دوباره نڤیسینا دیرۆكێ
فهرهاد حاجى
بهراهی:
(( نڤیسینا دیرۆكێ)) و ((دوباره نڤیسینا دیرۆكێ)) دو پرۆسه و ههڤۆكێن ژێكجۆدانه و بهلكو وهكو رۆخسار و فۆرم د هێلێن گشتی دا وهكههڤبن و بگههن ئێك، لێ نڤیسین و ڤهكۆلین ل دۆر وان ههر دو ههڤۆكێن ناڤبرى وێ چهندێ پهسهند ناكن، چونكو جوداهى د ناڤبهرا ههر دویاندا ههیه: (( نڤیسینا دیرۆكێ)) پتر وێ رامان و مهبهستێ ددت كو بۆ ئێكهم جار روودانهك هاتیه نڤیساندن، و ((دوباره نڤیسینا دیرۆكێ)) ژ ناڤێ وێ دیاره دوباره نڤیسین و دارژتنا روودانهكێیه یا هاتى نڤیساندن، شاشى یان كێماسى یان مژدارى تێدا ههیه پاشى شرۆڤه و خواندنێن نهدروست و نه دجهێ خوهدا بۆ هاتینه كرن، و نه ههڤۆكهك نوویه بهلكو دهم یێ بسهرڤهچووى و كهڤن بوویه لێ گهلهك گرنگه ئهم پێدڤییا وێ بزانن، نه ب تهنێ ل سهر ئاستێ تیۆرى ههرچهنده ئهم وێ ژی نزانن بهلكو ل سهر ئاستێ پراكتیكى ژی هندهك پێنگاڤان بهاڤێژن، ئهڤ پرۆسهیه ل گۆرهى چهند رێباز و قوتابخانان هاتیه ئهنجامدان مینا قوتابخانا دیرۆكى، جرمانى، ئهمریكى، قوتابخانا ماركسى و قوتابخانا نهتهوهیى…وهتد.
پێناسه:
ژبۆ پێناسهكرنێ ئهم دكارن بێژن: پرۆسهیا دوباره خواند، ڤهكۆلین، ههلكۆلان و پاشى دارژتن و نڤیسینا هزران ل دۆر قۆلاچێن تارى و نوو ژ روودانێن دیرۆكێ ب پالپشتى ل سهر بهلگه و شینووارێن نوو یێن كو دهمهكى بهرزه ببوون یان هاتبوون بهرزهكرن و ژبیركرن و پشتگوههاڤێتن ههموو ب مهرهما راستڤهكرنێ.
ئهگهر:
چهندین ئهگهر ههبوون كو ئهڤ پرۆسهیه ب درێژاهیا دیرۆكى بئێته ئهنجامدان و ژ وان:
1ـ پهردهیهكا ستوور بووه ژبۆ دكتاتۆران و پشكهك ژ مللهتێ وى ژی شاشیێن خوه ل پشت ڤهدشارتن و دیرۆكا وى مللهتى یا چهند هزار سالى د دیرۆكا خوه یا كهسوكیدا كورت دكرن، ههر وهكو تو بێژێ ژبهرى دهستههلاتا دكتاتۆرى وى مللهتى دیرۆك نهبوو یان ژی دیرۆكا وان راوهستاى بوو ههتا جهنابێ دكتاتۆرى ژ ئهسمانان وهكو دیارى دابهزى و هاتى خوار، وان دكتاتۆران دوباره دیرۆكهك پرى مرۆڤایهتى، سهركهڤتن، سهرفرازى و شكۆمهندى بۆ خوه نڤیسان، سهرۆكێ ئیراقێ یێ ژناڤچووى سهدام حسینى دیرۆكا مالباتا خوه ڤهگهراندن بۆ مالباتا پێغهمبهرى و یێن دیتر چ تشتێ جوان بۆ خوه تۆمار كرن ب رێكا نڤیسهرێن نهتهوهپهرست و دیرۆكنڤیسێن كرێگرتى.
2ـ میكاژهك بووه ژبۆ جوانكرنا دیرۆكهكا رهش و نهمرۆڤانه و ڤهشارتنا شكهستنان و سهرشۆرییان.
3ـ جاران دبوو تۆمارا( خوه) فریشتهكرنێ و ئههریمهنكرنا( یێ) دیتر.
4ـ پرتووكا كولتوورێ درهوكرنێ بوو ل مللهتێن بندهست و داگیركرى و گۆهۆرینا راستیان بۆ درهوان و بهروڤاژى ژى، بۆ نموونه تو بنێره قهبارێ شێلاندن و پانتایێ درهوێن ب دیرۆكا كوردیڤه هاتیه نووساند، ژ لایى چهندین نڤیسهرێن نهتهوهپهرست و دیرۆكنڤیسێن كرێگرتى یێن ترك، فارس و عهرهب ب پله ئێك پاشى هندهكێن ئوروپى… كو پچهكێ ژ نڤیسهرێن دراوسى و داگیركهرێن مه ب وژدانتر بوون.
5ـ كێم جاران دبوو كراسێ راستییێ و ب وژدان دهاته نڤیساندن ئهڤجا چ ئهو دیرۆك رهش یان سپى بت.
6ـ كێم جاران دبوو وێستگهههك ژبۆ ب خوهداچوون، لێزڤرین و دانپێدانێ ب شاشییان و داخوازكرنا لێبۆرینێ ژ زیانڤێكهڤتییان، وهكو دانپێدانا جرمانیا ب كۆمكوژیێن دهرههقا جوهییاندا كرین.
7ـ بنگهههك ژبۆ خوه چارچكرن و ڤهژاندنێ و ئاڤاكرنا نها و پاشهرۆژا مللهتى یان ژی خوه بهرههڤكرن ژبۆ شهرهك گرانێ ئهڤجا چ ناڤخۆیى یان دهرهكى.
ـ كى ((دوباره دیرۆكێ)) دنڤیسیت؟
1ـ نڤیسهرێن نهئهكادیمى ههبوون دیرۆك دنڤیسان بهرههمێ وان دیرۆكا مرۆڤایهتییێ پارازت، و بویهر و روودانێن دیرۆكى ژ بهرزهبوونێ رزگاركرن، بهلكو نڤیسینێن وان كێموكاسى تێدا ههبن لێ هینگێ زانكۆ نهبوون و دیرۆكنڤیسین نهببوو تایبهتمهندى، بۆ نموونه و ل سهر ئاستێ جیهانێ (دیرۆكا هیرودوتسى) دیرۆكنڤیسێ ئێكهمێ گریكى نڤیساى، و ل سهر ئاستێ ناڤخۆیى دیرۆكا شهرهفخانێ بهدلیسى و موحهمهد ئهمین زهكى نڤیساین كو چاڤكانیێن دیرۆكا كوردى نه.
2ـ نڤیسهرێن ئهكادیمى و مامۆستایێن زانكۆیان و تایبهتمهندێن نڤیسینا دیرۆكێ ئهڤه ژی بهحسا ههلگرێن باوهرنامێن ماستهر و دكتۆرایێ…وهتد ژناسناڤ و پله و پۆستێن زانستى، ئهڤ جۆره نڤیسهر ل ههر چار پارچێن كوردستانێ ههنه و ل هاندهران ژی ههنه، و كارێ خوه دكن و بهرههمێن باش نڤیساندینه و ل زانكۆیان دئێته خواندن.
و د ناڤ ڤان ههر دوو جۆراندا قهلهمێن كرێگرتى و خوهفرۆش و نڤیسهرێن نهژادپهرست ههبوون رۆلهكێ نهجوان و نهراستگۆیانه گێران، ئهڤجا چ دهما دیرۆك نڤیساین یان ژی دهما دوباره دیرۆك نڤیساین بنێره قهبارێ سهختهكارییان یێن مللهت و مرۆڤێن بهێز و زانا كرین دهرههقا دیرۆكا مللهتێن دیتر دا، بنێره قهبارێ سهختهكرنا دیرۆكا كوردان ژ لایێ ههژمارهكا نڤیسهر و ئهكادیمیستێن تورك، فورس و عهرهب ڤه د برگا نهژادێ كورداندا نه ب تهنێ سهختهكارى و درهو نڤیساینه بهلكو پێكهنین ژی نڤیساینه، و ههتا هندهك كوردان ب خوه ژی باوهرى پێئیناینه، دیرۆكنڤیسهك عهرهب دبێژت: كورد دووندهها ئهجانن، ئێكه دیتر مه دكته كورێن عهمروى، صهعصهعهى، نزارى و كردى…وهتد، ئێكه دیتر مه دكته توركێن چیایى یێن زمانێ خوه ووندا كرین، هندهك مه دكنه كۆچهرێن گۆندیێن فارسان، دیسا جاران زێدهكرن و مهزنكرن ژی یا د نڤیسینا دیرۆكێدا ههى بنێره دیرۆكنڤیس و نڤیسهرێن كومونیست ل گۆرهى مادییا خوه دیرۆك نڤیسان و شرۆڤهكرن، جرمانیپهروهران ژی ل سهردهمێ هتلهرى ل گۆرهى ئایدلۆژیا نهتهوهیى و خوینا ئاریا پاقژ دیرۆك نڤیسان.
ـ ئارمانج چییه؟
1ـ داكو مللهت د رابۆرى و كولتوورێ خوه بگههت.
2ـ شۆرشهكا هزرى و نووكرنا سیستهمێ هزركرنێیه.
3ـ بهێزكرنا( نها)ى و ئاڤاكرنا ( پاشهرۆژێ) یه.
4ـ لادانا لاپهرێن درهو و ساختهكارییان.
5ـ ههر تشتهكێ گرنگ د ڤێ ژیانێدا د گۆهۆرینێدایه و پێدڤى ب لێزڤرین، دوباره خواندن و پێداچوونهك نوویه دیرۆك ژی ئێكه ژ وان تشتێن گرنگ.
6ـ گهلهكا باوهرى ب دیرۆكا خوه نینن ب تایبهتى كوردان ئهڤجا ئهڤ پرۆسهیه دوباره باوهرییێ ڤهدگهرینت.
ـ بۆچى ئهڤ پرۆسهیه بۆ مه كوردان گرنگ و پێدڤیه؟
پرۆسهیا دوباره نڤیسینا دیرۆكا كوردى ئهو قاس و راده گرنگ و پێدڤییه چونكو:
1ـ دیرۆكا مه ب دهستێ داگیركهران هاتیه نڤیساندن لهوا چو دیرۆك وهكى یا كوردان نههاتییه ڤهشارتن، ژناڤبرن، شێلاندن و شێواندن، قهبارێ درهوان دناڤ دیرۆكا مه دا تهمهت قهبارێ ههموو درهوێن دیرۆكێنه.
2ـ ب درێژاهییا دیرۆكێ ئهم بندهست بوونه و دیرۆك ب دهست و قهلهمێن سهردهست و خۆدان هێزێن عهسكهرى، سیاسى، ئابوورى، رهوشهنبیرى و جڤاكى دئێته نڤیساندن، ئانكو پالپشتیكرن ل سهر ژێدهرێن دوژمنان.
3ـ ئهم دناڤ لاپهرێن دیرۆكێدا بهرزهبووینه و گهلهك ژ دیرۆكا مه هاتییه تاپوكرن ل سهر ناڤێ فارسان ب تایبهتى و پله ئێك پاشى توركان و عهرهبان ب پله دوو.
4ـ ئارمانجا دیرۆكنڤیسێن مه پتریا جاران یا ساده و ساكاره بوو و ب تهنێ خوازتینه دیرۆكا مه ب پارێزن.
5ـ دگهل سهرهلدانا سالا 1991 ل باشوورى ئازادیێن سیاسى و فرهحزبى پهیدا بوون ئهڤجا ئازادییهكا هزرى بهرههمئینا، و ئێدى چو هێلێن سۆر و قهدهخهكرى نهمان ههمبهر نڤیسهر و ئهكادیمیان و یا د خوازتین بنڤێسن نڤیسان، و رۆژنامهڤانیا كوردى و چاپ و چاپخانه بهربهلاڤ بوون ئهڤجا بهرههمێن نڤیسهران هاتنه بهلاڤكرن و كهلهكبوون و كهڤتنسهرئێك.
6ـ زانستیبوون و بابهتیبوون ژی ژ هندهك نڤیسێن كوردى كێمه بۆ نموونه پرتووكا موحهمهد ئهمین زهكى نڤیساى( كورته دیرۆكا كورد و كوردستانێ…) ژێدهرێ ههره ب روومهتێ دیرۆكا كوردانه لێ ئهو تێبینیێن عسمهت شهریف وانلى ل سهر وێ پرتووكێ نڤیساین باش بوون.
7ـ كێماسى، پارادۆكس، ئالۆزى و ژبهرخوه نڤیسان د دیرۆكا مه دا ههیه.
8ـ پرۆسهیا رهخنهكرنێ تێدا نینه و ههكهر ههبت نه دجهێ خوهدایه.
9ـ باوهرئینان و خوهجهكرنا هندهك پێزانینێن سهخته و درهوین.
10ـ نهبوونا دیرۆكنڤیسێن هزرڤان و نڤیسهر.
لهوا ئهم پێدڤى ب وێ پرۆسهیا ناڤبرى نه داكو راستیێن دیرۆكى وهكى رووداى بۆ مه بئێنه نڤیساندن.
ـ باشه مه دیرۆك ههیه؟
ههر گاڤهكا بهحسێ دیرۆكا كوردان بئێته كرن و ب تایبهتى ژی یا كهڤن گهلهك كورد ژ نهزانین و نهخواندنا ژێدهرێن باوهرپێكرى و د باشترین بهرسڤدا دێ بێژن: مه چو دیرۆك نینن.
ئهڤ بهرسڤ شكاندنا ناسناما دیرۆكیا كوردانه و بێهنا نهباوهرى بخوهبوون و نهزانین ژێ دفرت، و بچووكترین بهرسڤ بۆ وان ئهوه بهلكو دیرۆكا كوردان یا كهڤن سهربخوه نههات بت نڤیسین، لێ دگهل یا نهتهوه و مللهتێن دراوسى و داگیركهر تێكهل بوویه و هاتییه نڤیساندن، و دیرۆكنڤیسێن مه دكارن مفایهك مهزن ژ ئهرشیڤێ وان وهرگرن وهكى، بهحسكرنا میدیان د تهوراتا پیرۆز دا و ههتا تو دگههێ ههبوونا مه دناڤ ئهرشیڤێ دهولهتا ئوسمانى( سالنامه) و ئیرانێ و ئیراقێ و سوریا…وهتد. راسته ژبلى ( شهرفنامێ) یا شهرهفخانى و ( كورته دیرۆكا كورد و كوردستانێ…) یا موحهمهد ئهمین زهكى مه چو ژێدهرێ كهڤنتر نهبوونه یان ژی ههكهر ههبن كێمن، لێ د نیڤا دووێ دا ژ چهرخێ بیستێ ب دههان نڤیسهر و دیرۆكنڤیس و ئهكادیمیستان كارێ خوه كرنه نڤیسینا دیرۆكا كوردى و دوباره نڤیسین ژی كرنه خهما خوه یا سهرهكى، و نڤیسهر و مامۆستایێن زانكۆییان ژی رۆلهكێ ههرهمهزن گێران د دوباره نڤیسینا دیرۆكا كوردیدا، ههتا وى رادهى ئهو بابهتێ ههتا دوهى ژێدهرهك نهبوو بهحس بكت ئیرۆ ب دههان ژێدهر بهردهستن، لهوا ژی ئهوێن دبێژن كوردان چو دیرۆك نینه بلا ل خوه بزڤرن و پێداچوونهكێ د خوهدا بكن.
ـ بلا ژبیر نهكهن!
هندهك نڤیسهر و دیرۆكنڤیسێن كوردان وهسا دیرۆكا كوردان تۆمار كرینه ههروهكو دوژمنان بهرهف ئاقارهك خراپ ئاراسته كرینه، بۆ نموونه د پرتووكا (شهرهفنامه) دا یا شهرفخانێ بهدلیسى بنیاتێ مالباتێن هندهك میرێن كوردان بۆ عهرهبان ڤهگهراندیه، یان ژی بهلكو وهسا ژ وان بیهستى بت و ڤهگوهازتیه لێ گرنگه نڤیسهر یان دیرۆكنڤیس خوه زهحمهت بدت، و ل راستییان بگهرهت و ڤهكۆلینێ ل سهر یا بهردهست ب تهنێ نهكت، و د دیرۆكا نوو دا پشتى دامهزراندنا حزبێن كوردى ب تایبهتى د نیڤا دووێ دا ژ چهرخێ بیستێ، نڤیسهرێن وان حزبان بوونه پالێن سهختهكرنا دیرۆكا كوردى ههتا وى رادهى ئهم ببێژن ههما باش بوو ژبهرى سهدسالا 20 حزبێن كوردى ب بهرفرههى نهبوون، ههكهر دا دیرۆكا مه كاڤل كن! نڤیسهر و تیۆرڤانێن فاشل یێن حزبێن كوردى چاوا دیرۆكا كوردى دشێلن ب رێكا شێلاندنا دیرۆكا حزبا ههڤركا خوه! دا پتر روهن بت نها دیرۆكنڤیسهك یان نڤیسهرهك دیرۆكا حزبا خوه بنڤیست، دێ دیرۆكهك پرى سهرفرازى، سهركهڤتن، خهبات، بهرخوهدان و خوهگوریكرن تۆمار كت، و تا رادهیهك مهزن ژی بهلكو راست بت لێ شكهستنان، خیانهتان، سهرنشێڤییان و خالێن رهش و نهجوان تۆمار ناكت، ئهڤجا دو شیاشیان ئهنجامددت:
1ـ خیانهت و خاپاندنێ دكت ب رێكا ڤهشارتنا وان لاپهران.
2ـ دهرگههى ڤهدكت نڤیسهرهك دیتر چاڤ ل وى بكت و ژ وى خراپتر بكت.
دا پترتر رۆهن و زهلال بت ئهم دێ ژ دیرۆكنڤیسهك پارتیپهروهر خوازن دوباره دیرۆكا پارتى بنڤیست و ئێكه ئێكهتى ژی ههمان كارى بكت، و ههكهر ئهم ل ههر دوو نڤیسینان بنێرن دێ وهسا دیار بت ههر ئێك بهحسێ حزبهكێ دكت، و نهكو ههر دوویان ل سهر دیرۆكا ئێك حزبێ دوباره نڤیسینه و ئهڤ چهنده بۆ نڤیسهر و دیرۆكنڤیسێن حزبێن دیتر ژی دئێته گۆتن، تو بنیره پانتایێ زیانێ دیرۆكنڤیس یان نڤیسهرێ نه پارتى دێ دیرۆكا پارتى ماندهل و حاشا كت، ئهڤجا ب كێماسێ دێ دیرۆكا كوردان پتر ژ نیڤ چهرخێ ئێته ماندهل كرن.
گرنگه ئهم دوباره دیرۆكا خوه بنڤیسن دوورى تاگیرییێ، زكرهشییێ، لادان و ڤهشارتنا راستیان، گرنگه ئهم دیرۆكا خوه دوورێ كولتوورێ درهوكرنێ دوباره بنڤیسن ههتا بهرامبهرى ئهوا دوژمنان نڤیسین و ئهم بزاڤێ بكن دوورى لۆژیكێ نهبن. یا باش ئهوه دهما ئهم دوباره دیرۆكا خوه دنڤیسن ئهم گرنگییێ ب هزرێ بدن، بۆ نموونه گاڤا دیرۆكا ئمپراتۆریا میدیا بنڤیسن گرنگییێ بدنه هزرا ئمپراتۆر و شاهی و روودانێن وێ و نهكو ههما ب تهنێ دیرۆكا ئمپراتۆر و روودانان بنڤیسن و ڤهكۆلن، و داكو كارێ هزرییێ دوباره نڤیسینا دیرۆكێ بگههته ئارمانجا خوه نه گرنگه ئابوورى د دهمى، شیانان و مهزاختناندا بئێته كرن ل سهر كیستێ داهێنان و كوالهتییێ، ئانكو نابت خهمسارى د مهزاختنا خهرجییاندا ههبت و بلا حكومهت و تاكهكهسێن كهدخوهدا پشتهڤانیا پرۆژهیێن دوباره نڤیسینا دیرۆكێ بكن، بیل گیتسى د سالا 2019 پشتهڤانیا خوه بۆ پرۆژهیهكێ دوباره نڤیسینا دیرۆكا مرۆڤایهتییێ دیار كر و گۆژمێ 10 ملیۆن دۆلار وهكو هاریكارى پێشكێشكر، كو ههژمارهك دیرۆكنڤیس دێ وى پرۆژهى ئهنجامدن و دێ ل زانكۆیێن ئهمریكا ئێته خواندن، و داكوكییێ دێ ل هزرێ ئێته كرن ل شوونا روودان و كهسان ئانكو بهروڤاژى ئهوا گهلهك ژ دیرۆكنڤیسێن مه دكن، دیسان ژبلى كو ههڤسارێ دیرۆكا مه د دهستێ دوژمناندا بوو، مه ژی بزاڤ كرییه ههر ئایینهك و مهزههبهك و رێبازهكا هزرى هاتى ئهم خوه پێڤهبنووسن، و دیرۆكا خوه د گهوریا بتلێ وى ئاینى و رێبازێدا تێپهرینن كو مه دلسۆژ دیار بكت، بۆ نموونه پرانییا كوردان دبێژن ( ئهم ب ئاشتیانه موسلمان بوون) و دیرۆك وێ چهندێ پهسهند ناكت، چونكو شهرێن مهزن هاتینه كرن و رووبارهك خوونا كوردان هاتیه رژان، ههروهسا ئهم ب دووڤ رێبازا مادییا دیرۆكێ چوون ههتا ئهم گههاندین سهرگیفكێن دیرۆكێ، ئێك نهبوو بێژته مه: قوتابخانا مادییا دیرۆكێ (رهوریشالان دبرت و ژ سفرێ دهستپێ دكت…وهتد)، دیسان گرنگه مه ئاگهه ژ دوباره نڤیسینا دیرۆكا خوه ههبت، دهما ئهم بابهتهكێ گرێداى ب نهتهوهیێن دیترێن دناڤ مه دا دژین دنڤیسن و نه زێده بنڤیسن و نهمهزن كن، چونكو بهلكو قههرهمانێن مه تاوانبار بن د چاڤێن وان دا ب تایبهتى ئهو دیرۆكنڤیسێن نهكورد و زكرهش، و ژ لایهك دیڤه گرنگه ل سهر ئاستێ ئهكادیمى و زانستى ئهم پیتهى ب زانستێ شینوارناسییێ بدن، ههتا نڤیسینا ڤێ كورته ڤهكۆلینێ ل پرانیا زانكۆیێن باشوورێ كوردستانێ پشكا شینوارناسییێ نینه، و شینوار بهلگهیهك بهردهسته بۆ راستیێن دیرۆكى، دیسان مه دهزگایهك تایبهتى دیرۆكى نینه كو ب تهنێ ئهرك و كارێ وى پارازتن و ڤهدیتنا دیرۆكا كوردى بت، ب كورتى ئهم پێدڤى ب دوباره نڤیسینا دیرۆكا خوه نه ل سهر بنهمایێ نڤیسینا هزران و نه كو روودان و كهساتیان.