خواندنه‌كا كه‌لتۆری بۆ چیڕۆكا (ئارامییا من)*
ئیسماعيل بادی
شرۆڤه‌كرن
چیرۆکا (ئارامییا من) یا خانما هێژا (نالین ئەدیب)، كو كۆڤارا (په‌یڤ)، هژمار (97)، سالا 2024ێ به‌لاڤبوویه، حالەتێن دەروونی یێن کویر و ئالۆز یێن کەسایەتیێن سەرەکی نیشان ددەت، ئەڤە شرۆڤەیەکا کورتە بۆ وان په‌رگالێن دەروونی یێن کەسایەتییان:
١- کەسێ سەرەکی (نڤیسکار)/ خەم و کەسەر:
گەلەک خەمگینە ژ بەر نەبوونا هەڤژین یان کەسێ نێزیک، بێ هیڤی: هەست دکەت، کو نەشیایە کەسێ خۆ بپارێزیت، ئەڤە دبیتە ئەگەرێ هەستا گونەهبارییێ. دلتەنگی: بیرا دەمێن بۆری دکەت و دلێ وی تەنگ دبیت، گەلەک بیرا دەمێن خۆش یێن بۆری دکەت. شۆک و تراوما: ژ ئەنجامێ ژ دەستدانا ژنشکه‌كێڤە یا کەسەکێ خۆشتڤی. بێ ئارامی: ژ پاش چوویینا کەسێ خۆشتڤی، ئارامییا خۆ ژ دەست دایە، هەژان، كو ژ دویماهیک ئاخڤتنا (باب) یا بەری مرنێ گەلەک دهەژیێت. هەستا تنێبوونێ: هەست دکەت، کو ب تەنێ مایە و کەس نینە کو وی بپارێزیت.
٢- باب/ ئێش و ژان: ژ بەر نەخۆشیێ د ئێش و ژانەکا مەزن دا یە. تێگەهشتن: پێ دزانیت کو دێ مریت و دخوازیت ڤێ یەکێ بۆ کوڕێ خۆ بێژیت. دلۆڤانی: هەرچەندە د حالەتەکێ خراب دا یە ژی، دیسان هزرا کوڕێ خۆ دکەت.
٣- دایک/ خەمگینی: د دەمێ خاترخواستنێ دا خەمگینییەکا مەزن هەیە. هێز: سەرەڕای خەمگینیێ، هێزا خۆ نیشان ددەت دەمێ خاترێ خۆ دخوازیت.
٤- هێستر (گیاندار)/ وەفاداری: هەرچەندە گیانداره، وەفادارییا وێ بۆ خودانێ وێ دهێته دیتن. ئێش: دەمێ خودانێ وێ نەخۆشە، ئەو ژی پێ دئێشیت.
ئەڤ حالەتێن دەروونی نیشان ددەن کا چەوا ژ دەستدان و نەخۆشی دکارن کاریگەرییەکا کویر ل سەر کەسان بکەن، چیڕۆک ب شێوەیەکێ هونەری ڤان حالەتان نیشان ددەت، خویندەڤان دکارن خۆ د ناڤ ڤان هەست و سۆزان دا ببینن، ژ بلی ڤێ یەکێ، چیرۆک نیشان ددەت کا چەوا بیرئانین دشێن هەم ئارامیێ بدەن و هەم ژی ئێشێ زێدە بکەن، کو ئەڤە ژی دیاردەیەکا دەروونی یا بەربەلاڤە.
ئه‌م دشێین باشتر ڤێ كورته چیڕۆكێ شرۆڤه بكه‌ین، ب ڤی شێوه‌یێ ل خوارێ:
١- ناڤەرۆک: چیرۆک به‌حسێ کەسەکێ دکەت، کو هەڤژینێ خۆ (یان کەسەکێ گەلەک نێزیک) ژ دەست دایە، ئەڤ کەسە د ناڤ ئێش و ژانێ دا یە و بیرا دەمێن بۆری دکەت.
٢- دیمەنێن سەرەکی: ژیانا وان یا زەحمەت د بن چادرەکێ دا یه. نەخۆشییا باب و برنا وی بۆ نەخۆشخانێ. دویماهیک دیدارا ل گەل دایکێ. مرنا بابێ.
٣- زمان و ستایل: نڤیسکار زمانەکێ هەستیار و هونەری بکار دئینیت، گەلەک وێنەیێن هونەری و ومێتافۆر «ئیستیعارە» هەنە، وەک (دێمێ تە یێ وەکی هەیڤا چاردە شەڤی).
٤- پەیاما سەرەکی: چیرۆک باسێ ئێش و ئازارێن ژ دەستدانێ دکەت، و چەوا ئەڤ ژ دەستدانه دشێت مرۆڤی بێ ئارامی بهێلیت، هەروەسا گرنگییا بیرئانینا دەمێن خۆش یێن بۆری نیشان ددەت، هەرچەندە ئەڤ بیرئانینه ب خۆ ژی دکارن ئێش و ژانێ په‌یدا بكه‌ن.
ئەڤ چیڕۆکە ب شێوەیەکێ کاریگەر به‌حسێ خەم و کەسەرا کەسەکی دکەت، یێ کو کەسەکێ خۆشتڤی ژ دەست دایە و چەوا ئەڤ ژ دەستدان کاریگەرییەکا کویر ل سەر ژیانا وی کرییە.
چیرۆکا (ئارامیا من) گەلەک مفایێن کەلتۆری یێن کوردی نیشان ددەت:
١- گرنگیا مالباتێ: چیرۆک گرنگییا پەیوەندیێن مالباتێ د ناڤ کەلتۆرێ کوردی دا نیشان ددەت، ب تایبەتی پەیوەندییا د ناڤبەرا بابێ و کوڕی دا.
٢- ژیانا کۆچەری یان یا گوندان: باسکرنا ژیانێ د چادرێ دا و بکارئینانا هێسترێ ئاماژە ب ژیانا کۆچەری یان یا گوندێن کوردان دکەت، کو پشكەک ژ کەلتۆرێ كوردان بوویە.
٣- گرنگییا جڤاکی: چیڕۆک نیشان ددەت کا چەوا خەلک ل دەمێ تەنگاڤیێ هاریکارییا ئێک و دو دکەن، کو ئەڤە پشكەکە ژ کەلتۆرێ کورده‌واریێ.
٤- رۆلێ ژنێ: هەرچەندە یا کورت بیت ژی، به‌حسکرنا رۆل و گرنگییا دایکێ نیشان ددەت کا چەوا ژن د کەلتۆرێ کوردی دا رۆلەکێ گرنگ دگێڕا.
٥- گرنگی و پیرۆزییا ئاخێ: ئاماژەکرن ب (ئاخ) نیشان ددەت کا ئاخ و وەلات بۆ کوردان چەند گرنگن و پیرۆزن.
٦- زمان و دەربڕین: بکارئینانا ئیدیۆم و گۆتنێن کوردی نیشان ددەت کا چەوا زمان پشكەکا گرنگا ناسناما نه‌ته‌وه‌ییە.
٧- گرنگییا بیرئانینێ: بیرئانینا دەمێن بۆری دا پشكەکا کەلتۆرێ کوردیە، ب تایبەتی دەمێ به‌حس ل کەسێن ژ دەستچوویی دهێتە کرن.
٨- رۆلێ بابێ: چیرۆک نیشان ددەت کا رۆلێ بابێ وەک پارێزڤان و سەرۆکێ مالباتێ چەندێ ل نك كوردان گرنگە.
٩- هەستێن کویر: دەربڕینا هەستێن کویر و ب ڤەکری، وەک یێن د ڤێ چیرۆکێ دا هاتین، پشكەکا شێوازێ دەربڕینا هەستێن ژیانا جڤاكێ کوردانە.
١٠- گرنگییا سروشتێ: بکارئینانا وێنەیێن سروشتی (وەک هەیڤ، گولبەرۆژ) نیشان ددەت کا چەوا سروشت پشكەکا گرنگا کەلتۆر و ژیانا کورده‌واریێ یە.
ئەڤ تایبەتمەندیێن کەلتۆری، چیڕۆکێ دەولەمەندتر و کویرتر دکەن، هاریکارییا خویندەڤانی دکەن، کو باشتر د ژیان و هزرکرنا کەسایەتیێن چیڕۆکێ بگەهن.
ئەڤ تێكسته هەستێن کویر و بیرانینێن دژوار دەردبڕن دەربارەی وندابوونا کەسەکێ گەلەک هەژی، هەروەسا ژیانا ب زەحمەت و سەختییێن کو پێکڤە دەرباز کرین.
قاره‌مانێ چیرۆكێ (هه‌ر كی بیت)، گەلەک بیرییا وی کەسی دکەت و هەست ب گونەهباریێ دکەت، کو نەشیایه وی بپارێزیت، لێ دڤێت بێژین کو یا باش کر بۆ پارازتنا بابێ هاته كرن، ب تایبەتی دەما ئەو برییه نەخۆشخانێ دا هاریکاریێ وەرگریت.
هەروەها قەبوولکرنا وه‌غه‌ركرنا وی بۆ قاره‌مانی؛ گه‌له‌كا ب زه‌حمه‌ته، ئەو هەستێن دەربڕین- وەک نەخوازتنا باوەرکرنێ، کو ئەو چوویە به‌ردلۆڤانییا خودێ، بیرئانینا کەنینا وی، دلۆڤانیا وی – هەمی نیشانێن خەمگینیەکا کویر و ئێشەکا مەزنن.
هەروەسا ئەڤ تێكسته به‌حس دکەت کا چەوا هوون پێکڤە ل هەمبەری ئاسته‌نگان راوەستیان و چەوا وی ئارامی و گەرماتی دا وه، دەما هوین د ناڤ مەرجێن زەحمەت دا بوون.
شیکارکرنەکا دەروونی:
١- خەمگینییه‌كا کویر: تێكست نیشانا خەمگینییەکا گەلەک کویر به‌رچاڤ دكەت، قاره‌مانێ چیرۆكێ هەست ب وندابوونەکا مەزن دکەت و نەشێت خۆ رازی بکەت، کو ئەو کەسێ عەزیز ئێدی نەما، ئەڤ ئێکه دیار دكه‌ت د ڕستەیێن وەک «نەخێر نە نە من نەڤێت هزر د چوونا تە یا بێ هاتن بكەم».
٢- هەستكرن ب گونەهباریێ: قاره‌مانێ چیڕۆكێ هەست ب گونەهباریێ دکەت، کو نەشییایە وی کەسێ عەزیز بپارێزیت، ئاماژه پێ هاتییه كرن د هه‌ڤۆكا «ئەز نەشییام تە بپارێزم، من سەركەڤتن د پاراستنا تە دا نە ئینا»، ئەڤ هەستێ گونەهباریێ دشێت ببیتە ئەگەرێ ئێشەکا زێدە و خەمگینییەکا درێژ و به‌رده‌اوم.
٣- بێهیڤیبوون: نڤیسەر هەست ب بێهیڤیبوونێ دکەت و نزانیت چەوا دێ ژیانا خۆ بەردەوام کەت بێ وی کەسی، ئەڤ یەک دیار دبیت د ڕستەیا «تە ئەز ل جهەكی هێلام، كو ئەز نەشێم بەرگرییێ ژ مانا خۆ بكەم».
٤- بیرئانینێن بهێز: قاره‌مانێ چیڕۆكێ گەلەک بیرانینێن بهێز ژ دەمێن بۆری هەنە، ب تایبەتی یێن گرێدایی ب ئاسته‌نگێن کو وان پێکڤە دەرباز کرین، ئەڤ بیرئینانه هەم ئێشێ په‌یدا دكه‌ن و هەم ژی هێزێ ددەن.
٥- هەستێ بێدەستهەلاتیێ: د تێكستێ دا هەستەکێ بێدەستهەلاتیێ هەیە، ب تایبەتی دەما به‌حس ل نەخۆشخانێ و نۆژداران دکەت، قاره‌مان هەست دکەت، کو چ تشت نەما بشێت بکەت دا ئەو کەسێ عەزیز ڕزگار بکەت. هه‌ر چه‌نده ئاماژه دایه (كۆمه‌ڵگه‌ها نۆرژداری) كو ئه‌ڤه په‌سنا نه‌خۆشخانێ ل گه‌ل رویدانێن چیڕۆكێ ناگونجیت، چونكو برنا نه‌خۆشی ل سه‌ر پشتا هێسترێ، ئانكو ئه‌و یێ ل گوندان و تنێ دبیت بنگه‌هه‌كێ ساخله‌میێ لێ هه‌بیت. نه‌كو (كۆمه‌ڵگه‌هـ)!!
٦- بەڕەڤانیکرن: هندەک نیشانێن بەڕەڤانیکرنێ هەنە، وەک نەخوازتنا قەبوولکرنا وه‌غه‌ركرنا كەسێ دی، ئەڤه د بیتە هاریکار دا قاره‌مان خۆ ژ ئێشا گران یا چوونا وی بپارێزیت.
٧- هەستێن تێکەل: دەق نیشانا هەستێن تێکەل ددەت – ژ ئالییەکی ڤە خەمگینییەکا کویر و ژ ئاله‌كێ دیڤە هەژیبوونەکا مەزن بۆ وی کەسی و بیرانینێن بهێز ژ دەمێن خۆش یێن بۆری به‌رچاڤ دكه‌ت.
ئەڤ شیکارکرنە نیشان ددەت، کو چیڕۆكنڤیس (نالین ئه‌دیب) كه‌سێن چیڕۆكێ وه‌سا نیشانداینه كو د قۆناغەکا گران یا خەمگینییێ دا دەرباز بووینه، هه‌روه‌سا دایه خویا كرن كو گرنگە د ڤێ دەمێ رویدانا دا، وان پشتگیرییەکا دەروونی هەبیت و ڕێ بدەت، کو هەستێن خۆ دەرببڕن. هەروەسا بزاڤێ بكەت، کو هێدی هێدی قاره‌مان ل دور رویدانان؛ به‌ر ب قەبوولکرن و سازبوونێ ڤە بچیت.
* بۆ جارا ئێكێ یه ب وێره‌كی چیڕۆكا خۆ ل گرنگترین كۆڤارا ئه‌ده‌بی (په‌یڤ)ێ به‌لاڤكری، شییایه جهێ خۆ تێدا بكه‌ت، پاشه‌رۆژه‌كا گه‌ش ل پێشییا وێ یه. له‌وا تنێ خالێن پێشچاڤ مه وه‌رگرتن و خۆ ژ ئالیێ كێماسییان دویر ئێخست.
