دره‌و ل ده‌ف زارۆى و چاره‌سه‌رى
نیهادسه‌عدوللا*
زارۆ ناهێنه سه‌ردونیایێ و دراستگۆى بن، به‌لكو ژ ژینگه‌ها خوه فێرى راستیێ دبن رۆژ ب رۆژ، هه‌كه ئه‌و كه‌سێن ل ده‌وروبه‌رێن زارۆى د راستگۆ بن، دگۆتن وكار و سۆز و كریارێن خوه‌دا، زارۆیێن وان ژى دێ وه‌كى وان بن، به‌لێ هه‌كه هات و زارۆ د ژینگه‌هه‌كێ دا بژیت دره‌وێ ب تشته‌كێ سروشتى بهه‌ژمێرن و هه‌مى پێ رابن و ئاخفتنێن ژ قه‌ستا باخڤن و گومانێ بێخنه د ئاخفتێن خوه‌دا، ژڤانا بده‌نه زارۆیان و بجهنه‌ئینن، زارۆ ژى دێ وه‌كى وان فێرى ڤان جۆره ره‌فتاران بن.
نه‌یا دروسته ده‌مێ هنده‌ك وه‌سا هزردكه‌ن كو زارۆ جوداهیێ د ناڤبه‌را راستیێ و دره‌وێ دا ژێكجودا ناكه‌ن، زارۆ وه‌كى مه‌زنان دزانن كانێ راستى و دره‌و كێشكن، ب تایبه‌تى هه‌كه تشته‌ك یێ ب وانڤه گرێداى بیت.
زارۆیێ د ژینگه‌هه‌كێ دا بژیت و یا هاریكار نه‌بیت كو لایه‌نێ باوه‌رى و راستگۆیێ پێكبینن و راهێنانان ل سه‌ر بكه‌ن، دێ سالۆخه‌تێ دره‌وكرنێ ل ده‌ف وى دێ یێ ب ساناهى بیت، ب تایبه‌تى هه‌كه زارۆیه‌كى شیانێن ئاخفتنێ ل ده‌ف وى د پێشكه‌فتى بن، هه‌روه‌سا هزرێن وى ژى دپێشكه‌فتى بن، ئه‌ڤ هه‌ردو سالۆخه‌ته ل گه‌ل یێ چاڤلێكرنا وى ل ده‌وروبه‌رێن خوه، ئه‌وێن راستیێ نه‌ئاخڤن، به‌رێ زارۆیان دده‌نه دره‌وێ و هه‌موو ره‌فتاریێن خرابیێ یێن ژ دره‌وكرنێ په‌یدا دبن هه‌ر ژ زارۆكینیا وى.
ل سه‌ر ڤى بنیاتى دره‌و دهێته دیاركرن كو ئه‌و سالۆخه‌ت و ره‌فتارن ئه‌وێن زارۆ ژ مه‌زنان دگریت، هه‌روه‌سا فێرى راستیێ ژى دبیت هه‌ر ب وان سالۆخه‌ت و ره‌فتاران.
دڤێت بزانین كو دره‌و سالۆخه‌ته‌كێ به‌رچاڤه بۆ پالده‌ر و هێزێن ده‌روونى كو د ده‌روونێ هه‌ر كه‌سى دا خرڤه دبن، ئه‌ڤجا چ زارۆ بیت یان زارۆیه‌كێ پێگه‌هشتى بیت، دره‌و ل ده‌ف دیاردبیت ل گه‌ل هنده‌ك نیشانێن دى وه‌كى دزیێ، هه‌ستیاریێ و تنگژین و عێجزیێ، ژبه‌ر ترسا وى ژ به‌ر ئێكى.
* جۆرێن دره‌وێ:
دره‌و ل ده‌ف زارۆیێ خوانده‌ڤان یان قوتابى، په‌یدا دبیت، ژبه‌ر هنده‌ك ئه‌گه‌رێن جودا و جورا و جۆر وه‌كى ل خوارێ دیاركرى:
• دره‌وا ئاشۆپى:
هه‌مى زارۆ دژیێ خوه یێ بچووك دا د قووناغه‌كێ را دبۆرن كو جوداهیێ د ناڤبه‌را دره‌و و ئاشۆپێ دا ناكه‌ن، كو ئه‌و ژى یا نێزیكێ یاریانه، به‌لكو رێیه‌كا خۆمژوولكرنێ یه، دبیت جاران ده‌ربرین بیت ژ خه‌ون و هزرێن زارۆكى بخوه، ئه‌و خه‌ونێن ب هنده‌ك حه‌ز و ڤیان ڤه دبۆرینت، كو نه‌شیێت ب شێوه‌یه‌كێ سروشتى و كه‌توارى ده‌ربرینێ ژێ بكه‌ت.
2. دره‌وا ل به‌ر به‌رزه‌بووى یێ:
ئه‌ڤ جۆرێ دره‌وێ وێ مه‌ره‌مێ دیارناكه‌ت كو ژ ڤاریبوونا ره‌فتارى یه، ئه‌گه‌رێ وێ ئه‌وه كو زارۆ ب تشته‌كى ڤه گرێده‌ت داكو ئاشۆپێ خوه ب كه‌توارى ڤه گرێده‌ت ب مه‌رجه‌كێ كو جوداهیێ د ناڤبه‌را وان دا ناكه‌ت، وه‌كى ده‌مێ زارۆ گوهداریا چیرۆكه‌كا ئاشۆپى یان چیرۆكه‌كا كه‌توارى دكه‌ت و هه‌ست و هزرێن خوه دانیته سه‌ر و پشتى چه‌ند رۆژه‌كان دێ روودانێن چیرۆكێ ل سه‌ر خوه و هنده‌ك هه‌ڤالان به‌لاڤه‌كه‌ن و ده‌نه‌كرن.
3. دره‌وا ژ قه‌ستا:
هنده‌ك زارۆ هه‌نه دره‌وێ دكه‌ن ده‌مێ هه‌ست ب كێماسیه‌كێ دكه‌ن دێ ئه‌ڤ هه‌سته ل ده‌ف په‌یدا بیت كو دره‌وێ بكه‌ن داكو هه‌ست ب كێماسیێ نه‌كه‌ن و دێ (لیڤانه‌یێ كه‌ن د ئاخفتن و سالۆخه‌تێن خوه‌دا، یان دێ ب سالۆخه‌تێن كه‌سوكارێن خوه یێن نێزیك بكه‌ن داكو خوه بكه‌نه د ناڤ نیڤا مه‌لبه‌ندى دا د ناڤ كه‌سوكارێن خوه‌دا، یان ژى دێ به‌رسڤ دانێن وان كارتێكه‌ران بن ئه‌وێن دكه‌ڤنه به‌ر وان د ژینگه‌ها وان دا ب مه‌ره‌ما ژێ دووربوونێ، دا كونترۆلێ ل سه‌ر بكه‌ن، هه‌روه‌سا هنده‌ك قوتابى هه‌نه دێ ڤى جۆرێ دره‌وێ كه‌ن كو دێ هنده‌ك هه‌ڤالێن خوه ب گونه‌هه‌كێ گونه‌هباركه‌ن دا بهێنه قۆتان و ئێشاندن و ته‌په‌سه‌ركرن، هه‌روه‌سا زارۆ دێ وه‌سا ئێته دیاركرن ل ده‌ف دایك و بابێن خوه كو هه‌مى ده‌ما ئه‌و ژلایێ مامۆستاى ڤه یێ ته‌په‌سه‌ره، دلۆڤانیێ پێ نابه‌ت كو بۆ خوه دكه‌ته ئه‌گه‌ره‌ك كو بسه‌ر ناكه‌ڤیت دخواندنا خوه‌دا.
4. دره‌وێ دێ بۆ تشته‌كى كه‌ت و نه‌یێ وى یه:
هه‌رده‌م ئه‌م وان زارۆیان دبینین ئه‌وێن ژلایێ دایك و بابێن وان ڤه سه‌ره‌ده‌ریه‌كا خراب و ئالۆز ل گه‌ل دهێته كرن، ل دووڤ دا باوه‌رى ب خوه نابیت و دێ باوه‌رى ب خوه‌یێ خوه ژده‌ستده‌ن، هه‌روه‌سا ئه‌وێن بۆ دهێته دیاركرن كو هه‌مى ده‌ما دایك وبابێن وان زێره‌ڤانیێ لێ دگرن، هه‌ر كاره‌كێ بكه‌ن یان كیڤه بێن و كیڤه بچن، دایك و بابێن وى لیڤانه‌یێ د زێره‌ڤانیكرنا وی دا بكه‌ن، هه‌مى ده‌ما دێ بینى كو به‌ر ب دره‌وكرنێ ڤه دچیت ژبه‌ر وێ چه‌ندێ كو مه‌ره‌مێن خوه بجهبینت، یان بگه‌هته حه‌ز و ڤیانێن خو،ه دێ دره‌وێ كه‌ت دا هنده‌ك تشتان بده‌ستخوه‌ڤه بینت وه‌كى پاره‌ى، یان شریناهیه‌كێ یان ژى بچیته یاریه‌كێ و..هتد، هه‌كه ته پرسیار ژێ كر كانێ پاره ف وى هه‌نه یانه؟ دێ به‌رسڤاته ده‌تن ب نه‌خێر، دگه‌ل وێ چه‌ندێ كو پارێنف وى هه‌ین تێرا وى هه‌نه و دبیت ژێ دزێده ژى بن، لێ مه‌ره‌م ژ دره‌وێ ئه‌وه بشیێت هێشتا پارێن خوه زێده‌تر لێ بكه‌ت و ژماره‌كا دى یا پاران بده‌ستخوه‌ڤه بینت، یان ژى هنده‌ك تشتان بده‌ستخوه‌ڤه بینت، ژ به‌ر وێ چه‌ندێ كو وى باوه‌رى ب كه‌سوكارێن خوه نه‌مایه.
*به‌كالوریوس ب په‌روه‌ردا زارۆكان
دره‌و ل ده‌ف زارۆى و چاره‌سه‌رى
پشكا دویێ
دره‌و بۆ تۆلڤه‌كرن و كه‌رب ژێ ڤه‌بوونێ:
دبیت زارۆ ژبه‌ر وێ چه‌ندێ دره‌وێ بكه‌ت، دا گونه‌هێ بێخیته سه‌ر ملێن ئێكێ دى، كه‌سه‌كه كه‌رب ژێ ڤه‌دبن، یان یێ ژ وى تۆڕه و عێجزه، ئه‌ڤ جۆرێ دره‌وێ گه‌له‌ك یێ خرابه بۆ ساخله‌میا ده‌روونى، نه‌بتنێ ل سه‌ر خێزانێ و ژینگه‌ها وى، به‌لكو خرابه ل سه‌ر جڤاكى هه‌میێ، چنكو دره‌وا په‌یدا ببیت ژ كه‌ربوكینێ و نه‌ڤیانێ ل گه‌ل زیانێن وێ دێ یا ب كارتێكه‌ر بیت، ل ڤێرێ زارۆ یان قوتابى، دێ پێدڤى هندێ بیت كو دێ هزرا خوه بكه‌ت، كانێ كه‌ربێن وى ژ كێ ڤه‌دبن، یان كه‌ربێن كێ ژ وى ڤه‌دبن؟ ل گه‌ل ڤان هزركرنان، دێ هنده‌ك تێكچوونێن له‌شى ژى ل ده‌ف دیاركه‌ن، هنده‌ك نه‌خۆشیێ دێ ل ده‌ف دیاركه‌ن، دره‌و د ڤان سه‌روبه‌ران دا، دێ ژ كه‌ربوكینه‌كا یێ تژى بیت دده‌روونێ زارۆى دا دژى وى یێ كه‌رب ژێ ڤه‌دبن، دێ دره‌وا تۆلڤه‌كرنێ ب شێوه‌یه‌كێ دیارو به‌رچاڤ ئاشكه‌رابیت د ناڤ جڤاكێ مه دا د ناڤبه‌را زارۆیان دا.
6. دره‌و ژبه‌ر سزادانێ:
ئه‌ڤ سالۆخه‌تێ خراب ل ده‌ف وان زارۆیان په‌یدادبیت، ئه‌وێن د ژینگه‌هه‌كێ یان خێزان و قوتابخانه‌كێ دا دژین، كو سیسته‌مه‌كێ گرتى و یێ ب ب هێز و دژوار و سزادانه‌كا بێ دلۆڤانى و پرى ئێشان و نه‌خۆشى تێدا هه‌ى، دێ رابیت ب دره‌وكرنێ ژترسێن وێ سزادانێ و قوتانى، د ڤان كاودانان دا، دێ بینى زارۆ دێ ب گه‌له‌ك جۆران دره‌وان كه‌ت و دێ هزرێن خوه ده‌ته كارى كانێ دێ كیش جۆرێ دره‌وێ بكارئینت دا خوه قورتال بكه‌ت، هه‌روه‌سا دا ژ سزادان و قوتانێ رزگاربیت، دا ژ وێ گونه‌هباریێ ده‌ربكه‌ڤیت یێ بێگونه‌ه، ژبه‌ر هۆیبوونا وى ب ڤى جۆرێ دره‌وێ دێ نیگه‌رانیه‌كا ده‌روونى ل ده‌ڤ په‌یدابیت كو دێ گه‌هیته هندێ پێ نه‌خۆش و نساخ بیت.
7. دره‌و ژبه‌ر به‌رگریكرنێ ژ ده‌سهه‌لاتێ:
گه‌له‌ك ژ زارۆیان هه‌نه دره‌وان دكه‌ن، ژبه‌ر وێ زولم و زۆرداریا ل گه‌ل وان دهێته‌كرن ژلایێ ده‌سهه‌لاتداریا قوتابخانێ یان یا مال ب تنێ ژبه‌ر وێ چه‌ندێ داكو خۆشیه‌كێ ژێ وه‌رگریت ئه‌وا دبینت ژ به‌رگریكرنێ ژ ده‌سهه‌لاتێ دهێته وه‌رگرتن.
8. دره‌وا دۆمدرێژ:
سه‌روبه‌ره‌كێ نه‌خۆشیێ یه ئه‌وا كو زارۆ یان قوتابى دبینت كو دهێته پالدان داكو دره‌وه‌كێ بكه‌ت بێ كو هه‌ست پێ بكه‌ت، دێ بینى دێ د گه‌له‌ك هه‌لویستان دا دره‌وان دكه‌ت، دێ هه‌مى ده‌مان هێته نیاسین مرۆڤه‌كێ دره‌وین، ئه‌ڤ جۆرێ زارۆ و قوتابیان هه‌كه هات و گه‌هشتنه ڤێ رادێ د ژیانا خوه‌دا یا خواندن و فێركرنێ د سه‌ركه‌فتى نابن، دێ هه‌ست ب كێماسیێ كه‌ن، دێ هه‌ست ب وێ چه‌ندێ كه‌ن كو كه‌س یێ ژ وان رازى نینه، نه كه‌سوكارێن وى د خێزانێ دا و نه‌ژى كه‌سوكارێن وى مرۆڤێن وى و هه‌ڤالێن وى ژبه‌ر دره‌وێن وى، ژبه‌ر كو دێ هه‌ست ب كێماسیه‌كا مه‌زن كه‌ت ل گه‌ل لاوازبوونێ و بێ شیانبوونێ و نه‌خۆشیا گه‌هشتیێ د نه‌سه‌ركه‌فتنێ دا، دێ ڤێجا ده‌ست ب دزیان كه‌ت پتریا جاران، داكو حه‌ز و ڤیانێن خوه بجهبینت، یان ژى ژبه‌ر ڤیانا وى یا دژوار بۆ سه‌ركه‌فتنێ یان بۆ بجهئینانا ئارمانجێن خوه وه‌ك قوتابى.
بۆچى زارۆك دره‌وا دكه‌ن؟
گه‌له‌ك ژ كه‌سێن پێگه‌هشتى تۆره و عێجز دبن ده‌مێ دبینن كو زارۆ دره‌وان دكه‌ن، ب تایبه‌تى دایكوباب دێ زارۆیێن خوه به‌نه ده‌ف نۆشداران و ل نۆشدارا گێرینن، ڤێ ئاریشى ب رژدى وه‌رگرن، دێ پرسیارا ژ نۆشدارێن ده‌روونى كه‌ن یێن تایبه‌تمه‌ندێن ده‌روونى و یێن جڤاكى و خێزانى، هه‌تاكو مامۆستایان ژى و كه‌سێن ل وان جهان كار دكه‌ن، داكو بزانن كانێ بۆچى زارۆیێن وان دره‌وام دكه‌ن، به‌لێ به‌رى زارۆ رابن ب كرنا دره‌وایان به‌رى زارۆكى گونه‌هباركه‌ى ب دره‌وێ، یا پێدڤیه بزانین كانێ بۆچى ب دره‌وان راتبن، داكو ئه‌م بشیێن هاریكاریا زارۆیان بكه‌ین ژبۆ گوهۆرینا ره‌فتارێن وان، دبیت ره‌فتارا دره‌وێ نیشانه‌كا هنده‌ك ئاریشێن دى بیت كو زارۆ پێدڤى دبیتى د ده‌روونێ خوه‌دا شوونا سزادانێ.
زارۆ ژبه‌ر ڤان ئه‌گه‌ران دره‌وان دكه‌ن:
ره‌فتاره‌كه ژ كه‌سه‌كێ وه‌ردگریت، یان یێ فێربوویێ ژ كه‌سانێن ژ وى مه‌زنتر د ناڤ ژینگه‌ها وى دا، یان د ناڤ خێزانا وى دا، كو ئه‌و كه‌سێن ل ده‌وروبه‌رێن وى دره‌وان دكه‌ن، یێن هۆسا فێربووین كو دره‌و تشته‌كێ سروشتى یه، یان سروشته‌كێ هه‌مى ژێ درازینه، دبینن كو دره‌وكرن كریاره‌كا گرنگه یان نه‌خشه‌یه‌كى بۆ مانا وان د ناڤ خێزانێ یان كۆمێ دا.
زارۆ و گله و گازنده‌یێ ژ ره‌فتارێن خوه ناكه‌ن، ژ به‌ر كو ئه‌م یێن پێگه‌هشتى و مه‌زن هه‌روه‌سا ژینگه‌ه ئه‌وا ل گه‌ل وان دژیت دهاریكارین بۆ پێكئینانا كه‌سایه‌یتا وان ب شێوه‌یه‌كێ راسته‌وخوه، یان زیندى، به‌لێ هنده‌ك جاران گوهۆرینا ژینگه‌هێ یان ده‌مێ دچیته د ناڤ ژینگه‌هه‌كا راستگۆ و یا ئارام دا، دێ بینى دێ سالۆخه‌تێن زارۆى گوهۆریت، ژبه‌ر چ؟ ژبه‌ر وێ چه‌ندێ كو هه‌مى د راستگۆنه و دره‌وانان كه‌ن.
1. ره‌فتارێن فێرخوازى:
زارۆ وه‌رارێ د ناڤ خێزانه‌كێ دا دكه‌ت، كه‌سوكارێن وێ خێزانێ دره‌وان دكه‌ن ب ئاشكه‌رایى، له‌ورا دێ ژ وان فێربن كو دره‌و كرن تشته‌كێ سروشتى یه، یان ژى رێیه‌كه یان نه‌خشه‌كه مانا وێ یاسروشتى یه، له‌ورا دێ بینى زارۆ د ناڤ وێ خێزانێ دا هه‌مى دێ دره‌وان دكه‌ن، چنكو نموونه‌یێن وان یێن مه‌زن یێ دره‌وان دكه‌ن.
ئه‌ڤجا نابیت ئه‌م لۆما ل زارۆیان بكه‌ین ل سه‌ر رابوونا وان ب ره‌فتاریێن دره‌وێ، چنكو ئه‌و دێ دره‌وێ كه‌ن دبیت ژبه‌ر هندێ بیت دا بشیێن به‌رامبه‌ر ژیانا خوه رابوه‌ستن ئه‌وا تێدا دژیت، هنده‌ك جاران وه‌كى مه گۆتى ل سه‌رى گوهۆرینا ژینگه‌هێ دبیته ئه‌گه‌ر كو ره‌فتارێن زارۆى بێنه گوهۆرین، ئه‌گه‌ر ئه‌و ژینگه‌ها دچیته د ناڤ دا، هه‌مى د راستگۆى بن و دره‌وان نه‌كه‌ن، دێ بیته نموونه‌یه‌كا باش بۆ گوهۆرینا ره‌فتارێن خراب یێن زارۆى.
2. پێدڤیێن دلۆڤانى یان یێن پاراستنا خوه‌یى:
ـ ڤه‌گوهاستنه‌كێ یان گونه‌هه‌كا ده‌ستنیشانكرى.
ـ خوه نائێخته رویێ شه‌رمێ.
ـ دا خوه ژ قوتانێ رزگاركه‌ت.
د ناڤ وان خێزانان دا ئه‌وێن شاشى ب توندى سزا دده‌ن، زارۆیێن وان شه‌رم دكه‌ن دره‌وا بكه‌ن، یان شاشیان بكه‌ن یان زێده‌گاڤیان، دبیت زارۆ هۆسا فێربیت كو ئه‌و نه‌د ئارامن هه‌كه هات و وان شاشیه‌ك كرن، ئه‌ڤجا یاپێدڤى یه كار دگه‌ل چاڤدێرێن زارۆیان بێته‌كرن، داكو پێگوهۆرێن قوتانێ نیشا وان بده‌ن، ژ ده‌ستپلینێ و هه‌روه‌سا نیشا وان بده‌ن دێ چاوا ب رێز و حورمه‌ت پشته‌ڤانیا زارۆیان كه‌ن داكو خوه بگوهۆرن هه‌كه ڤیان ره‌فتارێن خوه بگوهۆرن.
ـ دا مفایه‌كێ یان باشیه‌كێ ب ده‌ستخوه‌ڤه بینیت.
ـ سه‌رنجا خه‌لكى رابكێشین.
د ناڤ خێزانێن هه‌ژار ب ڤیان و دلۆڤانیێ و خوارنێ و به‌رێخودانێ یان گرنگیدانێ ب زارۆیان، یان ده‌مێ زارۆیان، زارۆك دبیت فێرى هه‌ڤركیێ ببیت داكو به‌رێ خوه دانێ ب ده‌ستخوه‌ڤه بینت، دره‌و دبیت ببیته رێیه‌ك ئه‌وا كو بشیێت تشتێ وى بڤێت بده‌ستخوه‌ڤه بینت، یان دا ژ برایێ خوه سه‌ربكه‌ڤیت، دبیت حه‌سوودیێ پێ دبه‌ت ژ ب هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ یان هه‌ر تشته‌كى، جاره‌كا دى پێدڤى یه كار بێته‌كرن ل گه‌ل چاڤدێرێ زارۆیان داكو هاریكاریا وى بهێته كرن دا بشیێت براوه‌ستیت ل به‌ر پێدڤیێن زارۆى ب رێیه‌كێ یا ئاڤاكه‌ر بیت، بۆ نموونه هاریكاریا وان بكه‌ت كو گرنگیێ ب زارۆى بده‌ت وه‌كى كانێ چاوا گرنگیێ ب خووشك و برایێن وى دده‌ن، پاراستنا ره‌فتارێن ئه‌رینى بكه‌ت، سه‌رده‌رى وه‌كى ئێك ل گه‌ل هه‌ڤركیێن وان بهێته‌كرن.
3. دینامیكیا خێزانى/ جۆرێ تێكه‌لیا جڤاكى:
ـ تۆلڤه‌كرن/ بێزارى یان عێجزى دژى یێن دى: ئه‌گه‌ر زارۆ ب شێوه‌یه‌كێ نه‌یێ دروست سه‌ره‌ده‌ریێ بكه‌ت، یان یێ گریار بیت ژ برایێن خوه یان یێ عێجزبیت ژ هه‌ڤاله‌كێ خوه یێ قوتابخانێ، و نزانیت دێ چاوا سه‌ره‌ده‌ریێ گه‌ل وان هه‌ستان كه‌ت، ب شێوه‌یه‌كێ ئاڤاكه‌ر، دبیت دێ به‌ر ب دره‌وێ ڤه چییت، داكو ببیته خودان هێز یان هێزه‌ك بۆ په‌یدابیت به‌رامبه‌ر هه‌لویسته‌كێ ده‌ستنیشانكرى.
