دیـاردەیەكـا نـەرێنی د هـەلبژارتـنان دا
موسەدەق تۆڤی
هەلبژارتنێن ئەنجوومەنێ نیشتمانیێ ئیراقێ داویهاتن، ئەنجام هاتنەراگەهاندن، نێزیك دێ هێنە پەسەندكرن و ئیراق بیتە خۆدی پەرلەمانەكێ نوو. گومان تێدا نینە هەر هەلبژارتنەك دڤێت بێتەهەلسەنگاندن، هەر ئالییەك، حزبەك، پێكهاتەك ئایینی نەتەوەیی دێ ب بەرچاڤكا خوە و بەرژەوەندیێن خوە هەلسەنگینیت، چنكو دەمێ چوویە د هەلبژارتنان دا چەند ئارمانجەك ژێ هەبوونە.
تنێ كەسێ ب بەرچاڤكا هەمووان دهەلسەنگینیت وەلاتییە، وەلاتی د خەما هەموواندایە و بەرژەوەندییا گشتی تاكە ئارمانجێ وی یە، وی ئەو دڤێت یا هەمووان یان ژی رێژا هەرە پترا خەلكی دڤێت. ئەز ژی وەك وەلاتییەك دێ ئێك ژ ئەنجامێن هەلسەنگاندنا خوە بەرچاڤكەم: بەری هەرتشتەكی دڤێت بێژم ل پڕانییا دەڤەران هەلبژارتن ب ئارامی برێڤەچوون و هەتا ئاستەكێ بەربژێر و ئالگرێن وان و حزبێن ل پشت وان د سەقایەكێ هێمن و دوور ژ هەراسانكرنا یێ بەرامبەر سەرەدەری دكر.
تنێ یا تێبینی دهاتەكرن و پشتی راگەهاندنا ئەنجامان ژی باشتر بەرچاڤكەت: سیبەرا عەشیرەتیێ بوو د هەوا هەلبژارتنان دا. ناهێتە ڤەشارتن هەتا نها عەشیرەتێ باندۆرا خوەیا گرنگ د جڤاكا مەدا هەیە، ڤێ باندۆرێ هەردو ئالیێن ئەرێنی و نەرێنی هەنە. د هەلبژارتنان دا هەر حزبەك و ئالییەك د خەما وێ چەندێ دا بوو مفا ژ ئالیێ ئەرێنی وەرگریت و پترییا دەنگان ب وێ رێكێ دەستڤەبینیت. ئەنجام ژی ل دووڤ وێ ئاراستەیێ هاتن و ئەڤ ئاراستەیە د بیتە هێزەك بۆ ئالیێ سەركەفتیێ ئێكێ د هەلبژارتنان دا كو ئارمانجێن خوەیێن گشتی دەستڤەبینیت. بەلێ مخابن ئالیێ نەرێنیێ عەشیرەتیێ ژ هەلبژارتنەكێ بۆ یا دی پتر یێ جهێ خوە دكەت، ئەڤ هەلبژارتنە ب داویهاتن، یێ بۆ چارسالێن پاشتر بەرهەڤییان دكەت، ب ڤی رەنگی سال ل دووڤ سالێ هزرا عەشیرەتی پتر یا بەلاڤە دبیت و یا جهێ هزرا نەتەوەیی و وەلاتینیێ دگریت و ژێیاتی بۆ عەشیرەتێ یا گەفان ل ژێیاتیێ بۆ وەلاتی دگریت.
د هەوا هەلبژارتنان دا ب ئاشكرا رویسپیێن هندەك عەشیرەتان دگۆت: دڤێت بەربژارێ مە سەربكەڤیت، سەركەتنا فلان بەربژاری/ بەربژارێ سەركەتنا عەشیرەتێ یە، سەرنەكەفتنا وی/ وێ شكەستنا عەشیرەتێیە، رەوشەنبیرییەكا وەسا بەلاڤەدكر ئەگەر كەسەك دەنگێ خوە بدەتە بەربژارەكێ خۆدان شیانێ بێ لایەن یان ژ عەشیرەتەكا دی ئەڤە دێ گونەهەكێ كەت. ڤەرێژا ڤێ چەندێ ژی ئەوە: كەسەك ژ عەشیرەتێن بچویك دەرناكەڤیت، چەندێ خۆدان شیان و رەوشەنبیر و ئەزموون بیت ئەگەر عەشیرەتەك مەزن ل پشت نەبیت دەرناكەڤیت، هۆسا مەرجێ سەرەكیێ بەربژاری كو: خۆدان شیان، رەوشەنبیر و لۆژیك و زمانزان بیت نەما مەرجێ سەرەكی دێ پشتا عەشیرەتێ بیت.
پشتی راگەهاندنا ئەنجامان ئالیێ نەرێنیێ عەشیرەتیێ ڤە پتر خوە دیاركر: یێن بەربژارێن وان نەدەركەفتین جادەگرتن، هاتنوچوونا وەلاتییان ئاستەنگكر، ترومبێلێن رەسمی سۆتن، بەربارانكرن و سۆتنا تایەرە و سەلكێن گلێشی و هەرتشتەكێ كەتییە بەردەستان ئەنجامدا، تنێ ژبەركو بەربژارێ وان نەدەركەتییە. ئەگەر كەسێن خێرخواز ژ مەزنە بەرپرسان د هەوارێ نەچووبان و خەم ژێ نەخواربا، پێشبینی دهاتەكرن رەوش خرابتربا. ل ڤێرێ چ گومان تێدا نینە كەسێن خۆنیشادەر و هاتینەسەرجادەیان و كارێن نەرێنی كرین كەسێن دیتر ل پشتا وان هەنە، هەر ئەو كەسێن ب بەرچاڤكەكا بەرتەنگا عەشیرەتی هاندانا وان دكر دەنگی بدەنە فلانی هەر وان ژی هاندانا وان كرییە بۆ ڤان رەنگە كریاران. پرسیار ل ڤێرێ ئەوە دەمێ كەسەك خوە بەربژاردكەت یان رویسپیێ عەشیرەتەكێ یان ئالییەك پشتەڤانیێ لێ دكەت مەرجەك هەیە دڤێت سەركەڤیت یان گرەنتییەك ژ ئالیێ پەیوەندی ب پرۆسەیا هەلبژارتنانڤە هەی وەرگرتییە كو دێ دەركەڤیت..؟ د پرۆسەیێ دا دەركەتن و نە دەركەتن هەنە، هەردو ژی باهرا بەربژێرانە و هەرئێك دێ بەرۆكا هندەكان گریت، بەربژێر دڤێت د بەرهەڤبن بۆ هەردووان، بەلێ ئەگەر ئالیێ نەرێنیێ عەشیرەتیێ ڤێ چەندێ قەبوولنەكەت، وی دەمی د ڤێت هەرهەموو ئالی و كەسێن پەیوەندیدار پێشبینیێ بكەن دێ نەرێنیێن عەشیرەتیێ بنە بارگرانییەك مەزن ب ساناهی نەهێنە كۆنترۆلكرن.
دێ مژارا خوە ب بیرهاتنەكێ ئینم سالا 1980 دەستەلاتێ بەعسییان بریارا هەلبژارتنێن جڤاتا نیشتیمانییا ئیراقێ دا، ناهێتە ڤەشارتن دڤیا ئەنجام وەسا باتە وەك رژێمێ دڤیان، نە حزبێن ئۆپۆزیسیۆن هەبوون و نەژی كەسەك دشیا دژایەتییەكا ئاشكرا یا دەستەلاتی بكەت، زێدەتر بناڤدا ناچین، دێ هێینە بیرهاتنێ: وێ سالێ دهۆكێ تنێ پێنج ئەندام بۆ جڤاتا ناڤبری هەبوون، نڤیسكاری رەحمەتی سالح عەلی گولی ئێك ژ بەربژاران بوو، كەسەك ژ مالباتەكا هەژار، نڤیسكار رەوشەنبیر خودان هەستا نەتەوەیی بوو، د بەرنامەیێ وی یێ هەلبژارتناندا ژی هەستا وی یا نەتەوەیی و هندەك ئارمانجێن وەلاتینی بەرچاڤدبوون، هەرچەندە رەنگە رێگرییەك ل بەلاڤبوونا بەرنامەیێ وی یێ هەلبژارتنان هاتەكرن و ئاستەنگ بەرامبەری هەوا وی هاتنەچێكرن، بەلێ د ئەنجامدا سالح عەلی گولی تەمەت هەرچار بەربژارین دی كو هەرئێك ژ وان پشتگەرمێ عەشیرەتەكێ بوو دەنگ ئینان و سەركەفتنا وی دەنگڤەدا. نهێنییا سەركەتنا سالح عەلی گولی د وێ چەندێ دا بوو كو ل دووڤ ئاست و شیانێن وی دەمی وی دەربڕین ژ دۆزەكێ دكر كو دۆزا نەتەوەیی بوو، نە تنێ پشتگەرمێ عەشیرەتەكێ بوو، بەلێ دەنگ ژ هەموو باژێر و عەشیرەت و پێكهات و ئایینێن سنوورێ پارێزگەهێ ئینان.
