خـۆپـاراستن ژ تـاوانێن ئەلكترۆنـی
ئـاشتی سـالـح
د جیهانا نوكە دا، تەكنەلۆجیا بوویە پارچەكا گرنگ ژ ژیانا مە و د گەل ڤێ پێشكەفتنێ، تاوانێن ئەلكترۆنی ژی زێدە بووینە. تاوانێن ئەلكترۆنی دگەهنە هەمی واران، ژ دزینا ناسنامەیێ هەتا ڤەدزینا زانیاریێن بانكی و د ئەنجامدا، گەلەك كەس زیانێن مەزن دبینن. لەوما پێدڤیە هەر كەسەك بزانیت چاوا خۆ ژ ڤان تاوانان بپارێزیت.
ئێكەم، تشت بۆ خۆپاراستنا ژ تاوانێن ئەلكترۆنی، بكارئینانا بۆرینپەیڤێن (پاسۆرد) بهێزە. پێدڤیە بۆرینپەیڤ یا درێژ بیت و تێدا هەروەك، ژمارە و نیشانێن تایبەت هەبن. هەروەسا، پێدڤیە بۆ هەر هژمارەكێ بۆرینپەیڤەكا جودا بهێتە بكارئینان، دا ئەگەر ئێك ژ وان هاتە دزین، تاوانكار نەشێت بگەهیتە هەمی هژمارێن تە.
دوویێ، پێدڤیە فاكتەرا دوویێ یا پشتراستكرنێ بهێتە چالاككرن. ئەڤە رێكەكە كو پێدڤیە دگەل بۆرینپەیڤێ، كودەكێ دی ژی بهێتە بكارئینان كو بۆ تلەفوونا تە یان ئیمێلا تە دهێتە هنارتن. ب ڤی رەنگی، هەتا ئەگەر تاوانكار بۆرینپەیڤا تە بدەستخۆڤە بینیت، ناشێت بگەهیتە هژمارا تە بێ وی كودی.
سێیێ، پێدڤیە هەر دەم سیستەما كۆمپیوتەرێ یان تلەفوونا خۆ نویتر بكەی. كۆمپانیێن تەكنەلۆجیایێ بەردەوام نویكرنێن ئەمنی دئێخنە د ناڤ بەرنامەیێن خۆ دا و ئەگەر تو وان نویكرنان نەكەی، سیستەما تە دێ د بن مەترسیێ دا بیت.
چارێ، هشیار بە سەبارەت ب ئیمێلێن گومانبار یان لینكێن نەنیاس. گەلەك جاران، تاوانكار ئیمێلان بۆ تە دهنێرن دا تو لینكەكێ ڤەكەی یان زانیاریێن خۆ بدەیێ. ئەڤە ب ناڤێ «فیشینگ» تێتە نیاسین و ئێك ژ رێكێن هەرە بەربەلاڤە بۆ دزینا زانیاریان.
پێنجێ، بەرنامەیێن دژە_ڤایرۆسێن بهێز بكاربینە و هەر دەم وان نویتر بكە. ئەڤ بەرنامە دشێن گەلەك ڤایرۆس و مالوێران بدۆزن و ناهێلن ئەو زیانێ بگەهیننە كۆمپیوتەرا تە یان زانیاریێن تە.
شەشێ، زانیاریێن خۆ یێن گرنگ ل سەر چەند جهان پاشەكەفت بكە، وەكی هارد_دیسك، یۆ ئێس بی یان كلاود. ب ڤی رەنگی، ئەگەر هاتو سیستەما تە هاتە هاك-كرن یان ڤایرۆس تێدا پەیدا بو، تو دشێی زانیاریێن خۆ ژ نوی ڤەگەڕینی.
هەفتێ، د تۆڕێن جڤاكی دا هشیار بە سەبارەت ب چ زانیاری تو بەلاڤ دكەی. نە ناسنامە، نە ناڤنیشان، نە ژمارا تلەفونێ و بتایبەت نە زانیاریێن بانكی بەلاڤ بكە. زانیاریێن كەسۆكی دشێن بهێنە بكارئینان بۆ دزینا ناسنامێ یان فێلبازیێن دی. د دوماهیێ دا، پێدڤیە ئەم هەمی لایەنێن ژیانا دیجیتالی یا خۆ بپارێزین دا ژ تاوانێن ئەلكترونی دویر بكەڤین. ب رێكا پەیڕەوكرنا ڤان رێنمایان، ئەم دێ باشتر خۆ پارێزین ژ مەترسیێن تۆڕێ.
