داهێنان و ئافراندن
جوان عزه‌ت
پشكا ئێكێ:
د دونیا ژیانێ دا مرۆڤ بۆنه‌وه‌ره‌كه، كو خوازت و ئیراده‌یا داهێنان و ئافراندنێ هه‌یه، ل سه‌ر وێ بیروباوه‌رێ به‌رده‌وام هزردكه‌ت كا چاوا دژیت، دمریت و زیندى دبیت! ل سه‌ر وى به‌گراوه‌ندى د به‌رێ خودانا ڤێ دونیایێ دا هۆسا دیاردبیت، كو ئه‌ڤ مرۆڤه به‌رهه‌مێ كاركرن و گوهۆرینێ یه. هه‌تا د جیهانا ئه‌ڤرۆ دا مرۆڤ به‌شه‌كه ژ دامه‌زراندنا داهێنانێ و بزاڤێن خوه‌نیاسینا خوه، چونكو ل سه‌ر چه‌مكێن ئافراندنێ ژى ئه‌و مرۆڤ جۆره‌كه ژ په‌یوه‌ندیێن تێهزینێ، هه‌روه‌سا ئه‌و مرۆڤێ كارنه‌كه‌ت هزربكه ئه‌و مرۆڤ به‌رده‌وام د ئاستێ خوه یێ بایۆلۆژى و ده‌روونى دا مرۆڤه‌كێ هاڤى و هندابوو یه. ل ڤێرێ پرسیاره‌ك ئاراسته‌ى مه‌دبیت، ئه‌رێ راسته مرۆڤى ل سه‌رده‌مێ كه‌ڤن و مودێرن دا هه‌مان هزر و بیر بۆ چالاككرنا داهێنان و ئافراندنێ هه‌بووینه، یان ژى د نرخێن سه‌رده‌م و جڤاكى دا، مرۆڤ گه‌هشته وێ باوه‌رێ كو ئه‌و بۆ گونجاندنا بیرۆباوه‌رێن جودا ئورگانه‌كه ژ جڤاكى؟ ب هزرامن، دیاره دكه‌ڤن ژى دا هه‌مان پرۆسه هه‌بوویه، به‌لێ جوداهیا وێ ب ره‌نكه‌كێ دى بوویه، چونكو ئه‌و ئالاڤێن نها ل به‌ر ده‌ستێ مرۆڤى دبیت دكه‌ڤن دا نه‌بووینه. له‌ورا ماده‌م مرۆڤ جۆره‌كه ژ جۆرێن خۆلقاندنا پێكهاته‌یێن ژیانێ، دڤێت ل سه‌ر ئاستێ تاكه‌كه‌سیى ژى بگه‌هیته راستیا مرۆڤبوونا خوه، دا نه ببیته جۆره‌ك ژ جۆرێن كێم نرخاندنێ. بنێره د به‌رهه‌مداریا جڤاكى دا ئه‌و جڤاكێ هێمایێ كاركرنا داهێنان و ئافراندنێ نه‌بیت، هینگێ وێنه‌یێ وى جڤاكى دبیته وێنه‌كێ نه‌دروست و دوورى هزر و ئه‌قله‌كێ به‌رفره‌هه.
نموونه، ئه‌م هه‌موو دزانن مه جڤاكه‌ك هه‌یه ژ نێزیك حه‌زا ڤیان و كاركرنێ نینه، به‌لێ به‌رده‌وام دخوازیت وه‌كو ده‌وله‌ته‌كا پێشكه‌فتى گاڤێن خوه باڤێژیت، ل ڤێرێ مانه مرۆڤێ داهێنه‌ر ئه‌وه یێ كو بزاڤێن ڤه‌كۆلین و لێگه‌ریانێ هه‌بن و د ناڤ جڤاكى دا ببیته مرۆڤه‌كێ نموونه‌كار، هه‌روه‌سا مانه جڤاك ژى ئه‌و جڤاكه یێ كو به‌رده‌وام هه‌ولا ئافراندنا كاركرنێ بۆ تاكه‌كه‌سى دابین دكه‌ت، بێ كو تاك ل سه‌ر حسابا كارێ تاكه‌كێ دى بژیت، به‌لێ بۆچى ئه‌م نه‌بووینه جڤاكه‌كێ مودێرن، كو بزانین جڤاكبوون داهێنه‌راتییا مرۆڤى یه؟ ده‌رباره‌ى ڤێ چه‌ندێ مه‌ریوان وریا قانع دبیژیت:”چونكو كاركرن ب تنێ چالاكیه‌ك نینه، مرۆڤى نه‌چاربكه‌ت وه‌كو كاركرنا سرۆشت و جڤاكى نه‌هێته وێنه‌كرن بۆ مانا مرۆڤى و به‌رده‌وامیا ژیانێ، به‌لكو كاركرن پشكه‌كا گرنگا شۆناسیا مرۆڤى یه و دبیته ئالاڤه‌ك بۆ بجهئینانا ئاره‌زو، ئومێد و به‌هره‌یێن مرۆڤى” (1). واته د راسته‌هێلێ دا، مرۆڤ ب رێیا چه‌راندنا داهێنانان دبیته رێكخوه‌شكه‌رێ ئافراندنا بنه‌ماێن كه‌سایه‌تیا خوه یا سه‌ره‌كى و جڤاكه‌كێ خه‌باتگه‌رایى د پرۆسێسا كاركرنێ دا، ژ به‌رهندێ هزرا ئومێد و به‌هره‌یان هونه‌ره‌كێ دى ل مرۆڤى زێده‌كه‌ت. به‌لێ ئه‌گه‌ر مرۆڤ د پرسێن داهێنان و ئافراندنێ دا نێزیك نه‌بوو، ئه‌ز باوه‌رم هێنگێ بتنێ دێ وه‌كو به‌رخوره‌ك هێته خولقكرن و ژلایێ ئه‌خلاقى و سایكولۆژى ژى ڤه ب پێناسه‌یه‌كا نه‌ته‌واو دێ هێته ئاراسته‌كرن. وه‌كو ئیسمائیل ئیسمائیل زاده دبێژیت:” راسته مرۆڤ بتنێ داهێنه‌رێ هه‌مى تشت، مه‌رج و بنه‌مایان نینه، به‌لێ د نیاسینا ئه‌خلاقێ خوه دا ب رێكا هێزێ خودان بریار و به‌رپرسیاره “(2). ئه‌نجام: ل ڤێرێ دخوازم بێژم، داهێنان و ئافراندن ژ ڤالاتیێ ناهێن، به‌لكو ئه‌و چه‌مكه‌كه دبیته بیاڤه‌ك بۆ پشت راستكرنا مرۆڤى د جه‌وهه‌رێ ژیان و داگرتنا ڤالاتێان دا، هه‌رده‌مێ مرۆڤى ڤییا خوه ب وان ڤالاتیان دابگریت، ئه‌و خوه ژ به‌ربه‌لاڤكرنا پرسا نه‌زانین و نه تێگه‌هاندنێ رزگار دكه‌ت و ئیدى چ محتاجى ب وان كارێن كو رۆژانه روى ب روى ژیانا وى دهێن نامینت، به‌لكو دێ هزركه‌ت كو هه‌ر تاكه‌كێ ژلایێ خوه‌ڤه نه‌هێلایه ژیان ب هه‌روه و ده‌م بوراندنه‌كا بێ كار و كریا ڤه چوویه، ئه‌ڤه ژى هه‌ستپێكرنه‌كا دى دێ دیاركه‌ت كو مرۆڤ دجه‌وهه‌رێ هزركرنا خوه دا بوویه دورستكه‌رێ ئاماده‌بوونا ژیانه‌كا ژ هه‌ژى داهێنان و ئافراندنێ.
داهێنان و ئافراندن
پشكا دوویێ: جوان عزه‌ت
ب به‌هایێن دامه‌زراندن و ئافراندنا داهێنانا جڤاكى دیارده‌یى به‌رده‌وام دخوازیت دو پرۆژه‌یێن جه‌وهه‌رى هه‌بن، ئێك ئه‌و ئه‌رك و مافێن د جڤاكى دا، دڤێت وه‌كو مافه‌كێ ل سه‌ر تاكى دابه‌ش بكه‌ت دا سه‌قامگیریى به‌رپا ببیت، یا دیتر، جڤاك ده‌م بۆ ده‌مى خوه ڤه‌دگه‌رینت به‌هانه‌یێن جۆراجۆر.
ره‌نگه ئه‌ڤه ژى په‌یره‌وا داهێنانێ دكوژیت، چونكو د هه‌ردوو پرۆژاندا به‌هانه دهێنه پێش، یا ئێكێ تاك دێ هزركه‌ت كو هێشتا كومه‌لگه‌ه یا ئاماده نینه بۆ گوهۆرینا داهێنانكاریێ، یا دوویێ دێ هزركه‌ت كو ئه‌فكارێن ئولى، سیاسى و جڤاكى رێیێ ناده‌ت كو ئه‌و پێنگاڤێن خوه بها ڤێژیت.
ئه‌ز دبیژم، داهێنان نه ئه‌وه مرۆڤ ل سه‌ر كیستێ جڤاكێ خوه بریارێ بده‌ت، به‌لكو ب رێیا هزرا خوه دشێت ئیبداعێ په‌یدابكه‌ت، نموونه ئه‌م به‌رده‌وام پرسیار دكه‌ین و بێژین، بۆچى جڤاكێ مه پێشناكه‌ڤیت؟ چونكو ئه‌م د ناڤ جه‌وهه‌رێ خێزانێ دا خودان هزرێن گرتینه، ئه‌گه‌ر خوانده‌ڤان هزربكه‌ت بۆچى؟ واته، مه د ناڤ خێزانێ دا چ سیسته‌م په‌یدانه‌كرینه، كو برا رێیێ بده‌ت به‌فره‌هكرنا هزرا خۆشكێ، یان باب ل گه‌ل كورى به‌رده‌وام دیالۆكه‌گێ بكه‌ت، هه‌تا ل ده‌رڤه خێزانێ، دێ بینى كه‌سه‌ك خودان وه‌عیه‌كا ئاڤاكه‌ره به‌لێ ئه‌م په‌نایێ بۆ وه‌عیا وى نابه‌ین، دێ به‌رده‌وام بێژین ئه‌ڤه نه هێژایێ دانوستاندنێ یه یان ب كێرجڤاكى ناهێت، هه‌روه‌سا دبیت مه باوه‌رى ب بیرووباوه‌را كه‌سه‌كێ نه‌بیت، به‌لێ ئه‌م هه‌ولناده‌ین خوه نێزیكى هزرا وى بكه‌یین، ژ بۆ هندێ مفایێ ژێ وه‌رگرین و پتر نێزیكى جه‌وهه‌رێ وه‌عیێ ببین. ب راستى هه‌ر ئه‌ڤه مه بۆ پاشڤه دزڤرینت.
هزربكه مه تاكێن خودان هێز و شیان هه‌نه و ڤێ ئیدراكا كو تاكى د ناڤ جڤاكى دا هه‌یه، ئه‌و بخوه دبیته به‌رهه‌مێ ئه‌نجامه‌كێ ره‌وا، ژ به‌ركو د داهێنانكاریێ دا مرۆڤ په‌نایێ دبه‌ته به‌ر گوهه‌راندنا پێگه‌هێن ژیانێ، ئه‌فكارێن باشتر و سیفه‌تێن مفادارتر، له‌ورا پتریا جاران ئه‌و كه‌سێ داهێنانێ دكه‌ت، پێویستیا وى ب وه‌رگرتنا هزرا باشه و یا خراپ لادده‌ت، ئه‌ڤه یه به‌رێ مرۆڤى دده‌ته جه‌وهه‌رێ هونه‌رى. هه‌روه‌كو تاگۆر دگۆتنه‌ك خوه دا بێژیت:”بێ ئازادى جه‌وهه‌رێ داهێنه‌ران و فێركرنێ ب ته‌مامى ژ ناڤ دچیت، له‌ورا باشترین رێكا گونجاى بۆ ناڤ ئه‌ڤێ دونیایێ مژیلبوونا كارێ هونه‌رى یه”(1).
ل جهه‌كێ دى ئه‌حمه‌د مه‌لا د گۆتاره‌كا خوه دا به‌حسێ ئافراندنێ دكه‌ت و دبێژیت: “مێژوویا ئافراندنێ د ناڤ جڤاكێ مه دا زۆر یا دگمه‌نه و تاكخواز نه‌بوویه، چونكو پشكه‌كا زۆر ل ژێر كه‌پرا جڤاكى جهێ خوه گرتیه، ب ته‌مامى ئه‌و ئافراندن خستیه ناڤ جه‌وهه‌رێ خوه دا و ب به‌رهه‌مێن جیهانبینیا خوه چه‌مكێن وێ دارشتینه، وه‌زیفه‌یه‌كا نوو بۆ دیتییه و هه‌ولدایه بكه‌ته پشكه‌ك ژ پێكهاته‌یا خوه”(2).
دیاره ل گۆر هزرا تاگۆرى هۆسا دیاردبیت، كو ئازادى فاكته‌رێ هه‌ره سه‌ره‌كى یه بۆ دابینكرنا هزره‌كا ئازاد ب ئاستێن نمایشكرنا ژینگه‌ها ژیانێ و ئه‌و ده‌وربه‌رێن مرۆڤ تێدا دژیت. هه‌روه‌سا یا ئه‌حمه‌د مه‌لایى ژى دڤێت به‌رخودانا ئافراندنێ د ناڤ هێزا جڤاكى دا گه‌شێ بكه‌ت، نه‌ك هزرا جڤاكى زالى دارشتنا وێ وه‌زیفێ بیت ئه‌وا مرۆڤ بخوازیت و هه‌لبژێریت، به‌لكو پێدڤییه تاكه‌كه‌س هه‌ولبده‌ت ل گۆر داهێنه‌راتیا خوه نێزیكێ قانوونێن وێ ببیت.
ئه‌نجام: ب هزرامن، ماده‌م كو مه دڤێت ئه‌م هه‌موو پێكهاته‌یێن مرۆڤایه‌تى ل ژێر پێگه‌هێن مه‌عریفى دابه‌ش بكه‌ین و دابمه‌زرینن، دڤێت ئه‌م هه‌بوونا ئیكدو ژى قه‌بوول بكه‌ین، هنده‌ك مه‌رجێن نوو بۆ كه‌سێ به‌رامبه‌ر بدانین، كو رێ بۆ ئیبداعا وى/ وێ خوه‌شكه‌ت و ب هزره‌كا ئاڤاكه‌ر پێشوازیا پراكتیكا وان ببینین هه‌تا بشێن پشكدارى داهێنانێن جۆراجۆر ببن.
