دیموكراسى و جیهانا عه‌ره‌بى
ل گۆرى به‌رسڤێن به‌رسڤده‌ران، ڕایا گشتى ل پڕانیا جیهانا عه‌ره‌بى، دیموكراسیێ ل دویڤ تێگه‌هێ گرنگیا سیاسى پێناسه دكه‌ن.
هه‌ركه‌سه‌كێ شاره‌زایى ل رۆژهه‌لاتا ناڤین هه‌بیت، ئه‌وى كه‌لتورێ كه‌ڤنارى باش دزانیت كو وه‌لاتیێ عه‌ره‌ب ژ بۆ ژیارا خوه یێ ئاماده‌یه ده‌ستبه‌ردارێ ئازادیا خوه یا سیاسى و مافێن مه‌ده‌نى ببیت.
ل چه‌ند سالێن كێمێن چوویى، ئه‌ڤێ ره‌وشێ به‌رده‌وامیا خوه نه‌ما، (بوهارا عه‌ره‌بى) سه‌رهلدا و رۆژ بۆ رۆژێ ڕایا گشتى یا عه‌ره‌بى گوهاڕتن كه‌تێ. هه‌تا ل هنده‌ك ره‌وشان كارتێكرنه‌كا ئێكسه‌ر و فاكته‌ره‌كێ ئێكلاكه‌ر بوو ژ بۆ دیاركرنا ئه‌جێندایێن ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بى.
سه‌نته‌رێ عه‌ره‌بى بۆ ڤه‌كۆلین و خواندنێن سیاسى ئه‌نجامێ ڕاپرسیه‌كێ به‌لاڤه كر، ڕاپرسیێ پرسێن ئابۆرى، جڤاكى، سیاسى، هه‌لوه‌ستێن دیموكراسى و پشكداریا مه‌ده‌نى و سیاسى بخوه‌ڤه گرتبوو.
ئه‌ڤ ڕاپرسیه ب به‌رفره‌هترین و ڕاپرسیا سه‌رانسه‌رى دهێته هه‌ژمارتن. ب رێكا دیدارا روى ب روى و ب پشكداریا 21350 كه‌سان ژ ئاستێن جودا جودا و ل 14 ولاتێن عه‌ره‌بى هاته ئه‌نجامدان.
دیموكراسى چییه؟ د ئه‌ڤى راپرسیێ دا پرسیارا پێناسا دیموكراسیێ هاتیه ئاراسته‌كرن، ئه‌نجامێن به‌رسڤده‌ران بۆ پێنج خالان هاتینه پۆلینكرن: گه‌ره‌نتیا ئازادیێن سیاسى و مه‌ده‌نى، دادوه‌رى و وه‌كهه‌ڤى، حوكمێ دیموكراسى، ئاسایش و سه‌قامگیرى و چاكسازیا ئابۆرى.
پرسیار ل سه‌ر ره‌خنه‌گرتنا دیموكراسیێ د ئه‌ڤێ راپرسیێ دا ب ڤى جۆرى بوو: (ئه‌نجامێن ئابۆرى د چارچووڤێ سیسته‌مێ دیموكراسى دا نه‌یا باشه، سیسته‌مێن دیموكراسى تژى كێش و ڤه‌كێشن، سسته‌مێن دیموكراسى بۆ پاراستنا نیزاما گشتى یا خرابه، سسته‌مێن دیمۆكراسى ل گه‌ل ئیسلامێ ناگونجیت، جڤاتا عه‌ره‌بى نه‌ئاماده‌یه ل بن حوكمێ دیموكراسیێ بژیت). هه‌ر چار ره‌خنه‌یێن ئێكێ دژبه‌ریه‌كا زێده ژ ئالیێ رایا گشتى یا عه‌ره‌بى بۆ هه‌بوو، هندى ره‌خنا پێنجێ ژى بوو دژاتى و لایه‌نگرى تێدا هه‌تا رادده‌كى وه‌كهه‌ڤبوون.
ئه‌ڤێ خاله‌كا دیترا گرنگ ئینا به‌ر گه‌نگه‌شێ، بێى به‌رچاڤ وه‌رگرتنا كا جڤاكا عه‌ره‌بى یا ئاماده‌یه ل بن حوكمێ دیموكراسى دا بژیت یان نه، خاله‌ك گه‌له‌كا زه‌لاله ـ ل ڤى سه‌رده‌مى حوكمێ دیموكراسى ژ ئالیێ وڵاتیێن عه‌ره‌ب ڤه یێ سه‌رپشكه، هه‌روه‌كو ل ده‌ربڕینا خوارێ دا دیار دبیت:
ئه‌رێ دیموكراسى یا سه‌رپشكه؟ د ئه‌ڤێ راپرسیێ دا، به‌رسڤده‌ر كه‌تنه هه‌مبه‌ر ئه‌ڤێ پرسیارێ: (ئه‌رێ سسته‌مێن دیموكراسى ب هه‌مى ئاریشه‌یێن خوه‌ڤه، ژ سسته‌مێن دیتر باشتره؟) رێژا 68% ب به‌لێ به‌رسڤدان.
ئازادى و مافێن كه‌سایه‌تى؛ ولاتیێن عه‌ره‌ب وه‌سا دیت كو ئازادى و مافێ كه‌سایه‌تى تشته‌كێ گه‌له‌ك گرنگه، ئه‌ڤه ژى بۆ هه‌شت خالان هاته دابه‌شكرن: (ئازادیا رۆژنامه‌گه‌رى، ئازادیا ڕاده‌ربرینێ، ئازادیا ب دادگه‌هكرنا داموده‌زگه‌هێن میرى، پرانسیبا هه‌لبژارتنێن ئازاد، مافێ حزبا سه‌ركه‌فتى بۆ دامه‌زراندنا حوكمه‌تێ، ئازادیا چوونا ناڤ هه‌ر حزبه‌كا سیاسى، ئازادیا ژیبوونا چوونا ناڤا هه‌ر سه‌ندیكا و رێكخراوه‌كێ، و ئازادیا خڕڤه‌بوون و خۆنیشاندانان ب رێكێن ئاشتیانه).
ده‌ردورێ 85% ژ خودانێن رایا گشتى یا عه‌ره‌بى گرنگیه‌كا زێده دانه هه‌بوون و نویژه‌نكرنا ئه‌ڤان هه‌شت خالان. پێنج فۆرمێن ده‌ستهه‌لاتیێ د ئه‌ڤێ ڕاپرسیێ دا بۆ به‌رسڤدانێ هاتنه بلندكرن: دیموكراسیه‌ت، حوكمێ پارتا ئیسلامى، سیسته‌مێ دكتاتۆرى، حوكمێ شه‌ریعا ئیسلامى و حوكمێ نائیسلامى. پڕانیا 71% پشتگیریا خوه بۆ حوكمێ دیموكراسى نیشادا، هه‌روه‌سا سیسته‌مێ دیكتاتورى ژى گه‌هشته 22%. هه‌ژى گۆتنێ یه، پڕانیا هه‌ره زۆرا ولاتیێن عه‌ره‌ب هه‌تا به‌رى سه‌رهلدانا بوهارا عه‌ره‌بى دبن حوكمێ دیكتاتورى ژیان دبره‌سه‌ر.
ره‌وشا دیموكراسیێ د ئه‌ڤێ ڕاپرسیێ دا هاته پرسیاركرن. پرسیار ژ به‌رسڤده‌ران هاته‌كرن كو ره‌وشا دیموكراسیا راسته‌قینه یا ل ولاتێن وان به‌رقه‌رار ل گۆرى (هه‌شت خالێن د به‌شێ په‌یوه‌ست ب ئازادى و مافێن تاكه‌كه‌سى) بهه‌لسه‌نگینن. بلندترین پله ژ ئازادى و مافێن تاكه‌كه‌سى گه‌هشته نێزیكى 59%. ئه‌ڤ ئه‌نجامه ژى تا رادده‌كى ئاماژه‌یه بۆ دلخۆشكرنێ ل گه‌ل مافێن كه‌سایه‌تى ل جیهانا عه‌ره‌بى.
ب كورتى، تێكرایا ولاتیێن ئاسایى یێن عه‌ره‌ب، وه‌سا تێدگه‌هن كو دیموكراسى ژ گه‌ره‌نتیا ئازادیێ و مافێن مه‌ده‌نى و سیاسى پتره و ژ ئاسایش و سه‌قامگیرى و پێشخستنا ئابۆرى كێمتره. ب ئاوایه‌كێ سه‌ره‌كى، رایا گشتى یا عه‌ره‌بى، داخوازیا حوكمێ دیموكراسى و بۆچوونێن ئه‌ڤان حوكمه‌تێن دیموكراسى ب هه‌مى كێموكاسیان ڤه دكه‌ت.
پاش ده‌ربازبوونا نێزیكى سێ سالان ب سه‌ر بوهارا عه‌ره‌بى و نه‌ئارامیا به‌رده‌واما جاده‌یا عه‌ره‌بى؛ ولاتیێن عه‌ره‌ب باش دزانن كو رێكا گه‌هشتنا دیموكراسیێ گه‌له‌كا دوور و درێژه. بتنێ ئێك تشت یێ دیاره ئه‌وژى ئه‌وه كو ڕایا گشتى یا ولاتیێن عه‌ره‌ب دهێته هه‌ژمارتن و به‌رچاڤكرن.
وه‌رگێران ژ ئنگلیزى: عزه‌ت یوسف
نڤێسین: یۆڤال داگان ـ جروسلم پۆست
