دهۆك ئەزمۆنەكا پڕی شانازی یە
عادل حەسەن
د تێگەهێ فەلسەفی دا ژی گوهارتن ب خۆڤە دیتیە، هەتا سالا 1991ێ یا پشتگوهـ هاڤێتی بوو، لێ نوكە بوویە فێرگەها ئاڤاكرنا خۆ ب خۆ.
دهۆك ئەو باژێرە یێ كو دكەڤیتە د ناڤا چیایان دا، گوهۆرینێن پشتی سالا 1991 ل دهۆكێ هاتینەكرن، ب نموونەیەكا دەگمەن نهەتنێ د جوگرافیایا ئیراقێ دا، بەلكو ل سەرانسەری رۆژهەلاتا ناڤین.
باژێرەكێ ژبیركری بوو و كەفتبوو د بن ئازارێن جینۆسایدا كوردستانییان و دۆرپێچەكا ئاسنین دا، پاشی بوویە لێكۆلینخانەیە‌كا ژیانی ژ بۆ دەولەتەكا كوردی یا لیبرالی، دهۆك نموونەیەكا پێكڤەژیانا ئایینی، نەتەوەیی و ئاڤاكرنەكا شارستانی یە د بن ئاخێ دا.
دهۆك د ناڤبەرا دوهییا دۆرپێچكری و ئەڤرۆ یا سەرفەرا‌ز دا
ژ بۆ كو ئەم ب دروستی ل سەر پێشكەفتنا دهۆكێ د ئاگەهدار بین، پێدڤییە ئەم دهۆكێ بێخینە د ناڤ پیڤانا بەراوردكرنێ دا:
بەری سالا 1991:
1. هەژمارا ئاكنجیێن وێ كێمتر بوو ژ 400 هزار كەسان.
2. نەخوێندەواری نێزیكی 50% بوو.
3. هەژمارا قوتابخانەیان نەدگەهشتنە 400 قوتابخانەیان.
4. نێزیكی 450 گوندێن دهۆكێ ب دەستێ رژێما بەعس هاتبوونە وێرانكرن د هەوا جینۆساید و ئەنفالان دا.
5. چ زانكۆ ل دهۆكێ نەبوون.
دهۆك ل سالا 2025:
1. ل سالا 2021 هەژمارا ئاكنجییان گەهشتە 1 ملیۆن و 400 هزار كەسان.
2. رێژەیا نەخوینەواریێ بوویە 19%.
3. هەژمارا قوتابخانەیان بوویە 1500 قوتابخانه.
4. حەفت زانكۆ لێ هەنە.
5. دهۆك بوویە مەزنترین جهێ ڤەحەواندنا لێقەومایان ژ باكور، رۆژهەلات و رۆژئاڤایێ كوردستانێ، دیسا كوردستانیێن دەڤەرا شنگال و مووسلێ.
د ڤێ بەراوردیێ دا، بیرا مرۆڤی دهێتە گۆتنا هزرمەندێ ناڤدار (تۆماس هۆبز) دەمێ گۆتی: «ئەو یێ ژ ترسێ دەرباسی رێكخستنێ دبیت، دێ دەست ب دامەزراندنا جڤاكی بیت».
دهۆك ب تنێ ژ ترسێ نەدەركەتییە، بەلكو جهێ برینان بۆ ئاڤاكرنا دامودەزگەهان گوهارتییە، بەرێ كەسێ گوهدارییا گازیێن دهۆكییان نەدكر، لێ نوكە دەنگێ دهۆكییان دهێتە بهیستن و ئەڤ باژێرە بوویە ناڤەندەكا سیاسی یا ساخلەم.
ب تنێ دهۆك د هەژماران دا نەهاتییە گوهۆرین، بەلكو د تێگەهێ فەلسەفی دا ژی گوهارتن ب خۆڤە دیتیە، هەتا سالا 1991ێ یا پشتگوهـ هاڤێتی بوو، لێ نوكە بوویە فێرگەها ئاڤاكرنا خۆ ب خۆ.
دهۆكا بەرێ و یا نوكە، وەك وی دیمەنێ بەرزە و نوكە بوویە دیمەنەكێ گەلەكێ واتادار. ئەڤ بەرزەبوون و رامانە د پیڤانا دوهی و ئەڤرۆ دا دهێتە دیتن.
دهۆك بەری سەرهلدانا 1991 ئێك ژ قوربانیێن سیاسەتا عەرەبكرنێ و جینۆسایدێ بوو، گوندێن وێ هاتنە سۆتن و ژێرخانەیا وێ هاتە وێرانكرن و ئاكنجیێن وێ هاتنە دەربەدەركرن و پشتی سەرهلدانا 1991 دهۆك كەفتە دبن دو دۆرپێچان دا، (دۆرپێچا بەغدا و یا جڤاكا نێڤدەولەتی)، ژیان كەفتە د مەترسیێ دا و مووچە و خزمەتگوزاری گەلەك كێم بوون.
ئەڤ چەندا دهۆك كەفتییە تێدا بوو ئەگەر كو گۆتنا فەیلەسۆفێ جیهانی (هانا ئارنت) راست دەركەڤیت دەمێ گۆتی: خرابییا بنەرەتی ئەوە دەمێ مرۆڤ دهێتە گوهۆرین و دبیتە ژمارە.
لێ دهۆك د راپۆرتێن نەتەوەیێن ئێكگرتی دا ژمارە نەبوو، بەلكو دەنگەك بوو و ل بەرانبەر نەبوونێ د خۆڕاگریێ دا بوو.
ل سالێن 2005 – 2014 دەهەیا زێڕین.
د ڤان 10 سالان دا دهۆك بوو ئەزموونا ئیرادەیا مللەتی، زانكۆ زێدەبوون، قوتابخانە بەرفرەه بوون، رێك هاتنە ئاڤاكرن، بازاڕ گەشبوو، دهۆك بوو چڕكەیا (فۆكۆی) چونكو كورد بوونە خۆمالیكرنا ڤەگۆتنا خۆ، دهۆكییان گۆتنا (سارتەری) كرە كریار دەمێ گۆتی: هش یەكەم گاڤا بەر ب ئازادیێ یە.
لێ جهێ داخێ بوو كو ل سالا 2014 جارەكا دی هەولا چككرنا هەناسەیا دهۆكییان هاتەكرن.
سالێن 2014 – 2023 بوونە سالێن برنێن ڤەكری و دهۆك جارەكا دی كەفتە د ناڤبەرا ئاگری و بێ حالیێ دا و ب ڤی شێوەی:
1. هێرشا داعشێ ل سەر مووسل و شنگالێ، دهۆك ئێخستە د ناڤ قەیرانەكا مرۆڤی یا مەزن دا و ئەڤ باژێرە بوو جهێ ڤەحواندنا هزارەهان كۆچبەران.
2. د هەمان دەم دا، بەغدا بودجێ كوردستانێ بڕی و ئەڤە بوو ئەگەر كو خزمەتگوزاری گەلەك كێم ببن.
3. نەخۆشییا كۆرۆنایێ هات و ژیان زێدەتر ئێفلینجی بوو.
4. دادگەها فیدرالی یا ئیراقێ بریار دا كو نابیت كورد گازا خۆ د بازارێن جیهانێ دا بفرۆشن.
5. پارتییا كاركەران و دەولەتا ترك شەڕێ خۆ زێدەتر ئینا ناڤ هەرێما كوردستانێ و نەخاسمە ل سنۆرێ پارێزگەها دهووكێ، گوندێن دهۆكێ جارەكا دی هاتنە چۆلكرن و وێرانكرن.
ئەڤان خالێن هەنێ وەكرن كو ژیان ل دهۆكێ بكەڤیتە د مەترسیێ دا، لێ خۆراگرییا كوردستانی و دهۆكییان، تایبەت ژ بۆ بەردەوامی پاراستنا خۆ ب خۆ بوونە ئەگەر كو كوردستان هەرا سەربلند بیت و گۆتنا (فۆكۆی) راست دەربێخن دەمێ گۆتی: د چڕكەیا هەڕفاندنێ دا، هەر كەسێ دەستهەلات ل سەر ژیانێ هەبیت، ل وی دەمی ئەو كەس دشێت بەردەوامیێ بدەتە خۆ.
راستە دهۆكییان بەردەوامی دا خۆ، لێ بوهایەكێ گران ژی دان، گرانییا ڤی بوهادانا دهۆكییان بۆ جهێ وێ یێ جوگرافی و سەنگا وێ یا نەتەوەیی ڤەدگەریت. فەیلەسۆفێ جیهانی (جۆن ستیوارد میل) دبێژیت: دیمۆكراسیەت ژ خزمەتكرنا باژێرڤانییان دەستپێدكەت. دیسا فەیلەسۆفێ جیهانی (تایلر) دبێژیت: ناسنامە ناهێتە دان بەلكو ب دانپێدانێن هەردو لایان دهێتە وەرگرتن.
ل سەر ڤێ چەندێ، راستە دهۆكییان برینەكا سەخت هەبوو، لێ برینا خۆ ب ئاڤاكرنا قوتابخان و پەروەردەكرنا قوتابییان و كێمكرنا رێژەیا نەخوێندەواریێ و پشتگری و گەشەكرنا چەمكێ گەشتوگوزاری و بەرفرەهكرنا بازنەیا پێكڤەژیانێ و گوهارتنا كەمپان ژ دەربەردەریێ بو پێگەهێن پەروەردیی دەرمان كر.
ئەوا كو دهۆكییان جودا دكەت، نەتنێ بۆ چارچووڤێ گشتی یێ كوردینیێ بەردەوامییا ئاڤاكرنێ و ئیداری ڤەدگەریت، بەلكو وەلاتیێ دهۆكێ تێگەهشتنەكا كویر بو سروشتێ هەڤركیێ و بیاڤێن وێ هەیە، ئەو هەڤركیا كو رۆژهەلاتا ناڤین تێدا د بۆریت.
دهۆكییان رەتكر كو ببنە پشكەك ژ مەیدانا بەرەلایێ، یان ببنە كاغەزەكا فشارێ بۆ ناكۆكیێن ناڤخۆیی، یان ژی ببنە بەشەكێ پێلێن وێ نەرازیبوونا بەرەلا ئەوا ل بن سیبەرا درووشمێن سۆزداری ل سلێمانیێ سەرهلدای. هشیارییا دهۆكییان تشتەكێ بەروەخت نەبوو، بەلكو ب درێژاهییا بیردانكا جڤاكی یە كو بنگەهێ وێ ژ:
1. بیروەرییا جینۆسایدا ل سەر كوردان هاتیە كرن.
2. بیروەرییا كۆچا ملیۆنی یا سالا1991.
3. بیروەرییا دۆرپێچا دەولی و ئیراقێ و شەڕێ داعشێ و بڕینا بۆدجێ كوردستانێ و دەرهاڤێژێن ریفراندۆمێ.
ئەڤ بیردانكە بوونە ئەگەر كو دهۆكی پشت بەستنێ ل سەر خۆ بكەن.
فەیلەسۆفێ جیهانی (بۆل رێكۆر) دبێژیت: بیردانك ب تنێ ئەو نینە كو رابردۆی ڤەگێری، بەلكو كریارەكا ئەخلاقییە بۆ پاشەرۆژێ.
ئەزموونێن دهۆكی تێدا بۆرین گەهشتنە وێ باوەریێ كو سەقامگیری یەك ژ شێوەیێن بەرخودانێ یە، پاراستنا سازیێن حكومی وێ ناگەهینیت كو دلسۆزیا رەهایی بۆ وان سازییان هەیە، بەلكو پاراستنا دوماهی دەزگەهێن دەربڕینا خۆیاتیێ یە، دەمێ باژێر ب ناڤەرۆكەكا ڤالا دهاتە خەندقاندن، د هەمان دەم دا دهۆكی ل سەر پییان راوەستییان و پرسیارێن كویر دكرن و قیڕی نەدكرن، بەلكو كار ژ بۆ چا‌وانییا ئاڤاكرنێ دكر.
لسەر ڤێ چەندێ هزرمەندێ مەزن (گرامشی) دبێژیت: شۆرەشا راستەقینە ئەوە كو د دەمێ هەڕفاندنێ دا تو ئاڤاكرنێ بكەی.
دهۆك ب ڤێ هەستا جڤاكی نەك بتنێ باژێرەكێ كوردیێ پێشكەفتییە، بەلكو ئەرشیفەكا زندی یە بۆ بیردانكا نەتەوەیا كورد و پلاتفۆرمەكە بۆ ئاڤاكرنا هشەكا ستراتیجی یا نیشتمانی كو ژ ئازاران دەرباسی سەردەستیێ بووی یە.
دهۆك نوكە:
1. ژ جینۆسایدێ بو ریفراندۆمێ.
2. ژدۆرپێچیكرنێ بۆ خۆبرێڤەبرنێ.
3. ژ پشتگوهـ هاڤیتنێ بۆ دانپێدانێ.
فەیلەسۆفێ جیهانی (كانت) دبێژیت: سەربەخۆیی ئەوە كو تو ب خۆ بۆ خۆ یاسایەكێ دانی كو دبینی ئەو یا باشە بۆ تە.
