ده‌سپێكا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان
پرسیاره‌ك دهێته‌كرن كه‌نگى رۆژنامه‌ڤانیێ ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان ده‌سپێكریه…؟ دبیت پرسیار بێته كرن چما پشتى هه‌موو پارێزگه‌هێن باشوورێ كوردستانێ و گه‌له‌ك پارێزگه‌هێن عیراقێ رۆژنامه‌ڤانى گه‌هشتیه پارێزگه‌ها دهۆكێ…؟ هه‌ردو پرسیار د جهێ خوه‌دانه و به‌رسڤا وان ژى پێدڤى ڤه‌كۆلینه‌ك زانستى و دوور و درێژه، د ڤێ ده‌لڤێدا ب كورتى دێ بێژین یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا عیراقى (الزورا‌و) ل پێنجى حزیرانا 1869 هاتیه به‌لاڤكرن، نێزیكترین پارێزگه‌ها عیراقێ بۆ دهۆكێ مووسله كو هه‌تا سالا 1969 به‌هدینان پشكه‌ك بوو ژ ڤێ پارێزگه‌هێ، یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا وێ ب ناڤێ (الموصل) ل 25 حزیرانا 1885 هاتییه به‌لاڤكرن. یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا كوردى ل باشوورێ كوردستانێ رۆژناما (پێشكه‌وتن)ا سلێمانیێ یه ل هه‌شتى چریا دووێ 1919 هاتیه به‌لاڤكرن، نێزیكترین پارێزگه‌ها باشوورێ كوردستانێ بۆ دهۆكێ هه‌ولێره یه‌كه‌مین كۆڤار ل سنوورێ پارێزگه‌هێ ده‌ركه‌تى كۆڤارا (زاركرمانجى) یا سالا 1926 ێیه، پشتى ڤان مێژووان ب ده‌هان سالان رۆژنامه‌ڤانى ل به‌هدینان (پارێزگه‌ها دهۆكێ) په‌یدانه‌بوویه.
ده‌رباره‌ى ئه‌گه‌رێن ڤێ چه‌ندێ ئه‌م دبێژین: رۆژنامه‌ڤانى ئێك ژ گرنگترین ستوونێن شارستانیا هه‌ڤچه‌رخه، هۆنه‌ره‌كه ب هۆكارێن باژێرڤانیێ ڤه هاتیه گرێدان، ژ ڤێ گۆتنێ دیاردبیت رۆژنامه‌ڤانى به‌رهه‌مێ شارستانیێ و باژێرانه، ل باژێران ژى به‌رهه‌مێ حوكمداریا سه‌ربه‌خوه ئانكو ده‌وله‌تێ و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكى یه، ب درێژییا دیرۆكا رۆژنامه‌ڤانیێ ئه‌ڤ چه‌نده ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان نه‌بوویه، نه باژێر هه‌بوونه، نه‌ژى شارستانیه‌ت، ل هه‌ر جهه‌كى ئه‌ڤ دووه هه‌بوون، ل وى جهى خواندنگه‌ه و خواندنا بلند و ته‌خا ره‌وشه‌نبیر و هزرڤان خوه‌دى شیان و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكى لێ هه‌نه، ب بوونا خالێن چوویى دێ پێدڤى ب ده‌سته‌لاته‌كێ خوه‌یى و ئازادیێ بى، ئه‌ڤه رێخوشكه‌رن به‌رامبه‌رى په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیێ و هه‌موو ئه‌ڤێن چوویى ژى هه‌تا ده‌سپێكا سالێن هه‌فتییان ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها نه‌بوون.
باژێرێن مه یێن نها گوندێن مه‌زن بوون، سالا 1923 ژمارا خه‌لكێ دهۆكێ تنێ 2700كه‌س بوو، ل سالا 1965 ـ 8603 كه‌س بوو ئانكو هێشتا گونده‌كێ مه‌زن بوو و ل سالا 1977 گه‌هشتیه 36512 كه‌سان ئانكو د ڤێ سالێدا دهۆك باژێره‌كێ بچووك بوویه. سه‌روبه‌رێ باژێركێن دى یێن ده‌ڤه‌رێ ژ دهۆكێ باشتر نه‌بوویه. د سه‌روبه‌ره‌كێ هوساندا نه ژێرخانه‌كا ره‌وشه‌نبیرى و ئابوورى و نه ژى شیانین ته‌كنیكى هه‌بوونه، ژ ئالیێ ره‌وشه‌نبیریڤه ل سالا 1945 ـ 1946 یه‌كه‌مین خواندنگه‌ها ناڤنجى ل دهۆكێ هاتیه‌ڤه‌كرن، بێ گومان د ڤى سه‌روبه‌ری دا ته‌خا ره‌وشه‌نبیر و هزرڤان ل ده‌ڤه‌رێ یا كێم بوویه، ئه‌و كتا كێم ژى نه‌شیاینه ل ده‌ڤه‌رێ كاره‌كێ رۆژنامه‌ڤانى ئه‌نجامبده‌ن، له‌وما ژى دێ بینین كه‌سانێن خوانده‌ڤا و ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ به‌رێ وان كه‌تیه جهێن دیترێن عیراقێ و شیانێن وان ل وان جهان دیاربوونه.
د گه‌ل ڤێ چه‌ندێ خه‌لكێ ره‌نگه ئاشنابوونه‌ك د گه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ هه‌بوویه، ژێده‌ر دیاردكه‌ن رۆژناما (الموصل) ل سالێن 1903 ـ 1905 گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ و ئابۆنه‌یێن وێ هاتینه‌كۆمكرن. پاشتر كه‌سه‌كى عه‌شیره‌تا رێكانى یا به‌هدینان ب ناڤێ (ركانى زاده: سید محمد عصمت ێه) بابه‌ته‌ك ده‌رباره‌ى گرنگییا زانست و فێربوونى و سه‌روبه‌رێ خواندنگه‌هێن كوردستانێ د ژمارا 9 كانوونا دووێ 1909 رۆژناما (كرد ـ تعاون و ترقى غزتسى) یا سته‌نبۆلێ به‌لاڤكریه، پاشتر كه‌سه‌كى ب ناڤێ (زاخۆیى) نڤیسینه‌ك ل ژێر ناڤێ (ژ باژارییانرا) د ژمار 19 رۆژا 9 حزیرانا 1919 كۆڤارا (ژین)ا سته‌نبۆلێ دا به‌لاڤكریه.
پشتى شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ به‌هدینان كه‌ته د ناڤ سنوورێ لیوا (پارێزگه‌ها) مووسلێ، د وى سه‌رده‌میدا ژى چ هۆكارێن هاریكار مینا بوونا باژێران، سه‌روبه‌رێ ئابوورى و ته‌كنیكى و ره‌وشه‌نبیرى ل ده‌ڤه‌رێ نه‌بوونه كو رێخوشكه‌ربن رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدا ببیت، به‌لێ ئاشناییا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ل گه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ زێده‌تر دبوو، رۆژناما (پێشكه‌وتن) یا سلێمانیێ ل سالا 1922ێ دگه‌هشته ده‌ڤه‌را ئامێدیێ، پشتى ده‌رچوونا كۆڤارا (هاوار) یا شامێ ل 15 گولانا 1932 ئه‌ڤ كۆڤاره ب به‌رفره‌هى دگه‌هشته ده‌ڤه‌رێ و ژمارا پشكدارێن وێ ل ده‌سپێكا سالێن چلان ل سه‌رانسه‌رى لیوا مووسل كو پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها ب خوه‌ڤه دگرت گه‌هشتبوو 99 كه‌سان زێده‌بارى پشكدارێن ده‌رڤه‌ى سنوورێ پارێزگه‌ها مووسلێ، هه‌ر د قوناغا سالێن سیهان ژ سه‌دسالییا بیستێ رۆژناما (ژیان)یا سلێمانیێ و سالێن چلان كۆڤارا (گه‌لاوێژ) یا به‌غدا گه‌هشتینه و هنده‌ك كۆڤار و رۆژنامه‌یێن دى یێن كوردى و عه‌ره‌بى گه‌هشتینه خوانده‌ڤایێن ده‌ڤه‌رێ، ئه‌ڤه ژى هانده‌ر بوویه ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ خوه بكێشنه د مه‌یدانا رۆژنامه‌ڤانی دا، لێ ئه‌ڤ مه‌یدانه ل ده‌ڤه‌رێ نه‌بوویه، له‌وما په‌نا برییه باژێرێن دى ب تایبه‌ت به‌غدا و یه‌كه‌مین كه‌سێ د ڤى واریدا رۆژنامه به‌لاڤكرین رۆژنامه‌ڤان و نڤیسكار محه‌مه‌د بریفكانى بوویه، ڤى كورێ دهۆكێ ل 31 ئه‌یلوولا 1948ێ رۆژنامه‌ك ل به‌غدا ب زمانێ عه‌ره‌بى ب ناڤێ (الجبل) به‌لاڤكریه، پشتى وێ چه‌ند رۆژنامه و كۆڤارێن دیتر وه‌ك (الایام)، (التقدم- پێشكه‌وتن)، (اخبار الیوم) و (الاخبار ـ ده‌نگوباس) ب كوردى و عه‌ره‌بى به‌لاڤكرینه.
داویا سالێن پێنجییان و ده‌سپێكا شێستان ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ د بزاڤا خوه‌یا رۆژنامه‌ڤانیدا پتر خوه نێزیكى ده‌ڤه‌رێ و به‌لاڤكرنێ ب زمانێ كوردى كر، ئه‌وبوو جه‌رجیس فه‌تحوللاى ب هاریكاریا ئه‌نوه‌ر مایى د ناڤبه‌را 1959- 1960ێ رۆژنامه‌ك عه‌ره‌بى ـ كوردى ب ناڤێ (الحقیقه ـ راستى) ل مووسلێ به‌لاڤكر، كارێ هێژ مه‌زنتر و ته‌بایى ب زمانێ كوردى كۆڤارا (رۆناهى) بوو ئه‌وا د ناڤبه‌را چریا ئێكێ 1960- ته‌باخا 1962 ژ ئالیێ حافز مسته‌فا قازى ڤه ل به‌غدا هاتییه‌به‌لاڤكرن.
هه‌ژییه بێژین هه‌تا ڤێ قووناغێ ژى چو رۆژنامه‌ك یان كۆڤاره‌ك ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها نه‌هاته به‌لاڤكرن، ئه‌و ژى ژ نه‌بوونا باژێرێن مه‌زن رێخوشكرنێن شارستانى و ئابوورى و ته‌كنیكى، هه‌رچه‌نده د ڤێ قووناغێدا دو ژمارێن به‌لاڤۆكه‌ك ره‌وشه‌نبیرى ب ناڤێ (الغد) ژ ئالیێ دواناڤنجیا دهۆكى ل سالا 1958ێ و ل سالێن 1963- 1964 چار ژمارێن به‌لاڤۆكه‌ك دى ب ناڤێ (الپقافه) ژ ئالیێ خواندنگه‌ها ئاكرێ هاتینه‌به‌لاڤكرن، به‌لێ هه‌ردو ب عه‌ربى بوونه و ل مووسلێ هاتینه‌چاپكرن.
ب ده‌سپێكا شۆرشا كوردستانێ هه‌تا پێكهاتنا 11 ئادارا 1970 ب یه‌كجارى بزاڤا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ نه‌مایه، ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ ل 27 گولانا 1969ێ و پێكهاتنا 11 ئادارا 1970 و ده‌سپێكرنا خواندنا كوردى ل به‌هدینان و دامه‌زراندنا چاپخانه‌كێ ل دهۆكێ ل گولانا 1970ێ و پێگه‌هشتنا ته‌خه‌كا ره‌وشه‌نبیرێن كوردیزان و كوردینڤیس پێنگاڤێن به‌راهیێ بۆ رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل ده‌ڤه‌رێ هاتنه هاڤێتن ژماره‌ك ژ كۆڤارا (چیا) ل سالا 1971ێ و ژماره‌ك ژ كۆڤارا (ره‌وشه‌ن) ل سالا 1972ێ ب كوردى و هه‌فت ژمارێن به‌لاڤۆكا (هیڤى) ب كوردى و عه‌ره‌بى سالا 1973 ل دهۆكێ هاتنه‌به‌لاڤكرن و بوونه به‌رێ بنیاتى بۆ رۆژنامه‌ڤانییا كوردى ل ده‌ڤه‌رێ.
ب ده‌سپێكرنا شه‌رى ل كوردستانێ ل ئادارا 1974ێ و شكه‌ستنا شۆرشا كوردستانێ ل ئادارا 1975ێ سه‌روبه‌رێ ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ لاواز و ل بێ ده‌نگیێ دا و به‌رده‌وام بوو هه‌تا ده‌سپێكا سالێن هه‌شتییان، تنێ د سالێن هه‌شتییان تاكه ژماره‌كا كۆڤارا (په‌یڤ) ل سالا 1980 و چار ژمارێن كۆڤارا (ده‌نگێ مه) ب كوردى ل دهۆكێ هاتنه‌به‌لاڤكرن، سه‌روبه‌رێ رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ د ڤێ سستى و لاوازیێ دا بوو هه‌تا سه‌رهلدانا 1991 شۆرشه‌كا ره‌وشه‌نبیرى ل ده‌ڤه‌رێ ده‌سپێكر، ڤێ شۆرشێ سه‌رهلدانه‌كا رۆژنامه‌ڤانى د گه‌ل خوه ئینا و د ئه‌نجامدا چه‌ندین چاپخانه هاتنه‌دامه‌زراندن و ب ده‌هان رۆژنامه كۆڤارێن رۆژانه، هه‌فتییانه، مه‌هانه و وه‌رزى د وارێن جودا دا و ب ناڤه‌رۆكێ ده‌وله‌مه‌ند و دیزیانێن نوو و چاپه‌كا پێشكه‌تى هاتنه‌به‌لاڤكرن كو هه‌ژى ڤه‌كۆلینه‌ك به‌رفره‌هتر و دووڤچوون و گرنگیدانه‌ك پترن.
