خازخازۆكى دیارده‌یه یان چاڤلێكرنه؟
خالد ئه‌حمه‌د بادى
پشكا (1)
هه‌بوو نه‌بوو كه‌سه‌ك هه‌بوو ل باژێرێ مووسل موغازه‌ك هه‌بوو كو نوكه دبێژنێ مۆل، ئانكو مینا مۆلا بوون ل وى سه‌رده‌مى به‌حس ل ناڤبرى دكر و دگۆت د ده‌مێ كه‌سه‌ك دهات و دگۆتنێ خێره‌كێ داخودانێ موغازێ بێژیتێ ئه‌ڤه چه‌ند ساله تو ڤى كارى دكه‌ى دا بێژیتێ چار ساله دا تشته‌كى ده‌تێ ئه‌گه‌ر گۆتبایێ (5) ساله دا بێژیتێ هه‌ره خودێ بده‌ته ته جیرانێن وى مانه د هزرا دا بۆچى هۆسا مامه‌لێ دكه‌ت و پشتى ئه‌ڤ دیارده ل ده‌ڤ وانان و ل پێشچاڤێن وانان بوو چه‌ندین جاران چه‌ند باره بووى هه‌ڤالێن ناڤبرى نه‌چاربوون و پرسیار ژێ كر و گۆتنێ: بۆچى تو ب ڤى شێوه‌ى ره‌فتارێ دكه‌ى؟ گۆتنێ باوه‌ر بكه‌ن من ئه‌ڤ كاره دكر و ب (5) سالان من ئه‌ڤ ماله هه‌مى كۆمڤه‌كر، له‌وما هه‌كه پێنچ سالان بیت، بێگومان وى ژ من پتر یێ هه‌یى، ئانكو كۆمڤه‌كرى. هه‌كه ئه‌م راڤه‌كرن و شلۆڤه‌كێ ل سه‌ر دیاردا خازخازۆكییێ بكه‌ین، دێ بۆ مه ب ڤى شێوه‌ى دیاربیت كو دیاردا خازخازوكییێ ئه‌وه كو كه‌سه‌ك بچیت و پارا و مالى و كه‌لوپه‌لان ژ كه‌سه‌كێ دى بخوازیت و ئه‌ڤ دیارده دهێته نیاسین د هه‌مى فه‌رهه‌نگێن جیهانێ دا، كو شاشترین و خرابترین و زه‌غه‌لترین دیارده‌یه د ناڤ جڤاكان دا كو ئه‌و جڤاك و ملله‌تێن ئه‌ڤ دیارده د ناڤ دا هه‌بیت و به‌ربه‌لاڤ بیت، بێگومان ئه‌و ملله‌ت یان وه‌لات دهێنه هژمارتن وه‌لاتێن پاشكه‌فتى و كسلانى و بێكارى و بێ شه‌رمى به‌ربه‌لاڤ دبیت، هه‌ر چه‌نده ل پتریا وه‌لاتێن جیهانێ ئه‌ڤ دیارده هه‌یه و هه‌تا نوكه ژى لێ پتریا وه‌لاتان شیاینه كونترۆلێ ل سه‌ر ڤێ دیاردا خراب و كه‌شه‌فرێت بكه‌ن ب رێیێن به‌رپاكرن و په‌یداكرنا ده‌لیڤێن كارى و هه‌روه‌سا دانانا سیسته‌مێ خانه‌نشین كرنێ و سیسته‌مى سۆشیالى ل وه‌لاتێن ئه‌ورۆپى و ڤه‌كرنا بنگه‌ه و ده‌زگه‌هێن جودا جودا بۆ وه‌لاتیان، دا كو ژ ڤان دیاردێن نه‌شایسته و شاش و زه‌ره‌مه‌ند دوور بكه‌ڤن و هه‌تا راده‌كى شیاینه كونترۆلێ ل سه‌ر بكه‌ن, زۆر نموونێن دى ل سه‌ر دیاردا كرێت و شاش هه‌نه و د ته‌ڤایا ئایین و پرتووكێن ئاسمانى دا ئه‌ڤ كاره، ئانكو دیارده قه‌بوول نینه و یا (مكروه) كرى و ل درێژاهیا دیرۆكا جیهانێ دا، ئه‌ڤ كاره ئانكو دیارده ب كه‌شه‌فرێت دهێته ل قه‌له‌مدان و ئه‌و كه‌سێن ئه‌ڤ كاره كرى و یێن دكه‌ن ب مرۆڤێن خراب و نه‌باش دهێنه لقه‌له‌مدان و ب تایبه‌ت ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ كارێ خازخازوكیێ و وه‌رگرتنا پاره و كه‌لوپه‌لان ژ خه‌لكى ب هه‌ر بهانه‌كێ مه‌كروه كرى یه و چه‌ندین مه‌رج و خال داناینه دا كو رێك بهێته‌دان كارێ خازخازوكیێ بكه‌ت و ئه‌و مه‌رج ژى ئه‌ڤه نه كو دڤێت یێ په‌ككه‌فتى بیت و رێژا په‌ككه‌فتیا وى یا زێده بیت كو نه شێت چ كاران بكه‌ت بۆ نموونه هنده‌ك ژ ئه‌ندامێن له‌شێ وى پێڤه نه بن مینا ده‌ست و پییان یان یێ وه‌سان بیت كو نه‌شێت كار بكه‌ت وهه‌ر دیسا چ داهاتێن خوه بخودانكرنێ نه بن، هه‌ر دیسا چ كه‌سێن دى نه‌بن كو وى بخودان بكه‌ت، ئانكو ب تنێ رێك بۆ وى كه‌سى هاتیه‌دان كو كارێ خازخازۆكیێ بكه‌ت كو چ شیانێن ماددى و له‌شى و خێزانى نه‌بن ئه‌ڤجا ژنوى ڤى كارى بكه‌ت, و ژ به‌ر وێ چه‌ندێ ئایینێ پیرۆز رێك دایه ڤان جۆره كه‌سان ب تنێ دا كو خوه بخودان بكه‌ت نه كۆژمێن مه‌زن و ئاشۆپى یێن پاره‌ى كۆمڤه بكه‌ت.
ئه‌ڤ بابه‌ته زۆر یێ به‌رفره‌هه و زۆر تا و چه‌ق ژێ دچن و ئێك چه‌قێن ژڤێ دیاردێ دچن ئه‌وه كو زۆر وه‌لاتان بۆ خوه خوازۆكى بكارئیناینه بۆ كارێن تایبه‌ت و زۆر گرۆپ و جڤاك و رێكخراوان ئه‌ڤ كاره كریه و هنده‌ك كه‌سانێن شاره‌زایى دڤى وارى دا هه‌یى كرینه د ستێركا خوه یا ده‌ستنیشانكرى دا و كارێن خوه یێن تایبه‌ت یان به‌رژه‌وه‌ندیا خوه پێ كرینه و بۆ خوه خوازۆكى كرینه ئارمانج و پرسێن ئه‌منى و وه‌لاتپارێزى و هه‌والگێرى ب ڤان كارێن مه به‌حس لێ كرین هاتینه‌كرن و ئه‌ڤ دیارده زۆر یا به‌ربه‌لاڤبووى ل سه‌رتاسه‌رى جیهانێ و ناڤده‌نگ لێ چووینه و ناڤێن هنده‌ك كه‌سانێن جودا جودا ل وه‌لاتێن بیانى ژى به‌ر به‌لاڤ بووینه و ب رێیا كارێ خوازۆكیێ بووینه زه‌نگینترین كه‌س ل وى وه‌لاتى و هه‌ر دیسا بووینه خودانێن كۆمپانى و ڤله و ئاپارتمانان و هه‌ر دیسا ب ڤێ دیاردێ شیان خوه بكه‌نه زه‌نگینترین كه‌س ل سه‌ر ئاستێ وه‌لاتى و ئانكو بووینه زه‌نگینترین كه‌سانێن خوازۆكیێ دكه‌ن, هه‌ر دیسا زۆر وه‌لات شیاینه پرسێن سیاسى و ئابوورى و له‌شكرى و هه‌الگێرى و ئاساییشا نشتیمانى و ئاساییشا خوراكى و ئاساییشا جڤاكى و ئاینى.. هتد، تێكهه‌لى ڤى كارى و دیاردێ بكه‌ن و مفایێن مه‌زن ژێ دیتینه و شیاینه ب رێیا ڤان كاران كه‌سانێن شاره‌زا و تایبه‌تمه‌ند بكاربینن و بكه‌نه سیخۆر ل ناڤ وه‌لات و ده‌زگه‌ه و ملله‌تێن دى دا ژبۆ بده‌ستڤه‌ئینانا مه‌ره‌مێن سیاسى و له‌شكرى و ئابوورى و جڤاكى و هه‌والگێرى و هه‌ر دیسا بده‌ستڤه‌ئینانا كۆژمێن مه‌زنێن پاره‌ى ژى چ بۆ كه‌سان چ ژى ل سه‌ر ئاستێ حوكمه‌تان. هه‌ر دیسا ژئالیێ ئایینى ڤه ژى بێ بهایه‌كێ دده‌ته ئایینان، ئه‌ڤجا چ ئایینێ مه‌سیحى یان كریستیانى یان ئیزدى یان موسلمان. هه‌ر دیسا ژ ئالیێ جڤاكى و كاركرن و داهینان و به‌رهه‌مئینانێ ژى زۆر كارتێكرنێ ل تاكان دكه‌ن و ل ده‌مێ ل تاكێن جڤاكان كارتێكرن دهێته‌كرن، بێگومان دێ كارتێكرن ل سه‌ر ملله‌ت و وه‌لاتان ژى هێته‌كرن و دێ بێكارى و كسلانى و نه‌زانین و نه‌خوینده‌وارى دێ به‌ربه‌لاڤ بن و دێ ژ ملله‌ته‌كێ به‌رهه‌مهێنه‌ر و خورستى بیته ملله‌ته‌كێ كسلان و نه‌زان وبێ به‌رهه‌م. زۆر فه‌ره بزانین كو هنده‌ك ژڤان كه‌سانێن خوازۆكى دكرن ل هنده‌ك وه‌لاتێن جیهانێ بووینه زه‌نگینترین كه‌س بۆ نموونه.
یێ ئێكێ :.ل وه‌لاتێ بریتانیا كه‌سه‌ك بناڤێ سێمون (سیمۆن رایت) یێ بریتانى كو كه‌سه‌كێ شاره‌زا و خوازۆكه‌كێ به‌رنیاس و كارزانێ جیهانى كو جلكێن پیس و دریایى دكرنه به‌رخوه و چه‌ندین سالان ئه‌ڤ كاره دكر و هه‌ر رۆژ بۆ ماوێ (8) ده‌مژمێرا دراوه‌ستا و ل جاددێن له‌نده‌ن دگه‌رییا دگه‌ل سه‌یێ خوه و پتریا جاران ل جهێن زۆر قه‌ره‌بالغ مینا ستێشنێن ترێن و میترۆ وتراما و رۆژانه كارێ خوازۆكیێ دكر و خه‌لكه‌كى ژى پاره ددانێ و به‌رنیاس ببوو و پشتى هاتیه زانین كو ناڤبرى كۆژمێ (500) پێنچ سه‌د هزار جونه‌یهێن ئسترلینى و د گه‌ل (50) پێنجى هزار دۆلار ئه‌مریكى و شوقه‌ك ل ده‌ڤه‌ركا زۆر گران و بهادار یانكو (راقى) زۆنا (فولام) ل له‌ندن ب كۆژمێ (300) سێ سه‌د هزار دۆلاران كو بهایێ ڤێ شوقێ كه‌سانێن به‌رپرس و بازرگان و مه‌زن وزه‌نگێن نه دشیان بكرن و ژبلى یێ ڤه‌شارتى بتنێ ئه‌ڤه ئه‌وبوو یێ هاتیه زانین.
