خواندنەك بۆ ڕۆمانا «بێسەروشوین» یا نڤیسه‌ر «محه‌مه‌د چەلكی»
مستەفا عەبدولڕەحمان ئەرەدنی
ژلایەكێ دیتر ڤە، گەر بەرێخوبدەینە رێكا ئەرمەنان گرتیە بەر هەتا كو ژ توركیا دەركەفتین و بەرەڤ ئیرانێ و ئەرمینیا یان سوریێ وعێراقێ چووین هەمی دناڤ هۆز و گوندێن كوردانرا دەربازبووینە، ئانكو كوردان ب هەمی شیانێن خۆ ئەرمەن پاراستینە و نان و خوارن دایە وان هەتا گەهشتینە جهێن وان ڤیای، هەر چەندە دەستهەلاتا ئوسمانیا بێژگەهێن (منبر) مزگەفت و تەكیا بكارئیناند بۆ قوتبریا ئەرمانان و خەلك هاندنا بۆ كوشتنا وان بۆ نموونە دگۆتە خەلكێ سەرومالێ وان (حەلالە) و هەر كەسێ ئەرمەنەكی بكوژیت مال و پەز و ئەردێ وی بۆ وی حەلالە، دیسان پڕۆپاكندەكا گەلەك كرێت و دژی بهایێن مرۆڤایەتیێ بەلاڤكربوو، وگۆتبوو، ئەرمەن د زەنگینن وخودان زێر و زیڤن، و هەمیان زێرێن خۆ یێن داعویراین، گەر بكوژن و زكێن وان بكەلێشن دێ زێرا ژێ ئیننە دەرێ، لەوما توركێن رەگەزپەست ئەڤە ب دەلیڤە وبهانە دزانی و ئەرمەنی دكوشتن و زكێن وان دكەلاشتن.
دەستهەلاتێن ئوسمانیا ودیسان یا عەرەبێن عێراقێ، چ جوداهی نەئێخستییە دناڤبەرا كورد و ئەرمەنی و مەسیحی و ئێزدیاندا و خوینا كورد و مەسیحیان تێكهەلی ئێكبوویە، كۆمكۆژیا گوندێ (صوریا) ل سەر دەستێ حكومەتا شاهانە یێن عێراقێ ل سالا1933ێ پەیامەكا راستەوخۆ و ئاشكرا بۆ كورد و مەسیحیان كو چ جودایی دناڤبەرا واندا نینە و ل هەر دەرفەتەكێ ئەگەر بشێن دێ هەر دو نەتەوا ژێرئاخكەن، نە ئەڤە بتنێ ب سەدان گوندێن كورد و مەسیحیان ل ئەنفالان هاتنە راستی ئەردكرن، هێژ تراژیدایێن هۆڤانە یێن داعش یێن دژی كوردێن ئێزدی كرین و زارۆك و پیر و جان بن ئاخكرین و كچ و ژنێن وان كرینە (سەبیە) و ل بازارێن موسل و رەقایێ فرۆتن، كو تا نوكە وهەتا ماینە ناخ و دەروونێ مە دێ ئیشینیت، ئه‌ڤه و گه‌له‌ك كۆمكۆژیێن دیتر یێن توركێن ئوسمانی وعه‌ره‌بان هه‌نه وهه‌می دژی مرۆڤایه‌تیێ یێن ئه‌نجامداین، ئەرێ قەدەرا نەتەوێن نە ژ نەژاد ونفشێ (تورك وعەرەب) وەكو كورد و ئێزدی و مەسیحی و ئەرمەنی ئەوبوو كەفتنە بەر هێرشێن وان یێن درندە، دبه‌گراوه‌ندێ رۆمانا (بێسه‌ر وشوین) دا مرۆڤ به‌رده‌وامیا ڤان هه‌می قوتبری وئه‌نفالێن به‌رده‌وام دبینیت و بیرا مرۆڤی هه‌ڤدلۆڤانیا كوردێن بوسلمان و كوردێن ئێزدی دئینیت كو چاوان كوردێن بوسلمان مالێن و گوند و باژێرێن خۆ كرنه په‌ناگه‌هێن ئارام بۆ برایێن خۆ یێن ئێزدی.
نڤیسەرێ ڕۆمانێ دەستێ خۆ دانایە سەر برینا جەستەیا كورد و ئەرمەنا، و ڤیایە ب ڤێ ڕۆمانێ پەیامەكا نەمر و زیندی بدەتە نفشێن پێشەرۆژێ كو ئێش و ئازار و برینا هەردو نەتەوان ئێكە، ئەو هەڤدلۆڤانیا كورد و ئەرمەنا یا وێ پاراستن خودان لێدەركەفتنا مالباتێن كوردە ل ئەرمەنان.
سوارێن حەمیدی و فرسان سەلاحەددین
ئەگەر ب هووری دناڤ روودان وبەرپەرێن ڕۆمانێدا خۆ بەردەینە خوار، دێ بینین ل لایێ دیتر نڤیسەری بزاڤ كریە گرێدانەكێ دناڤبەرا كوردێن دەخەس(خائین) وخۆفرۆش كو ل وی سەردەمی ب ناڤێ (سوارێن حەمیدی) دهاتنە نیاسین وجاشێن كورد ل كوردستانا باشوور – عێراقێ بكەت ، سوارێن حەمیدی ل سەردەمێ سولتانێ ئوسمانێ عەبدولحەمیدێ دوویێ (1891 -1923) هاتبوونە پێكئینان و هەر ب ناڤێ سولتانێ ئوسمانی هاتبوونە ناڤكرن، سوارێن حەمیدی بۆ شەرێ دگەل روسیا هاتبوونه دورستكرن،ن ەك بۆ شەرێ كورد وئەرمەنا.
دەسهەلاتدارێن عێراقێ هێزێن ب ناڤێ (فرسان سەلاحەددین) پێكئینان، ئەو ناڤ دانابوو سەر وان ، كوردان ژی فرسان سەلاحەددین ب (جاشێن كورد – چەتە) ناڤكربوون، ئەڤ هێزە ل سەر دەستێ حكومەتێن عێراقێ هەر ژ سەردەمێ دەستهەلاتا شاهانە و شورشێن ئەیلول و گولانێ هاتبوونە دامەزراندن، و دارودەستێن دۆژمنی بوون، بەلێ د شەرێ عێراق و ئیرانێدا ناڤێ وان كرە (افواج خفیفە) خورتر لێهات و ب سەدان بەتالیۆن هاتن چێكرن، گۆمان تێدا نینە هەردو هێز كرێگرتیێن حكومەتا ئوسمانی و دەستهەلاتێن عێراقێ بوون و هەردوویان ئێك ئەرك هەبوو و شەر بۆ مانا حكومەت و دەستهەلاتێ دكر.
سوارێن حەمیدی نەك بتنێ دژی نەتەوا ئەرمەن شەر دكر، بەلكو دژی كورد و ئێزدیان ژی شەر دكر، هەر وەسان جاشێن حكومەتا عێراقێ ژی نەك بتنێ دژی ئیرانێ شەر دكر، بەلكو دژی كورد و ئێزدی و مەسیحیان شەردكر، ئانكو دترازیێدا هەر دو هەڤسەنگبوون، نڤێسەرێ ڕۆمانێ ب هویری روودان ولڤینێن هەردو كرێگرتیان و رۆلێن وان یێن خرابكار یێن دژی كورد و ئەرمەنیان بەرچاڤكرینە، و نموونا ژ هه‌میان گرنگتر گرتنا شێرۆیێ پێشمه‌رگه بوو ب ده‌ستێن جاشا كو شێرۆی ژ كار وكۆكێ وان هزر دكر پێشمه‌رگه‌نه و دێ وی ده‌ربازی پشت جادێ كه‌ن.
ڤەگەراندنا قەر و قەنجیێ:
ڤەگەراندنا قەر وقەنجی وباشیا دوهی یاكوردان ل ئەرمەنان كری، ئەڤرۆكە ژی دكتۆرەكێ ئەرمەنی كو باش چێرۆكا قوتبریا ئەرمەنان لسەر دەستێ ئوسمانیا وتوركا دزانیت هەمی وەكو فلمەكێ تراژیدی دمێشكێ ویدا هاتیە چاپكرن و هەمی ڤەگێران وسەربۆر وسەرپێهاتیێن دایك و بابێ بۆ ڤەگێراین یێن ب سەر مالبات و باب و باپیر و گوندێن واندا هاتین، ئەڤرۆ ژی كەسەكی هەمان دەرد و نەخۆشی و ئێش وئازار دیتین و ب زۆری ژ قوتبریا زیندەبەچالكرنێ قورتالبوویە و قەدەرێ ئینایە بەردەرگەهێ مالا ئەرمەنییەكێ مالباتا وی ژ قوتبریا ئوسمانیا ب رێكا كوردەكی قورتالبووی، داكو قەر وقەنجیا مالباتا خۆ ڤەگەرینیت كو چاوان كوردێن خۆدان سۆز، نەمەردی نەكر دگەل مالباتا وی، وی ژی نەمەردی نەكر، هەر چەندە ئەگەر هەڤبەركرنەكا دەمی و دەستهەلاتێ دناڤبەرا هەر دو دەم و دەستهەلاتاندا بكەین، هەر دو ئێك مەترسیبوون، گەر حكومەتا ئوسمانیا زانیبا كەسەكێ كورد مالباتەك یان كەسەكێ ئەرمەنی ڤەحەواندیە وڤەشارتیە ئەو ژی دكۆژت، ب هەمان رەنگی گەر حكومەتا بەعس زانیبابە كەسەكی پێشمەرگەیەك یان كەسەكێ ژ ئەنفالێ ڤەقەتیای ڤەحەواندیە و ڤەشارتیە دا وی ب مال و زارۆكڤە سێدارەدەن.
نڤیسەری دەم و وەخت و دەسهەلاتێن هەردو ولاتان پێكڤە گرێداینە و هۆڤاتیا هەردوكان وەكو ئێك كرینە دترازییا دادپەروەریێ و مرۆڤایەتیێدا، كو هەردو دڤالانە ژ ڤان هەردو ساخلەت وپرنسیبا نەدادپەروەری و نەمرۆڤایەتی هەبوو، بتنێ وان قرا كورد و ئەرمەنان دزانی، نە دێر و نە مزگەفت و نە ئینجیل ونە قورئان نەشیان رێگریێ ل ئەنجامدانا وان تاوانان بكەن یێن دەرهەقی كورد و ئەرمەنان هاتینەكرن، ئینجیل و قورئان دسەدان مالا و پەرستگەهێن پەرستنا یەزدانیدا هاتنە سۆتن.
قەدەرا هەر دو نەتەوا ئێك بوو لسەر دەستێ وان كەسێن نەخودانێن ئەردی و ژ دویر هاتین وقوتبری و ئەنفال ل هەر دو نەتەوا راكرین، بتنێ داكو ئەو سەردەست بن، توركێن ئوسمانی ژ ئاسیا ناڤەراست و عەرەبێن هۆڤ ژی ژ گراڤا عەرەبی هاتن و كوردستان داگیركر، و دهۆڤاتیێدا هەر دو نەتەوا وەكو ئێكە وهەلگرێن ئێك ساخلەت ورێباز بوون پەیرەوێن ئێك ئاین بوون.
رۆمانا (بێ سەر وشوین)، برینێن نەسارێژكری هێلاینە دەڤ ڤەكری، هێژ ژ بن یا هەودایە و دۆژمنێن نەتەوا كورد و ئەرمەنان د بینینگەهێدانە داكو دوبارە و سێ بارە قوتبڕی و ئەنفالان دژی گەلێن كورد و مەسیحی و ئێزدیان بكەن، براستی ژی ئەم پێدڤی رۆمانێن ژ ڤی جۆرینە كو پەرتووكخانێن مە پر بكەن، چونكە ڕۆمانێن مێژووی هەستێن مرۆڤی دلڤینیت ب تایبەتی هەستێن نەتەوەیی و مرۆڤی ب ئاخ و نەتەوە و ولاتێ مرۆڤیڤە گرێددەن.
ڕۆمانا بێ (سەر وشوین) باوەرم ئەگەر بهێتە وەرگێران بۆ سەر زمانێن بیانێ دێ بیتە شاكارەكا جیهانی.
