‌ڤه‌ر و گوندێن خوه‌نه، لێ هنده‌ك جاران هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان ئه‌و توخیبێن پێدڤى بوویه ل به‌رچاڤوه‌رگرن، ب زۆردارى و زاڵمانه ده‌ربازكرینه و بینه ئه‌گه‌رێ داگیركرنا وى گوندى و وێ ده‌ڤه‌رێ، و تێكدانا وێ و كوشتن و كۆچپێكرنا ئاكنجیێن وێ و هه‌ر ده‌نگه‌كێ نه‌رازى ل سه‌ر ڤێ كریارا دڕندانه. جاران ئه‌ڤ داگیركه‌ره ب ڕه‌نگێ پلاندارشتى یان ژ نیشكه‌كێڤه ئه‌ڤ كاره دكر. ب سه‌ر وى گوندی دا دگرت و هه‌مى دكوشتن یان ب جۆته‌كێ كێلانێ جاره‌ك دو جاران خودانێ وێ یێ سه‌ره‌كى د جه‌ڕباند هه‌كه‌ر كه‌سه‌كێ زۆردار و بێبه‌خت بایه دبیت خودانێ گودانى ژ پێخه‌مه‌ت پاراستنا گیانێ خوه ده‌ست ژ وى جهى و زه‌ڤى و شۆڤێ به‌ردابایه، و هه‌كه ده‌نگ كربایه، دبیت ئه‌ڤێ داگیركه‌ر یان گه‌فێن خوه زێده‌تر بكه‌ت و كوشتنێ بكه‌ت یان هه‌كه‌ر كۆلافه و ترسنۆك بایه ب هێجه‌تان خوه ژ وێ ئاریشێ دابایه پاش، یان وه‌كى مه‌زن دبێژن:”هه‌كه‌ر دیت ئه‌زم هه‌كه‌ر نه‌دیت دزم”! و یان گه‌له‌ك جاران ئه‌و زه‌ڤى ب بهایه‌ك كێم یان ب خورتى ژ خودانێن وان ستاندینه و گه‌له‌ك ژ وان ژى فه‌له‌یێن خوه‌جهى بینه كه كوردێن ره‌سه‌نن و ل دووڤ ژێده‌ران تنێ ئایینێ وان مه‌سیحیه. هه‌تاكو نوكه ژى دوینده‌هێن وان دان ب هندێ ناده‌ن كو ئه‌و زه‌ڤى و گوند نه یێ بابۆكالێن وانن به‌لكو یێن ژ خه‌لكێ هاتینه ستاندن و دزانن ژى خه‌لكێ خودانێ وى عه‌ردى یێ ل سه‌ر ده‌ستێ مرۆڤێن وى و بابێ وى هاتینه كوشتن و ده‌ربه‌ده‌ركرن لێ نه‌ك ده‌ستان ژێ به‌رناده‌ن، به‌لكو هنده‌ك ژ وان ژ بابۆكالێن خوه زالمتر ده‌ركه‌تینه و نوكه هه‌مان هزرێ ب ناڤێ قانوونى و سیاسى ئه‌نجامدده‌ن. راستى ژ لایه‌كیڤه گریا مرۆڤى بۆ خوه و خه‌لكێ خوه دهێت ژ به‌ر ڤان زۆرداران و ژلایه‌ك دیترڤه كه‌نیا مرۆڤى ب ئاقلێ وان دهێت و بیرا مرۆڤى ل هندێ دهێت ڤى ئه‌ردى و ئاخێ هزاران مه‌لیۆن ساله هزاران هزارێن وه‌كى وان داعویراین و بۆ كه‌سێ نه‌مایه و هێشتا ئه‌ڤ توخمه‌كه‌سه بۆ خوه وانه‌ى وه‌رناگرن و دبت بۆ بۆسته‌كا ئاخێ و زه‌ڤییه‌كا كۆ نه مافێ وى و نه مایێ وى تێدچت كه‌سانه‌كێ ژى ب نه‌مه‌ردى بكوژت. خوه‌لیسه‌ر دێ كیڤه بى و چاوا ژ (عه‌زابا وژدانا) خوه قۆرتال بى. به‌دبه‌خت تو بۆ كێ وى كارى دكى؟ یان مۆدێله‌ك دیتر ئه‌وبى دا ل سنوورێ وى گۆندى كوتانه‌كێ بخواستن یان هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بت دروست كه‌ت و پشتى چه‌ند سالان چه‌ند دیده‌ڤان خوه ل ئاقارێ وى گوندى و پاشى ده‌ست ده‌ینانه سه‌ر یان بناڤێ چه‌رێ و ب هێجه‌تا نه‌بینا چه‌رێ و ژ ده‌ستدانا ته‌رشوته‌والێ خوه و چه‌راندنا په‌زى. و ره‌شه‌كێن خوه لخوه كۆم كه‌ت و خوه كه‌ته خودانێ وى جهى. نموونه بۆ ڤێ داگیركرنا هه‌رێمداریێ ل هه‌رێما كوردستانێ هند گه‌له‌كن كۆ دبیت هه‌كه‌ر پشتى گه‌فێن دوژمنى و داعش و به‌عسێ ب مه‌زنترین دربێن كۆژه‌ك ل په‌یكه‌رێ ڤێ هه‌رێمێ بهێته هژماركرن. ل سه‌ر ده‌مێ به‌عسێ، وه‌كى سال و چه‌رخێن به‌رێ، كو قانوونێن دارستانێ ب سه‌ر هه‌رێمێدا زال بى، ئه‌ڤ دیارده د مه‌زنترین ئاستێ خوه دا بوویه. نوكه هزاران كوشتى، به‌رزه، ئاواره، په‌ریشان و نه‌ساخ و هزاران گوندێن چۆل و وێران ل هه‌رێما كوردستانێ هه‌نه، نه چونكى هێز و گه‌ریلایێن په‌كه‌كێ و جه‌ندرمێن تورك یان سۆپایێ پاسداران ل وى جهى شه‌رى دكه‌ن یان ل بن ده‌ستێن داعشێ و… هتد، دانه، به‌لكو چونكى هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان ب زۆردارى ئه‌و كاره‌ساته ئافراندینه و كه‌س نینه د هه‌وارا وان كه‌سێن بووینه قوربانى بچن. چونكى زۆرداران هه‌رده‌م هنده‌ك ره‌شه‌كێن د ناڤ داموده‌زگه‌هێن میرى و سیاسى و حزبى و قانوونى دا یێن بۆ خوه راكێشاین دا ل ده‌مێن زۆرداریا وان بۆ وان پنى بكن و ڤه‌شێرن یان پشتا وان بگرن. ئه‌ڤه مه‌زنترین زیانا سیسته‌مێ جڤاكیا مه‌یه و مه‌زنترین گورزه ل په‌یكه‌رێ دیمۆكراسیه‌تێ و مافێن مرۆڤاتیێ و به‌ر ب جڤاكه‌كێ دامه‌زراوه‌یى چونێ یه. دلێ هزاران كه‌سان ژ ده‌سهه‌لاتا سیاسى شكایه چونكى داگیركه‌رێن گوند و وارێن وان نوكه ل بن سیبه‌را ده‌ستهه‌لاتێ د بلندترین ئاستێ ده‌ستهه‌لاتێ دایه. گه‌له‌ك ژ وان پشكداریا سیاسى د هه‌لبژارتن و بزاڤێن دیترێن سیاسى، ئه‌وێن ب هێڤێنێ دیمۆكراسیه‌تێ ل هه‌رێمێ دهێنه هژمارتن، ناكه‌ن ژبه‌ر ڤێ ئه‌گه‌را ل سه‌رى هاتیه گۆتن. وه‌ك ڤه‌كۆلینێن بسپۆرێن ده‌روونناسیێ ل هه‌رێما كورستانێ ل ڤان چه‌ند سالێن دووماهیێ ده‌رخستى دویره‌په‌رێزیا سیاسى ل نك گه‌له‌ك كه‌سان ژ ئه‌گه‌رێن هه‌بوونا فاكته‌رێن وه‌كى نه‌دادپه‌روه‌رى و زۆردارى و نه‌یه‌كسانیێ و گه‌نده‌لیێ بوویه و ئه‌ڤ داگیركرنا هه‌رێمداریا هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن و گوندان ل سه‌ر ده‌ستێ هنده‌ك داگیركه‌رێن ناڤخوه‌یى ل ده‌ڤه‌رێ پشكه‌كه ژ وێ گه‌نده‌لیێ. هزاران كۆڕێن ژ ڤى بابه‌تى ل شه‌رێ دژى داعش و به‌عسێ، و بۆ پاراستنا ئاخا كوردستانێ خوه كرییه قوربانى، لده‌مه‌كێ گۆندێ وى بخوه ل بن ده‌ستێ نیمچه داعش و به‌عسیه‌ك دیتره، یێ سه‌رده‌مه‌كى بابۆكالێن وى و ئه‌و بخوه ژ به‌ر ده‌ستێن وان ره‌ڤین و به‌لكو بزاڤا كوشتنا وى هاتبته‌كرن و وه‌ك سه‌دان كادرێن ب ڤى ره‌نگى هاتینه شه‌هیدكرن و هه‌تا نوكه ژى مافێ وان نه‌هاتیه ستاندن. یا فه‌ره و پێدڤیه ده‌ستهه‌لاتا سیاسیا هه‌رێما كوردستانێ و نه‌خاسمه كابینه‌یا نوى یا حوكمه‌تێ، كو جهێ ئومێدا گه‌له‌ك كه‌سانه، د پرۆگرام و هه‌وا چاكسازیا خوه دا ئاڤره‌كێ ل ڤى بابه‌تى بده‌ت و بدووماهیئینان ب ڤان جۆره داگیركرنا زۆردارانه، متمانه و باوه‌ریێ بۆ هزاران كه‌سێن كو مافێ وان ل سه‌ر ده‌ستێ چه‌ند ده‌ه كه‌سان هاتیه خوارن، بزڤرینن. ب پشتگرێدان ب قانوون و نه‌خشه‌یێن جوگرافیایى یێن كه‌ڤن و سه‌رده‌مێ ئێكه‌م سالێن دابه‌شكرنا گوند و وار و چیا و نهالێن ده‌ڤه‌رێ و كه‌سێن ره سپى و باوه‌رپێكرى و لیژنه‌یێن تایبه‌ت و دوور ژ بنه‌مایێن عه‌شایرى و خزمخزمانێ و و به‌رژه‌وه‌ندیێن بچووك و به‌رته‌نگ و كورت مه‌ودا، و دوور ژ هه‌ر یارى و فرت و فێلێن قانوونى و عه‌شایرى و هۆز و ئویجاخكانێ، و ل بن سیبه‌را دادپه‌روه‌ریا ده‌ستهه‌لات و حوكمه‌تا هه‌رێمێ دشێت دووماهی ب گه‌له‌ك ژ ڤان ره‌فتارێن داگیركه‌رانه بهێت ئینان و نه‌خاسمه ل سالێن داهاتى و ژ ئه‌گه‌رێ باشتربینا كاودانێن سیاسى و جێگریا وێ و پاشڤه‌كێشانا هێزێن داگیركه‌رێن په‌كه‌كێ و تورك و بیانى و بلندبوونا بهایێ فێقى و به‌رهه‌مێن خومالى و كشتوكالى، خه‌لكه‌ك زێده‌تر ژ جاران دێ ل گوندێن خوه زڤڕن و ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ئاریشه هۆسا نه‌چاره‌سه‌ركرى بمینن دوور نینه كاره‌ساتێن وێ ژ ئه‌نفال و داعش و… هتد، كێمتر نه‌بن. چونكى ئاخ و وار ل نك تاكێ كوردستانێ پیرۆزه و چ هێز و كه‌سێن داگیركه‌ر قه‌بوول ناكه‌ت، و ئه‌ڤه دزییه‌ك مه‌زنه و دژى بها و بنه‌مایێن كورده‌واریه و وه‌ك جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى د فه‌رمووت “پێدڤیه بهایێن ره‌سه‌ن بزڤڕن”. ئه‌و بهایێن ره‌سه‌ن ئه‌ون یێن رێبازا بارزان ل سه‌ر هاتیه ئاڤاكرن و پێكهاتیه ژ پاراستنا وان مرۆڤێن خوه دایه به‌ر سیبه‌را دادپه‌روه‌ریا دانوستاندنا مافێ وانه ژ زۆرداران و قوتابخانا بارزان د ڤێ چه‌ندێ دا یا پێگۆتی یه. ئه‌ڤ كاره ژى تنێ ب رێیا ده‌سته‌یا ده‌سپاكیێ یان كۆمیسیۆنه‌كا تایبه‌ت و نهێنى و باوه‌رپێكرى و وێره‌ك و بێلایه‌ن دهێته بجهئینان، حه‌تا ڤان جۆره ئاریشه و زێده‌گاڤیا په‌یدا و ئاشكرا بكت و دووڤداچوون و چاره‌سه‌رى بۆ بهێته‌كرن. *بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژیك ل زانینگه‌ها زاخۆ
