ده‌ستێ ژێكری
محسن عەبدولڕەحمان
دەق: فاتما موراد*
ڤەگوهاستن ژ تیپێن لاتینی و رەخنە:
باوه‌ربكن ئەو شه‌ڤا هه‌ری گران و ب ئێشبوو، كو د سه‌ر من ره ده‌رباسبوو، ئەو شه‌ڤا كو ئەز تێده ته‌نێ ل تشته‌كی تووژ دگه‌ریام دا كو پێ ره‌هێن ملێ خوه قوتبكم و ده‌ستێ خوه باڤێژم جهه‌كی دوور، لێ ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه ژ ملێ من به‌ردن، وه‌كی كو ژ منره دبێژن خه‌زه‌ب به‌رخوه‌بده، بلا هێڤیا ته خورتبه.
ئەز خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگنه‌بوویه و ئەز بێزار نه‌بوومه، ئەز گه‌له‌كی ژ خوه حه‌زدكم، نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه، هه‌ر ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شم. (گۆڤارا شارمولا- 25 – زڤستانا 2025، بپ57)
«جوانییا دەقی خۆشە نقومبوونا تێدایە»
ژبەر چەند هۆکارەکان ئەڤی دەقی جوانناسییەک کاریگەر هەیە:
ب خواندن و شیکارکرنەکا دیاربوونگەری – ڤاهریە -بو ئەڤێ کن چیرۆکێ کو ژ دوو پارچان پێکدهێت، ئەڤ دیتن و بۆچوونە بەرچاڤدبن:
* جوداهییا روودانێ و کویرییا دلینیێ:
د ناڤبەرا ڤان هەردو رەوشێن نڤێسەرێ پێشبەری مە کرین، دێ بزاڤێ کەم ناڤڕا سڤک بازدەم، رەگەزێ جوانناسیێ د ناڤبەرا بێهیڤیبوونا لدەستپێکی و خۆراگرییا لدووماهیێ دیار و بەرچاڤدبیت، دەستپێک ئازارەکا دەروونییا کوورە کو پالدەرە بۆ بزاڤا خۆ ژناڤبرنێ» ئەو شه‌ڤا هه‌ری گران و ب ئێش بوو كو د سه‌ر من ره ده‌رباسبوو، ئەو شه‌ڤا كو ئەز تێ ده ته‌نێ ل تشته‌كی تووژ دگه‌ریام دا كو پێ ره‌هێن ملێ خوه قوت بكم و ده‌ستێ خوه باڤێژم جهه‌كی دوور» ئەڤ وێنەکرنا بڕیاردانا بهێز و ڤەبڕ بۆ رەوشا دەروونییا شەڤەک دژوار یا هەست ب کوورە ئێشانێ پەیدادکەت، دەما دگەل بێهیڤیبوونا رەش سینالۆکەکا هیڤیێ د دەماراندا بەرهنگاردبیت» لێ ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه ژ ملێ من به‌ردن, وه‌كی كو «ژ من ره دبێژن خه‌زه‌ب به‌ر خوه بده، بلا هێڤیا ته خورت به« ئەڤ بەرهنگارییا داماران دەنگێ هش و هێزێیە، رەهەندەکا سوفیبوونێ ل هەڤڕکیێ زێدەدکەت، دا برگەیا دوویێ دەقی سەروبنبکەت و کەساتییا خەزەب یا ب ڤیان و ژینداریێ داگرتی دیاربکەت» خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگ نه‌بوویه و ئەز بێزار نه‌بوومه، ئەز گه‌له‌كی ژ خوه حه‌ز دكم. نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجز بوومه، هه‌ر ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شم» ئەڤە(خەزەب)ە پارادوکسەکا بالکێش لجەم خواندەڤانی چێدکەت، ئەو یا دەڤبکەنی و كێفخوه‌ش و حەزژخۆکەرە، ئەڤ گوهۆڕینا نەچاڤەرێ چێکەرا ئالۆزی و پەرۆشیێیە، منێ خواندەڤان پالددەت خواندنەک ئارام و هویر و ل سەرخۆتر، و لێزفرینێ د خواندنا ئێکێدا لدۆر سروشتێ کەسیێ «خەزەب»ێ
* وێنە و خوازە: وێنەیێن بالکێش و کاریگەرێن دەقی خواندەڤانێ رادکێشن:
«تشته‌كی تووژ» و «ره‌هێن ملێ خوه قوت بكم» ئەو دەربڕینێ ژ راددەیا کوورییا بێهیڤیبوونێ دکەن، لێ رەتکرنا دەماران «لێ ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه ژ ملێ من به‌ردن» خوازەیەک بهێزا حەزا زکماکییە بۆ ژیانێ.
هەلبژاردنا ناڤێ (خەزەب) ب خۆ بۆ کەساتییا کن چیڕۆکێ خوازەیەک بهێزە، ئاماژەدکەت کو هەستێن مرۆڤینی و هایدانێ ددەن، کو هەنبەر ئێشانا دژوار و بێهیڤیبوونا دابڕ، ل قولاچەک ڤەدەر هێزەکە نەپەنە، بریسکەکا هەلاتگەریێ هەیە
* زمانێ سۆزداری: دەق ب زمانەکێ پەخشانکیێ سادە داڕژتییە:
«ئەو شه‌ڤا هه‌ری گران و ب ئێش» و « ره‌هێن ملێ خوه قوت بكم» هەلگرێن دەنگڤەدانەک دلینینە! بازدان د ناڤبەرا دوهییەک بێئۆمێد و ئەڤرۆیەک ڤەبڕدا پرەک راکێش دارژتییە، ئەڤە هەستێ رژدبوون و خۆ سەپاندنێ د ڤان دەستواژەیێن کورتدا «ئەز خه‌زه‌بم» و «ره‌هێن ملێ خوه قوت بكم» بهێزدئێخیت.
* ئاماژەیێن فەلسەفی:
دەق ب شارەزایی و نەرمی ئاماژەدکەت بابەتێن فەلسەفی ژ سروشتێ ئازارکێشانێ و خۆ قەبوولکرنێ یان دگەل خۆ ئاشتبوونێ، کو د گاڤێن ژانداریێ دشیاندایە هێزەک ژیندار و هەلاتگەر د ناخێ مرۆڤیدا ل شوینا هێزەک وێرانکر، ببیتە ژێدەرێ ڤیانا خۆیەتی و کەیفخۆشیێ و تێگەهێ خەزەب – کەرب – ژ هێزا نەرێ بۆ هێزەکا پالدەر بۆ موکۆڕییا ئەرێ بهێتە گوهارتن. جوانییا دەقی دەربازبوونە ژ بێهیڤیبوون و ئێشانەک کویر بۆ ڤیان و حەز ژ خۆکرنەکا ژ نشکاڤە د هەڤدژیێن ئاشکرادا، کاکلا دەقی دیدەڤانییە ل سەر هێزدارییا هیڤیێ و سروشتێ ئالۆزێ گیانی مرۆڤی. دەق دەربڕینەک هونەرییە ژ دژوارییا ئارێشەیێن مرۆڤ د ژیواریدا توش دبیتێ، ئانکو ئەم لپێش دو ژیوارانین، ژیوارێ بینڕای و ئێکێ نەبینڕای، ئێکی راستەقینە و ئێکی ڤەگێڕای.
* راڤەکرن:
دەق بزاڤەکە بۆ دەربڕینێ ژ ململانەک ناڤخۆیی یا کوور د ناڤبەرا بهیڤیبوونەک دژوار و حەزا بدووماهیئینانا ئێشانێ، هێزا ڤیانێ و ڤیانا خۆیەتی، لێ دەق یێ بێی خالێن لاواز و کێماسی نینە یێن دەما خواندنەک کوور دهێنە تێبینیکرن، وەکو:
* هەڤدژی:
برگا دەستپێکی دبێژیت (باوه‌ربكن ئەو شه‌ڤا هه‌ری گران و ب ئێشبوو، كو د سه‌ر من ره ده‌رباسبوو، ئەو شه‌ڤا كو ئەز تێده ته‌نێ ل تشته‌كی تووژ دگه‌ریام دا كو پێ ره‌هێن ملێ خوه قوتبكم و ده‌ستێ خوه باڤێژم جهه‌كی دوور) هەڤدژیەک سۆروسۆرە دگەل برگا داویێ (ئەز خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگنه‌بوویه و ئەز بێزار نه‌بوومه، ئەز گه‌له‌كی ژ خوه حه‌زدكم، نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه، هه‌ر ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شم)، ئەڤ هەڤدژییە دیاردکەت کو دەق پیکڤەگرێدای نینە و ب راستگۆ دیارنابیت، چنکو تێدا گوهۆڕین ب راستگۆ دیارنابیت، چنکو تێدا گوهۆڕین یا ژنشکاڤە و بێبەهانەیە.
هەڤۆکا (ئەز خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگنه‌بوویه و ئەز بێزار نه‌بوومه) هەلگرا هەڤدژییەکا ناڤخۆییە، چنکو کەرب پتری گرێدای هەستێن نەرێ و بێئۆمێدی و تێکدەرە، ڤێچا چاوا کەربە و چجار بێهنتەنگ و بێزار نەبوویە؟ هەڤۆکا (نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه) راستەوخۆ یا هەڤدژە دگەل (ئەز خه‌زه‌بم)، ئەڤە باوەرییا وەرگری لاوازدکەت.
*ئالۆزی و نەرۆهنی:
دەق ژ ناڤەرۆک و هەڤگرێکێ – سیاق – ێبارە، چنکو ئەگەرێ ڤێ شەڤا ب ئێش و ژێدەرێ ئێشێ یێ نڤێسەر پالدایە هزرا دەست بڕینێ دیارنینە؟ ئەڤە تێگەهشتن و کارلێکیا وەرگری دگەل دەقی سنوورداردکەت، راستە ئەو دەربڕینەک خوازەییە ژ حەزا قورتالبوونێیە ژ ئەندامەکێ خۆ یان هاڤێتن و لادان سەربۆڕەکێیە.
راستەوخۆییەکا راپۆرتی: دەق ژ وێنەیێن هۆنەری یێ بێبارە، کو د شیاندایە سەربۆر بۆ وەرگری یا هەستەوەریربیت، کو دەربڕین ژ ئێش و حەزا خۆکوشتنێ بشێوەیەکێ راپۆرتی دارشتییە و ئەڤە کارتێکرنا وێژەیی کێم و لاوازدکەت،
هەڤۆکا(لێ ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه ژ ملێ من به‌ردن) سادەی و کەهیکرنە، وەکو پێدڤی خزمەتا رامانێ ناکەت.
دەق ڤەگێڕانەکا خۆیەتییا تیرکرییە، نڤێسەر تێدا رەوشەکا دەروونییا نەجێگیر پیشانبدەت، دبیت (دەستێ ژێکری) هێمایێ حەزا قورتالبوونێ بیت، لێ د هەڤۆکا(ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه ژ ملێ من به‌ردن) کو رهـ و دەمار رێرەوێن ژیانێنە، رەهەندەک هێماگەری ل ململانا ناڤخۆیی زیدەدکەت، د گەل هندێ دمینیت راستەوخۆ و پلەداری د رامان و زمانیدا ناهێتە دیتن، کو هزرێ بئازرینیت و بیاڤەکی بۆ راڤەکرن و تێهزرینێ بهێلیت، ئەو ڤەگۆهاستنا ژ نشکانڤەیە ژ بێزارییەک رها بۆ شادبوونەک رها، ل شوینا هەست گەشە و وەرارێ بکەن و ئالۆزببن و گاڤ ب گاڤ گوهۆڕین چێببان و بەهانە بۆ هاتبانەدان، دا دەق بۆ وەرگری ب پێباوەرتر بیت، ئەڤە ئێکبوون و پێکڤەگرێدانا ژ لاتێ وێژەییڤە دەقی لاوازدکەت.
*هەڤرەنگی و هەڤدەردییا دەروونی:
دەق لدور کەسەکییە د ململانەک ناڤخۆیی دایە، ژانا دژوارا دگەهیتە راددەیا خۆکوشتنێ و هێزەکا پالدەرا ناڤخۆیی بۆ بەرگری و خۆراگرتنێ، برگا ئێکێ ژانەک دەروونییا دژوارا ل کۆپیتکێ، کو چێکەرا هزرا خۆکوشتنێیە، د برگا دوویێدا میکانیزمەکا بەرەڤانییا دەروونییا بهێز، کو گوهۆڕینا ژ نشکانڤە رەنگڤەدانا ماندەلکرنا ئێشانا پێشوەختە (ئەز خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگنه‌بوویه و ئەز بێزار نه‌بوومه، ئەز گه‌له‌كی ژ خوه حه‌زدكم، نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه، هه‌ر ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شم) بابەتێ خواندنێ ل ئاستێن دەروونیێن جودایە وەکو: ماندەلکرنا ئێشانا بۆری، دبیت ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شی قەرەبوکرن بیت بۆ هەستێن کەربێ، دیسان دبیت هەڤۆکا(به‌رخوه‌بده، بلا هێڤیا ته خورتبه) دەربڕینە راستەقینەبیت ژ دەربازکرنا نڤێسەرێ ژ قەیرانێ و پەیامەک ناڤخۆیە کو پشکەک ژ خۆیەتیێ ب رادەستبوونێ قایلنابیت.
ململانا ناسنامەیێ: هەڤدژییا (ئەز خه‌زه‌بم) و (بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه) ئاماژەیا ململانەکێ د خۆتێگەهشتن و بزاڤەکا ئاشتبوونەڤە و لهەڤکرنێ د ناڤبەرا هەستێن هەڤدژدا، دەق بزاڤەکە بۆ دەربڕینێ ژ سەربۆرەک دەروونییا ئالۆزە د ناڤبەرا لاوازی و هێزی، هیڤیبوون و نائۆمێدیێ، لێ لداویێ سەرکەفتن بۆ هیڤیبوونێیە.
*داوی:
خواندنا خواندەڤانەک ئاسایی بۆ دەقی دبیتە سەربۆرەک مرۆڤینی، لێ ل بەرچاڤوەرگرتنا ژینگەهـ، دەم، کاودانێن نڤێسەرێ بۆ منێ کورد هەڤکێشێ سەرۆبندکەت، نڤێسەر کچەک کوردە سالا 2000ێ ل باژێرێ حەسەکێ ل ژێر گرانە فشارا سۆلا ئەرەبکرنێ بوویە، ل ژیێ یازدە سالیێ سەرهلدان و شۆرەشا رۆژئاڤایێ کوردستانێ دیتییە، لڤێرە سەمتا دەقی ژ بابەتەک مرۆڤینی د شیاندایە ب رەوشا دەروونییا مللەتێ کوردڤە بهێتە ئاراستە و شرۆڤەکرن، کورد ب گشتی و بتایبەت ل رۆژئاڤایێ کوردستانێ تاکو ژ ناسنامەیێ یێ زڕبەهربوو، ژ وێ بێئۆمێدیێ د ماوەیەکێ پیڤەریدا ئەوێن شکەستی مەزنترین هێزا تاریستانێ بەزاند، ئەوێن ل قولاچەک تاری دژبیرکری بوونە سەردێرێن راگەهاندنا جیهانی و دەستپێکا گرنگترین نۆچەیان، ئەوێن بێ ناسنامە ل کۆجکا سپی و ئەلیزێ ب فەرمی هاتنە پێشوازیکرن، ئەوێن بێدەنگ ل سەکۆیێن کۆڕبەندێن نێڤدەولەتی ب زمانێ ئەجنەکرییان پەیڤین! ئەرێ هەڤدژی ژ ڤێ مەزنتر و بەرچاڤتر هەیە؟
* فاتما موراد: سالا2000 ل حەسەکێ – رۆژئاڤایێ کوردستانی بوویە، دەرچوویا پەیمانگەها ئامادەکرنا مامۆستایانە، رۆمانەک چاپکری ب ناڤێ“Xwe li ser kirin” هەیە
