خواندنەكا دەستووری و بەرپرسیاریەكا نیشتمانی
فـازل میرانـی
ل گەل نێزیكبوونا هەلبژارتنێن پەرلەمانێ ئیراقێ ل ئێكی چرییا دویێ 2025، دەلیڤەكا نەوازە بۆ هێزێن سیاسی یێن ئیراقی دهێتە پێش؛ ژ بۆ هندێ جارەكا دی پێداچوونەكێ د تەڤ سیستەمێ هەلبژارتنەكا تەمام دا بكەن، نەكو تەنێ پرۆسەیەكا تەكنیكی یا دەوری، بەلكو وەك ئالاڤەكێ دەستووری یێ جەوهەری بۆ دەستەبەركرنا سەقامگیریێ و پاراستنا فرەجۆریێ و چەسپاندنا باوەریێ و ڕاستكرڤەكرنا ڕێڕەوێ.
ئێدی ئەزموونێ دیاركر كو قەیرانا ئیراقێ هەردەم د ناڤ دەقان دا نەبوویە، بەلكو د چاوانیا تێگەهشتنێ و جێبەجێكرنێ دا بوویە. دەستوور وەك سەرچاوەیەك كو ژیانا سیاسییا وەلاتی بڕێڤەدبەت، وەك پێدڤی نەهاتیە جێبەجێكرن بەلكو هندەك جاران كەفتیە ل ژێر هندەك راڤەكرنێن بەرتەنگ دا، یانژی ژێدەرەك بۆ ژێگرتنا بەرژەوەندیێن خۆ، یان بۆ ئالۆزكرنەكا ب ئەنقەسد، كو بوویە ئەگەرێ «جەلتەیێن» توند كو سیستەمێ سیاسی د گەلەك جاران دا ئیفلیج كریە.
ژ ڤێرە وێڤە پێدڤی ب پێداچوونەكا هشیارانە یا دەستووری دیار دبیت، كو هێزێن سیاسی و سەندیكا و سازیێن ئەكادیمی تێدا پشكدارببن، بۆ تێگەهشتنا ئەگەرێن سەركەفتنێ و شكستنێ جێبەجێكرنا پێدڤی، نەك تەنێ بۆ راستڤەكرنا دەقان. ئەم پێدڤی ب سەر ـ راوەستانەكەكا نشتیمانی یا ئاشكراینە كو ل هەنبەری خۆ بەرپرس بین، چونكو ڕێزگرتن ل دەستووری هەلبژارتنەكا سیاسی نینە، بەلكو بنەمایێ شەرعیەتێ یە.
گرنگە بیر ل ئەزموونا هەرێما كوردستانێ بهێتە كرن، كو ژ ڕویێ ئۆڕگانسازیێ و هەیكەلێ ئۆرگانسازیێ ڤە، كو دەستهەلاتا سایی ل پشتی ٢٠٠٣ی هاتیە دامەزراندن.
سەرەڕای تایبەتمەندییا نەوازە یا هەرێمێ، چونكو سازیێن وی یێن قانووندانانێ و یێن جێبەجێكار میناكەكا دەسپێكێ بوون بۆ حوكمڕانیا ناڤخۆیی كو ل سەر بنەمایێ شەرعیەتا جەماوەری و دەستووری هاتبوو دامەزراندن.
ئەڤ ئەزموونە كو ب قوربانیدانان و خەباتا درێژخایەن هاتیە پێكئینان، كەس نكاریت ژ پیڤاژۆیا گشتی یا ئیراقی ڤەدەر بكەت؛ بەلكو فەرە بۆ هەر پێدڤیەكا نیشتمانی یا گشتگیر بۆ سیستەمێ حوكمڕانیێ و هەلبژارتنان مفا ژێ بهێتە وەرگرتن.
دیموكراسی ب تەنێ ل دەمێ دەنگدانێ ناهێتە كورتكرن. چونكو لێپرسین و خۆیاكرنا ئاشكرا و پێداچوونا شەفافانە بۆ ئەداكرنا كاری، ب هەمان شێوە پێكهاتێن گرنگن.
ئەو ب خۆ سازیێن هەلبژارتی، هەر ژ پەرلەمانی بگرە هەتا دگەهیتە حوكمەتێ، د داخوازكرینە ڤەدیتنا ژمێریارییەكا ڕۆهن پێشكێشی خەلكی بكەن. وەختێ هندێ هاتیە كو گۆتارا سیاسی دەست ژ هندێ بەردەت كو شكستنێ بڤەشێریت و بهانەیان ژ پێشڤە بگریت و سەردەمەكێ ڤەكری یێ ئاشكراكرنا پراكتیكی دەست پێ بكەت، نەك ب درووشمێن دڕهای یان هەوێن چەواشەكاریێ و شێواندنێ.
ل پێش هەلبژارتنان یا فەرە پرسیارەكا بنەڕەتی بهێتەكرن: ئەرێ مە هندەك هەلبژارتن دڤێن كو جڤاتەكا نووراتیێ یا ب هێز بەرهەم بینیت كو ب شێوەیەكی كاریگەر ڕۆلی خۆ جێبەجێ بكەت؟ یانژی تەنێ هەولدەین كو ناڤان بگوهۆڕین و كورسییان پڕ بكەین؟
لێ تێگەهشتنا واتایا «نوونەرایەتیا پەرلەمانی» دڤێت پێش دەنگدانێ بكەڤیت، نەك بۆ پشتی هەلبژارتنان بهێتە پاشئێخستن. چونكو نوونەر تەنێ ئەو نینە یێ كو دەنگ بدەستڤە ئیناین؛ بەلكو یێ ب ئەركەكێ یاسادانانێ و چاڤدێریكرنی راسپاردەكریە كو نابیت ل دیڤ سەرێ خۆ دەستكاری تێدا بێتەكرن.
هەروەسا دەنگدەر ژی تەنێ ژمارەیەك نینە؛ بەلكو بەرپرسیارە ژ هەلبژارنا خۆ و پشكدارەكێ چالاكە د داڕشتنا ژیوارێ سیاسی دا. بەربژار ژی دڤێت ب ڕۆهنی د پلاتفۆرما خۆ و سەرچاوەێ دارایی و ستایلێ خۆ هەلسوكەفت و هشیاریا دەستووری بهەلسەنگینیت. نوونەر نابیت پشتی سوێندخوارنا دەستووری؛ ژنویكا فێری دەستوور ببیت، یان درەنگ ل سەر چاڤدێری و ڕۆلێ خۆ یێ دانانا قانوونێ هەلبیت.
ژبلی ئەڤێ ژی جوداكرنا دەستهەلاتان تشتەكێ روخساری یێ قانوونی نییە؛ بەلكو بەرێ بنەمایێ هەر سیستەمەكێ دیموكراسی یە. نەبوونا ئەڤی پرەنسیپی بوویە ئەگەرێ دروستبوونا چینەكا سیاسی كو مفای ژ ئاژاوەگێڕیێ وەربگریت. هەروەسا شكۆمەندیا ئۆرگانسازیان هاتیەخار، دیسا تێكهەلبوونا كار و ئەركان ژی پیشچاڤ بوویە، دیاردەیێن سەرپێی و دەستبەردانێ بەربەلاڤبووینە، ژێكجودابوونەكا دیار د ناڤبەرا دەستهەلاتان دا ئەوە دەستهەلاتێ ژ رۆخیانێ دپارێزیت و ناهێلیت دەولەت ببیتە كیانێن دژی ئێك كو خزمەتا بەرژەوەندیێن بەرتەنگ بكەن.
ئیراق ئەڤرۆ ل بەرانبەر گاڤەكێ دایە كو پێدڤی ب بڕیاردانا ب وێرەك و ڕۆنیا دیتنێ و دلسۆزیێ د نیازێ دا هەیە. چاكسازی د هەلبژارتنان دا پێنگاڤەكا ڤەدەر نینە؛ بەلكو پارچەكە ژ پڕۆژەیەكی بۆ ئاڤاكرنا دەولەتەكێ كو ڕێزێ ل دەستوورێ خۆ دگریت و باوەڕی ب فرەجۆریێ هەیە و هەمی پێكهاتێن خۆ ب بێی پەراوێزخستن و جوداكرن پشكدار بكەت.
یا ئەم پێدڤی ئەوە هەلبژارتنەك بهێتە كرن كو ژ ناڤا هوشیاریێ دا دەربكەڤیت، ڕێزێ ل ئیرادەیا خەلكی بگریت و نوونەرێن ڕاست د پەرلەمانەكی دا بەرهەم بینیت كو ئەركێ خۆ جێبەجێ بكەت و دەستووری بپارێزیت ب بێی هندی كو سازشێ ل سەر بكەت.
* بەرپرسێ دەستەیا كاری یا مەكتەبا سیاسیا پارتی دیموكراتی كوردستان
وەرگێران: شیرزاد نایف
