دادی ژ “نفوسا” ده‌سپێدكه‌ت به‌ری “نصوصا”
د.جمعه عه‌باس به‌ندی
یا هاتیه گۆتن: ((دادی بنیاتێ حوكمرانیێ یه))، و بێدادی چ هێز و ده‌وله‌ت و شارستانیه‌ت نه‌شێن به‌رده‌وامیێ بده‌نه خوه د ڤێ ژیانێ دا، و دووماهیا وان دێ هه‌ر كه‌فتن بیت، چنكو ئه‌ڤه‌یه ناڤه‌رۆكا قانوون و سیسته‌م و سونه‌تێن خودێ پاك و دلۆڤان د ڤێ گه‌ردۆنی دا په‌یره‌وكری.
ژ به‌ر ڤێ ئێكێ خودێ پاك و دلۆڤان زولم و زۆرداری یا ل سه‌ر زاتێ خوه یێ موباره‌ك حه‌رامكری و د هه‌مان ده‌مدا یا د ناڤبه‌را هه‌می مرۆڤاندا حه‌رامكری [هه‌روه‌ك د فه‌رمۆده‌كا قودسی دا هاتی].
چنكو ژیان برێڤه ناچیت و ئاڤادانكرن جهێ خوه ناگریت گه‌ر زولم و زورداری د ناڤ هه‌ردوكا دا هه‌بیت.
خالا ئێكێ: زولم چیه؟. رامانێن زولمێ د قورئانا پیرۆز دا:
1ـ پێناسته‌ك بۆ زولمێ:
ژلایێ زمانی ڤه: هه‌ر تشته‌كێ تو نه دانیه جهێ وی دا ته زولم كر یان تو بوویه زالم.
ژلایێ زاراڤێ ڤه: لادانه ژ راست و دروستاهیێ بۆ لایێ باتلی، یان ده‌ستێروه‌ردانه د مافێ خه‌لكه‌كی دا بێی ده‌ستیردانا وی، یان ده‌ركه‌ڤتن و برینا توخیبێن دانای.
2ـ رامان و جۆرێ زولمێ د قورئانا پیرۆز دا:
ٲ ـ زولم ب رامانا ((شرك))، ئانكو باوه‌ری ب دو خودیان یان پتر، هه‌ر وه‌ك قورئانا پیرۆز گۆتی: {ان الشرك لڤلم عڤیم} [لقمان:12].
ب ـ زولم ب رامانا گونه‌هێن مه‌زن {ومن یتعد حدود الله فٲولئك هم الڤالمون} [ الگلاق: 1]ج ـ زولم ب رامانا كوشتنا خه‌لكی {ومن قتل مڤلوما} [الاسرا‌و : 33].
د ـ زولم ب رامانا خوارنا مالێ حه‌رام، ڤێجا چ دزی بیت یان ریبا بیت یان قمار بیت …هتد، {ولا تٱكلوا اموالكم بینكم بالباگل}، [البقره: 188]، {ان الژین یٲكلون اموال الیتامی ڤلما} [النسا‌و : 30].
هـ ـ زولم ب رامانا كێمكرنێ ـ نقص ـ، {كلتا الجنتین ێتت اكلها ولم تڤلم منه شیئا} [الكهف : 33].
و ـ زولم ب رامانا كفر وڤه‌شارتنێ (الجحود والنكران )، {فڤلموا بها} [الاعراف : 103].
ی ـ زولم ب رامانا ده‌ستدرێژی ل سه‌ر نه‌فسا خوه ئانكو (ڤلم نفسه)، {فتكون من الڤالمین} [الانعام : 52].
خالا دوویێ: چه‌ند نموونه‌كێن زولمێ:
1ـ دانانا مرۆڤێ نه‌گونجای بۆ كاره‌كێ گونجای په‌یره‌وكرنا زولمێ یه.
2 ـ ده‌ركرنا قانوون و رێنمایێن نه د جهێ خوه‌دا جۆره‌كه ژجۆرێن زولمێ.
3 ـ كێمكرن و نه‌دانا ماف و پێدڤیێن خه‌لكی مینا: ئاڤ، كاره‌ب، نه‌فت و گاز، ئه‌رزاق، مووچه، چاره‌سه‌ریا نه‌خۆشان، دامه‌زراندن و ده‌رفه‌تێن كاری … جۆره‌كه ژ زولمێ.
4 ـ سیخوری و هاریكاریا دوژمنی ب هه‌ر ره‌نگه‌كی جۆره‌كێ زولمێ یه.
5 ـ كوشتن و گرتن و لێدان و درینا ده‌ڤولێڤێن خه‌لكی جۆره‌كێ زولمێ یه.
6 ـ دزی، ئحتیال، سه‌خته‌كرن، به‌رتیل، ژناڤبرن و پیچكرن و ده‌ستدرێژیكرن ل سه‌ر سامان و مالێ گشتی.. جۆره‌كێ زولمێ یه.
7 ـ نه پێگێریكرن ب قانوون و رێنمایێن ده‌وله‌تێ جۆره‌كه ژجۆرێن زولمێ.
8 ـ كاریئنانا ده‌ستهه‌لاتێ ب شێوه‌كێ نه دروست یان د به‌رژوه‌ندیا خوه‌دا یان كه‌سوكارێن خوه یان لایه‌نێ خوه یان پێخه‌مت مه‌زهه‌بێ خوه … جۆره‌كێ زولمێ یه.
9ـ كارئینانا مال و سامان گشتی پێخه‌مه‌ت ته‌خه‌كێ جڤاكی یان پارته‌كا سیاسی یان بۆ كۆمپانیه‌كا تایبه‌ت جۆره‌كه ژ زولمێ.
خالا سیێ: لایه‌نێن به‌رپرس بۆ نه‌هێلانا زولمێ:
ئێك ژ ئارمانجێن دامه‌زرانا ده‌وله‌ت و ده‌زگه‌هێن وێ جێبه‌جێكرنا دادیێ یه و نه‌هێلانا زولم و زورداریێ یه ب هه‌می جۆر و ره‌نگێ وان ڤه، و ژ وان ده‌زگه‌هێن به‌رپرس بۆ نه‌هێلانا زولمێ چ یا سیاسی بیت یان یا جڤاكی بیت یان ئیداری و قانوونی بیت ..هتد.
1ـ ده‌زگه‌هێ جێه‌جێكار: هه‌ر ژ سه‌رۆكێ ده‌وله‌تێ و جێگرێن وی و سه‌رۆكێ وه‌زیران و جێگریێن وی و هه‌ر وه‌زیره‌ك ل جهێ خوه و بریكارێن وه‌زیران و پارێزگار و قایمقام و رێڤه‌به‌رێن گشتی و ناحیا و مختارێن گوند وتاخان، ئه‌ڤ ده‌زگه‌هه به‌رپرسه بۆ دابینكرنا هه‌می جۆرێن خزمه‌تگوزایان بۆ خه‌لكێ خوه و د هه‌مان ده‌م دا چاڤدێره ل سه‌ر هه‌می داموده‌زگه‌هێن ب سه‌ر وانڤه و ده‌ستهه‌لاتا سزادنا هه‌ر لایه‌نه‌كێ كێمتر خه‌مه د كارێ خوه‌دا و دیسا هه‌ر لایه‌نه‌كێ سه‌رپێچیا كار و ده‌ستهه‌لاتێن خوه بكه‌ت .. هتد.
2ـ ده‌زگه‌هێ دادوه‌ریێ: ب هه‌می جۆر و پلێن خوه‌ڤه مینا دادگه‌هێن جنائی و جنح و مه‌ده‌نی و كاروبارێن كه‌ساتی و كار و داواكارێ گشتی و دادوه‌رێ ڤه‌كۆلێنێ و هاریكارێن وان، ئه‌ڤ ده‌زگه‌هه به‌رپرسه د جێبه‌جێكرنا قانوونێ دا و سزادانا تاوانباران و هه‌ر ئێك ل دووڤ جۆرێ تاوانا وی ب رێیا قانوونێ، ڤێجا چ سێداره‌دان بیت یان زیدانكرن بیت یان غه‌رامه‌كرن بیت.
3 ـ ده‌زگه‌هێ ته‌شریعی: وه‌ك په‌رله‌مان و جڤاتێن پارێزگه‌هان، ب رێیا دانان ده‌ركرنا قانوونێن د خزمه‌تا هه‌می خه‌لكێ دا و د هه‌مان ده‌مدا چاڤدێریه‌كا چڕ بۆ كاروبارێن حوكمه‌تێ و ئیداراتێن ناڤخوه و تایبه‌ت ژ لایێ ده‌راڤی ڤه و پاراستنا سامان و مالێ گشتی.
4 ـ جڤاتا ده‌وله‌تێ و دادگه‌ها ئیداری: ب رێیا نه‌هێلانا حه‌یف و زیانێ ل سه‌ر فه‌رمانبه‌ران ژ لایێ ده‌زگه‌هێن وان ڤه، مینا ژناڤبرنا بریارێن نه قانوونی یان یێن بێ ئه‌گه‌ر، دیسا ئێكلاكرنا كێشا داناڤه‌را داموده‌زگه‌هێن میری دا.
5 ـ ده‌زگه‌هێن ئه‌منی و به‌رڤانیێ وپۆلیسان، ب رێیا نه‌هێلانا ده‌ستدرێژیێ ل سه‌ر ئاخا وه‌لاتی و ژناڤبرنا پیلانێن دوژمنان و ده‌سته‌سه‌ركرنا تاوانباران و ره‌وانه‌كرنا وان بۆ دادگه‌هێ.
6ـ ده‌زگه‌یێ تایبه‌ت نه‌هێلانا گه‌نده‌لیێ دارایی و ئیداری مینا ده‌زگه‌هێ ده‌ستپاكیێ و دیوانا چاڤدێریا دارایی و لیژنێن تایبه‌ت و لێكه‌رێ گشتی د ناڤ هه‌ر وه‌زاره‌ته‌كێ دا.
7ـ دادگه‌ها ئتیحادی یان یا ده‌ستووری، ب رێیا نه‌هێلان و ژناڤبرنا هه‌ر قانوونه‌كا ده‌ربچیت ژلایێ په‌رله‌مانی ڤه ژده‌رڤه‌ی بنه‌مایێن ده‌ستووری، دیسان شرۆڤه‌كرنا مادێن ده‌ستووری و ئێكلاكرنا كێشێن ئیداری و قانوونی د ناڤبه‌را حوكومه‌تێن هه‌رێمان و حوكومه‌تا فیدرال.
8 ـ ده‌زگه‌هێن رێخستن و نه‌هێلانا سه‌خته‌كاریێ د بیاڤێ هه‌لبژارتنان دا، مینا كۆمسیۆنا بلندا سه‌ربخوه‌یا هه‌لبژارتنان، ئه‌ڤ ده‌زگه‌هه به‌رپرسه ژ رێخستن و برێڤه‌برنا پرۆسا هه‌لبژارتنان ب رێیه‌كا ده‌سپاك و دوور ژ سه‌خته‌كاریێ یان پشته‌ڤانیا لایه‌نه‌كێ سیاسی بكه‌ت دژی لایه‌نه‌كێ دی.
ل دووماهیێ دێ بێژین:
ده‌مێ ئه‌ڤ هه‌می لایه‌ن و ده‌زگه‌ه ب كاروئه‌ركێن خوه رابوون وی ده‌می بێگومان دێ دادی جهێ خوه كه‌ت د ناڤا هه‌ر جهـ و قولیچه‌كا ڤی وه‌لاتی دا.
وهه‌ر ده‌مێ دادی جهگیر بوو د ناڤا وه‌لاتی دا:
دێ هه‌تاڤ ب گه‌رم و رۆناهی ڤه هه‌لێت، دێ باران ب نه‌رمی و رحه‌ت ڤه باریت و دێ كانی ل بن پێیان په‌قن و دێ بهار بهار بیت و هاڤین دێ هاڤین بیت و زڤستان دێ زڤستان بیت و پائیز پائیز بیت، وی ده‌می دێ بلبل ب هه‌مێ ئاوازان ژه‌نن و دێ كه‌و ژڤه‌بڤه‌با خوه سه‌نفۆنیان لێده‌ن، ول ئاقاری دێ گورك وهرچ و پلنگ و په‌ز كیڤی و حه‌فتیار ووو سلاڤی ته كه‌ن.
به‌ره‌كه‌ت دێ كه‌ڤیته ئه‌ردی و دلۆڤانی و ڤیان و دلپاكی و ده‌سپاكی دێ دل و هه‌ناسێن ئه‌رد و مرۆڤان دا به‌رده‌وام لێده‌ن.
به‌لێ به‌ری هه‌ر تشته‌كی دادیێ د ناڤا ناخێ خوه‌دا بچینن و ده‌ست پێ بكه‌ن، له‌ورا دادی جهێ خوه ناكه‌ت د ناڤا قانوون و تێكستان دا، حه‌تا ئه‌و جهێ خوه نه‌بینت د ناڤا مێشك و ژدان و ناخێ هه‌ر مرۆڤه‌كی دا.
دكتوراه فی الفقه المقارن
