ده‌وله‌تا كوردستانێ د ناڤه‌رۆكا یاسایێن سروشتى دا
هاتنا زانا و فیزیكدانێ مه‌زن ئه‌لبێرت ئه‌نشتانینى ڕه‌نگێ هزركرن و سایكۆلۆژیا مرۆڤایه‌تیێ گهۆڕى. چاڤ و گوه و دل و مه‌ژیێ مرۆڤى بۆ هزاران سالان ل سه‌ر هندێ ڕاهاتبوو كو ب دیتنا وى لایه‌نێ ئه‌ندازیارى و فیزیكى د هه‌مى تشتان دا ل جیهانێ تنێ ژ هه‌ر سێ ڕه‌هه‌ندێن (أبعاد) بلنداهى و درێژاهى و په‌حناتیێ پێك دهێت. به‌لێ وى ڕه‌هه‌نده‌ك دیتر ژى لێ زێده‌كر و ئه‌و ژى ده‌مه. هزار سال بوو دمى ژى ل نك مرۆڤى ڕامانه‌كا دی په‌یدا كربوو. به‌لێ هزرا ئه‌نشتانینى ژ ده‌مى تشته‌ك نوو بوو. دیرۆكێ و هه‌لپه‌ره‌ستان و به‌رژه‌وه‌ندیان مرۆڤ فێرى هندێ كربوو كو خودانێ هه‌ر باوه‌ر و هزره‌كا نوو ب دوژمن و كافر و زه‌ندیق بزانیت و پێدڤیه بهێته كوشتن و گه‌له‌ك زانا و كه‌س و فه‌یله‌سۆف و پێغه‌مبه‌ر به‌رى ئه‌نشتاینى ب ڤى ده‌ردى چوون، به‌لێ چه‌رخێ بیستێ ئه‌ڤ چه‌نده دگه‌ل وى نه‌كر، چونكى هێدى چاڤێن مرۆڤى ل چاڤ جاران ڤه‌كریتر بوون و ئه‌ڤ چه‌نده ڕۆژ بۆ ڕۆژ زێده‌تر لێ دهێت و ڕۆژه‌ك دهێت جهێن مرۆڤێن دۆگماتى و مه‌ژى هشك و ده‌مارگیر د شارستانیه‌تێ دا نابیت، و نه‌خاسمه ئه‌وێن ئایین ب هشكى وه‌رگرتى و تێكه‌لى كه‌ربوكین و گرێ یێن خوه‌یێن ده‌روونى دكه‌ن و خوه‌لیى ب خوه و خه‌لكێ دیتر وه‌ردكه‌ن. ئێدى سه‌رده‌مێ مه‌ژى هشكیێ یێ ب داوى هاتى. چه‌وا تشتێ نوكه و یێ به‌رى چه‌ند سالان د مه‌ژیێ بچووك و هشكێ وى سه‌رده‌مى دا نه‌دگۆنجا، ل ئاینده‌ى ژى دێ گه‌له‌ك تشت هه‌بن بۆ مه‌ژیێ بچووكێ نوكه تشته‌ك سه‌یر و سه‌مه‌ربیت.
گه‌له‌ك تشت و بیروباوه‌رێن هه‌ین مرۆڤ ئه‌ڤرۆكه خوه بۆ دكۆژیت، به‌لێ د ئاینده‌ى دا دێ بینیت ئه‌و چه‌ندێ ساویلكه بوو كو ئه‌و هزر و بیروباوه‌ر هه‌بوون. چه‌رخێن داهاتوو چه‌رخێن ڤه‌بوونا مێشكێ مرۆڤی یه و چه‌رخێ ئازادیا وێ یه ژ گه‌له‌ك تشتێن نوكه هه‌ین.
هزاران سال بوون خه‌لكى وه‌سا هزر دكر و تێگه‌هشت بوون كو ده‌م دبۆریت. به‌لێ ئه‌نشتاینى گۆت: نه‌خێر ده‌م ڕاوستیایه و نالڤیت، به‌لێ كاروانێ مرۆڤایه‌تیێ دلڤیت و دبۆریت. د باوه‌را وى دا ئه‌ڤه پشكه‌كه ژ یاسا و سروشتێ هه‌بوونێ ل جیهانێ. وه‌كى گه‌له‌ك تشتان دبیت ئه‌ڤه ژى دگه‌ل هزر و مه‌ژیێ هنده‌كان نه‌گۆنجیت. هه‌كه پێشى سه‌د سالان به‌حسێ ته‌له‌ڤزیۆن یان ڕادیویێ و به‌رى پێنجى سالان به‌حسێ وێ مۆبایلا نوكه بوویه پێتڕانكا ده‌ستێ بچووكان، هاتبایه كرن هزاران كه‌س و به‌رى هه‌میان ژى مامۆستایێن ئایینى دا وى مرۆڤى ب كافر و زه‌ندیق هژمێرن و خه‌لكى پالده‌ن وى بكۆژن و فه‌توایا كۆشتنا وى وه‌كى ئاڤا ڤه‌خوارنێ ده‌ن، و خه‌لك و به‌لبه‌لچى و نه‌زان و گێژ و نه‌فه‌هم و ده‌مارگیر و مه‌ژى هشك ژى ل چ دگه‌ڕن؟ ل تشته‌ك هۆسا! ئه‌ڤه چی یه ئیسلامێ و مه‌لایان یا وه‌گۆتى، حال بكه ئیسلامێ نه ژ دوور و نه ژ نێزیك ئاگه‌ه ژێ نینه.
به‌لێ ئه‌ڤرۆ ب خێرا ئه‌نشتاینى ئه‌م دزانین فلان ده‌م و فلان هه‌یڤ و سال و سه‌ده وه‌سا د ناڤه‌رۆكا سروشتى دا هاتینه دانان و جێگیر كرینه كو نالڤن، به‌لكو ئه‌م یێن بۆ لایێ وێ ده‌مژمێرێ و وێ هه‌یڤێ و سالێ و سه‌ده‌یێ ڤه دچین. وه‌كى چه‌وا یێ بڤێت ژ زاخۆ هه‌تا هه‌ولێرا پایته‌خت ب تڕۆمبێلێ بچیت و د ڕێكێ دا دێ گه‌هیته سێمێل و دهۆكێ و پاشى ئاكرێ و پاشى شه‌قلاوه و پاشى سه‌لاحه‌ددین و هه‌تا دگه‌هیته ئارمانجا دووماهیێ كو هه‌ولێره.
هه‌مان ئه‌و نموونه‌یه بۆ ڕوودانێن مرۆڤى و جڤاكى و دیرۆكى ژى دروسته. ئه‌ڤرۆكه ڕۆژ ڕۆژا گه‌نگه‌شكرنا بابه‌تێ ده‌وله‌تا كوردستانێ یه. هه‌كه ئه‌م ل دووڤ هزر و تێگه‌هشتنا ئه‌نشتاینى و یاسایێن سروشتى ته‌ماشه‌ى بابه‌تى بكه‌ین دێ زانین ئه‌ڤ ده‌وله‌ته هاتیه دانان و یا د مه‌ودایێ ده‌مێ سروشتى دا هاتیه جێگیركرن، نه‌ك وه‌سایه كو ئه‌م هزر دكه‌ین دێ ده‌م بۆریت هه‌تا ئه‌م دگه‌هینێ، به‌لكو ئه‌م یێن دبۆرین دا بگه‌هینه وى ده‌مى و وێ خالێ. وه‌كى چه‌وا ئه‌و مرۆڤێن ل ناسا (NASA) كار دكه‌ن و بۆ گه‌هشتنا سه‌ربانێ هه‌یڤێ هنده‌ك ڕۆژان ل وێستگه‌هێن د ناڤبه‌را ئه‌ردى و هه‌یڤێ دا هاتینه جێگیركرن ڕادوه‌ستن و بێهنا خوه ڤه‌دده‌ن و پاشى ب ڕێ دكه‌ڤن به‌ره‌ڤ هه‌یڤێ یان جهێن دیتر ژ ئه‌سمانى.
له‌وما نه‌یا سه‌یر و سه‌مه‌ره هه‌كه هنده‌ك لایه‌ن و پارتێن سیاسى ل كوردستانێ ژ هه‌ر دو بالێن سكۆلاریزم (علمانى) و ئیسلاما سیاسى د یاسایێن سروشتى نه‌گه‌هن و دڤێت دژى وان یاسایان بله‌یزن و ل نك دله‌كى دژى پێلێن ئاڤێ مه‌له‌ڤانیێ بكه‌ن و كار بكه‌ن بۆ سه‌رنه‌گرتنا وێ ده‌وله‌تێ چونكى هنده‌ك وه‌لاتان وه‌سا دڤێت. مێشكێ وان هندێ بچووكه جهێ یاسایه‌كا وه‌سا یا سروشتى تێدا نابیت. ئه‌و نزانن بزاڤێن وان و یێن ئاغایێن وان ل دژى پێلێن سروشتى هندى پڕپڕا په‌ڕێن مێشه‌كێ و پێشیه‌كێ ژى نینه ل به‌ر سینگێ سروشتى و ڤێ جیهانا مه‌زن و ویستا خودایێ مه‌زن، ڕاوه‌ستن، و ده‌وله‌تا كوردستانێ یا د خاله‌كێ ژ ده‌مى دا یا جێگیر بووى، و تنێ ئه‌و نه‌بیت كانێ دیار نینه گه‌هشتنا مه بۆ وێ خالێ ل دووڤ پیڤه‌رێ مه مرۆڤایه‌تیێ ده‌مژمێره‌ك یان ساله‌ك یان پێنج سال یان سه‌د سالێن دیتره، به‌لێ خێرایا گه‌هشتن و لڤینا مه دیار دكه‌ت كا كه‌نگى و چه‌وا ئه‌م دێ گه‌هینێ. هه‌كه ئه‌م ل سه‌ر (30)ێ بهاژووین دێ چه‌ند سه‌د سال ڤه‌كێشیت و هه‌كه ئه‌م ل سه‌ر هه‌شتێ بهاژووین دێ سه‌د ساله‌ك و هه‌كه ئه‌م ل سه‌ر سه‌دێ و زێده‌تر بهاژووین به‌لكو زووتر و د ماوێ سێ یان چار سالان بگه‌هینه وێ خالێ و وى وێستگه‌هێ ده‌مه‌كى ئه‌وا مه ناڤێ ل نك خوه كریه ده‌وله‌تا كوردستانێ.
ئه‌ڤا ئه‌و لایه‌ن و پارتێن سیاسى و نه‌یار و ده‌وله‌تێن ده‌وروبه‌ر دكه‌ن تنێ گیرۆكرنا ترۆمبێلا مه‌یه به‌ره‌ڤ وى ده‌مى و وێ خالێ و نه‌تشته‌ك زێده‌تره. ماده‌م هزرا ده‌وله‌تا كوردستانێ دشێت د مه‌ژیێ مرۆڤى دا هه‌بیت ئانكو دشێت د ناڤه‌رۆكا یاسایێن سروشتى ژى دا هه‌بیت. بلا ئه‌مریكا و ڕۆسیا و فره‌نسا و به‌ریتانیا و ده‌ردورێن مه و ئه‌و پارت و لایه‌ن و خه‌لك ل كوردستانێ باش بزانن و پشتڕاست بن، ئه‌نشتاینى یا بۆ مه گۆتى، و ئه‌و ده‌وله‌ت یا هاتیه ده‌ینان و ئاڤاكریه و تنێ ئه‌م د ناڤ پاپۆڕه‌كێ دا یێن ڕێكه‌فتین ڤێجا هه‌تا دگه‌هینێ، و كه‌س د جیهانێ دا نه‌شێت ژ یاسایێن سروشتى ده‌ربكه‌ڤیت و هه‌ر بزاڤه‌كا ژ وى جۆرى تنێ دێ ڕوی ڕه‌شیێ و ڕیسوایێ بۆ وان ب دووڤ خوه دا بینیت و د ڕێڕه‌وا دیرۆكێ و ده‌مى دا داڤه‌كا ڕه‌ش بیت بناڤ چاڤێن وانڤه، ئه‌و تنێ تڕانا و یارییا ب ڕهێن خوه و یێن باب و باپیران دكه‌ن و پێ دكه‌نن، به‌رۆڤاژى ئه‌وێن كاره‌كێ باش د ڤى پرۆژه‌ى دا دكه‌ن، هه‌كه مه بڤێت ب زمانێ ئایینى و (شه‌ریعه‌تى) بئاخڤین، دێ بۆ خوه ناڤه‌كێ باش و خێره‌كا مه‌زن ل ڤێ جیهانێ و ئایینده‌ى و ڕۆژا دووماهیكێ تۆمار كه‌ن.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ
* هه‌كه مه بڤێت ب زمانێ ئایینى و (شه‌ریعه‌تى) باخڤین، دێ بۆ خوه ناڤه‌كێ باش ل ڤێ جیهانێ تۆمار كه‌ن.