دیرۆكا زاخۆ د لاپهرێن من دا ههتا 1920
نهزیر چهمباهیڤى
ژبهركو زاخۆ باژێرێ منه و من ب فهر دیت وهك كورتهدیرۆك ب پێناسه دیار بكهم ل دووڤ زانیارى و ژێدهرێن د دهست من دا ئهو ژى زاخۆ, زاخۆیێن, ئازوخیز, سهرهلدان, زاخۆك و دبیت هێژ ناڤێن دیتر لێ هاتبنهكرن, باژێرێ پێكڤه ژیانا ئوولى و سێگۆشا پێكڤه گرێدانا سێ پارچێن كوردستانێ, مێرگا شۆرهشگێر و خهباتكاران, لاندكا جانگۆرى و شههیدان, گهنجینا بهرههمێ ژیانێ, وارێ دهنگبێژان, ناڤدارا ب پرا دهلال و خابیرى, چهندین پهسنێ بۆ بكهم ئهز باوهرم هێش یا كێمه, ل دووڤ ژێدهران ژیان ل زاخۆ پهیدابوویه ژبهرى 1400 سالان پێش زاینى, و ل سالا 1400 پێش زاینى هاتى یه داگیر كرن ژلایێ ئیمبراتۆریا ئهلهۆرى یه, سالا 900 پێش زایینى كهفتى یه ل بن دهستههلاتا ئیمبراتۆریا ئورارتۆ و خهلدیۆن و ل سالا 855 بوویه پارچهك ژ میرنشینا خیشكا, سالا 800 ناڤێ وێ بوویه ئازوخیز و پاشان ئارامیا دگۆتێ نوههدالا و عهرهبان دگۆتێ بان ههدرا, د ناڤبهرا سالێن 700 ـ 550 پێش زایینى پارچهك بى ژ ئیمبراتۆریا مێدى یا كوردى, زینهفۆنى یۆنانى ناڤێ زاخۆ د نڤێسینێن خوهدا ئینایه د ڤهگهریانا ئوپهراسیۆنا خۆیا ب دهه هزارى دا ل 401 پێش زاینى, هندهك ژێدهر دیاردكن پرا دهلال هاتى یه ئاڤاكرن د ناڤبهرا سالێن 401ـ 127 پێش زایینى, د ژێدهران دا گهلهك جاران زاخۆ هاتى یه كاڤلكرن و تالانكرن تایبهت د چهرخێ نههێ دا پێش زاینى, ل 997 دوباره هاتى یه ئاڤاكرن, ل سالا 1041ێ زاینى ب دهستێن هۆزێن ئهلغهزێن تورك هاتى یه كاڤلكرن و تالانكرن, میر موجاهدهدین قیمازێ كورد ل 1180 زاینى زاخۆ كرى یه پارچهك ژ میریا خوه, ل سالا 1211خهلك دوباره ڤهگهریایه باكۆر و رۆژئاڤایێ زاخۆ و پێشابیر هاته ئاڤاكرن, ل سالا 1393ى بوو پارچهك ژ میرگهها بۆتان ل ژێر ناڤێ ههرێما سندى, ل 1414 كهفته ل بن دهستههلاتا میرنشینا بادینان, میر ئاڤدهل میرێ كهلها شهرانشێ ل سالا 1471 ل بن فهرمانا میرنشینا بادینان دهستههلات ل زاخۆ دكر, ل سالا 1478 میر هاشم بۆ میرهكێ زاخۆ, 1515 ئوسمانیا زاخۆ داگیركر و بوو سنجقهك ژ ویلایهتا دیاربهكر, پرا ئاشى د ناڤبهرا قشلێ و گۆرستانا زاخۆ دا ل سالا 1550 هاتهئاڤاكرن ب دهستێ میر حسێن بهگ, ل 1572ێ كهلها دێرا پێشابیرێ هاته ئاڤاكرن, ل دهسپێكا 1600ێ بوو سنجقهك سهر ب ویلایهتا مووسل ڤه, ئوسمانیا ب سهرپهرشتیا نادر شاه ل 15/9/1743 هێرش كره سهر زاخۆ و دوباره كاڤلكر و تالانكر, د ناڤبهرا سالێن 1700 ـ 1800 دوباره زاخۆ هاته ئاڤاكرن و ل 1797 قشلا زاخو و سهرشۆیا گشتى ل زاخۆ هاتن ئاڤاكرن و مزگهفتا زاخۆ هاته نووژهنكرن, ل 1800ێ تاخا قهرهچا هاته ئاڤاكرن, ل 1815 تاخا گوندكى هاته ئاڤاكرن, ل 1821 ناڤێ وێ بى سهركهفتن و ل 1830 ناڤێ وێ بى زاخۆین, پشتى میرنشینا بههدینان ههلوهشیاى ل 1843 دوباره زاخۆ كهفته ل بن دهستههلاتا فهرمى یا ئوسمانیان ڤه دگهل میرنشینا بۆتان ههتا سالا 1847 دهستههلاتا بهدرخانیان ههلوهشیا, ل سالا 1855 خهلاێ سهرێ خوه هلدا و ناڤداره ب سالا خهلایێ, سالا 1864ێ زاخۆ بى قهزا و ژبلى بهگ بى دهڤهردار ژلایێ ئوسمانیان ڤه, سالا 1877 سلێمان ئهفندى بوو دهڤهردار, ل 1880 تاهر بهگ عام بوو دهڤهردار, ل 1888 ئیبراهیم ئهفندى بوو دهڤهردار, ل 1890 سهعید بهگ بوو دهڤهردار و كهریم ئهفندى رێڤهبهرێ داراى و مهولوود ئهفندى بوو قازى, ل 1892 خورشید ئهفندى بوو رێڤهبهرێ داراى و سهبرى ئهفندى بوو قازى, ل 1893 ئیسحاق حهقى بوو دهڤهردار, ل 1894 سالح خهلۆسى بهگ بوو دهڤهردار و مستهفا موختار ئاغا بوو قازى و نهزمى ئهفندى بوو رێڤهبهرێ داراى, ل 1898 كامل ئهفندى بو دهڤهردار, ل سالا 1902 بهفرا سۆڕ ل زاخۆ و دهڤهرێ هات و ناڤداره ب سالا بهفرا سۆر, ل 1907 روودانهك ل زاخۆ پهیدابى یا ناڤداره ب بهفرا مهزن ژبهركو حهفت رۆژان بێ راوستان بهفر هات و دهڤهر ههمى ڤهگرت, ل 25/11/1918 لهشكرێ ئنگلیزى هێرش كره سهر زاخۆ و ئوسمانێ شكهستن و زاخۆ داگیركر و پرتووك و نڤێسینێن مێژوویێ ههمى سۆتن, ل 5/12/1918 كاپتن بیرسونێ ئنگلیز بوو حاكمێ زاخۆ, پشتى نهقهبوولكرنا خهلكێ زاخۆ بۆ مانا هێزێن ئنگلیزى و ل 4/4/1919 حاكمێ لهشكرێ ئنگلیزى (كابتن بیرسون) هاته كوشتن ب دهستێ حهسۆ دینۆ گویى و ئهڤێ روودانێ هێزا ئنگلیز ل زاخۆ زێدهتر كر, ل 1920 زاخۆ بوو پارچهك ژ دهولهتا عیراقێ ل ژێر میریا شاهى و دهستههلاتا ئنگلیزى و داوود ئهلیاور بوو دهڤهردار, ئانكو بى قائمقام….