د بودجا نوو یا ئیراقێ دا مووچەیێ دامەزراندنا ملیون فەرمانبەرێن نوو هاتیە تەخمینكرن
ئەڤرۆ
دیدار و بەرهەڤكرن،
ئەمیر ئەترووشی
مامۆستایەكێ زانكۆیا نەوروز دیار كر، ل گۆرەی خواندنا بودجا ئیراقێ بو سالێن (2023 – 2024 – 2025)، نێزیكی (199) ترلیون دینار داهاتێ گشتی یێ بودجا سالا 2023 هاتیە تەخمینكرن و خەرجیێن سالا بهێت ژی ب كۆژمێ 199 ترلیون دیناران هاتینە تەخمینكرن و ژ وی پارەی ژە (150) ترلیون دینار بودجەیا كاركرنێ كودبیتە نێزیكی (115) ملیار دولار و ب رێژا (75%) ژ سەرجەمێ گشتی یێ بودجێ و (49) ترلیون دینار بودجەیا وەبەرهێنانێ كو دبیتە نێزیكی (37) ملیار دولار و ب رێژا (25%) ژ سەرجەمێ گشتی یێ بودجێ.
هلوڤان حوسنی كانیاباسكی، ماموستایێ زانكویا نەوروز و تایبەتمەندێ ئابووری بۆ رۆژناما ئەڤرۆ دیار كر، نێزیكی (199) ترلیون دینار كوژمێ گشتی یێ بودجێ یە، ئانكو پتر ژ (153) ملیار دولار ب بهایێ (1300) دینار/دولار، ژ ڤی سەرجەمی ژی زێدەتر ژ (134) ترلیون دینار داهاتێ گشتی دبیتە پتر ژ رێژا (67%) ژ كوژمێ گشتی یێ بودجێ و دابەش دبیت بوو (117) ترلیون دینار داهاتێ نەفتی كو دبیتە نێزیكی (87%) ژ سەرجەمێ داهاتێ گشتی و نێزیكی (59%) ژ سەرجەمێ بودجا گشتی، ئەڤە ژی ب فروتنا (3.5) ملیون بەرمیل نەفت رۆژانە، ژ وان (400) هزار بەرمیل نەفتا هەریمێ ب كورژمێ (70 دولاران) بۆ هەر بەرمیلەكی. هەروەسا (17) ترلیون دینار داهاتێ نەفتێ كو دبیتە نێزیكی (13%) ژ سەرجەمێ داهاتێ گشتی و نێزیكی (9%) ژ سەرجەمێ بودجا گشتی.
هلوڤان زێدەتر ئاشكرا كر، زێدەتر ژ (64) ترلیون دینار كورتهێنانا بودجێ كو دبیتە (33%) ژ كوژمێ گشتی یێ بودجێ، ژ ڤی سەرجەمی (23) ترلیون دینار كوژمێ زڤری ژ هژمارا وەزارتا دارایی یا پار سال ئانكو (الرصید المدور) كو دبیتە (36%) ژ سەرجەمێ كورتهێنانێ، (41) ترلیون دینار برێكا (حەوالاتێن خەزینی ل دەف بەنكا ناڤەندی و قەرزێن نافخویی و ژ دەرڤە) كو دبیتە رێژا (64%) ژ سەرجەمێ كورتهێنانێ.
ل دور خەرجیێن سالا بهێت یێن حۆكمەتا عیراقا فیدرال و حۆكمەتا هەرێما كوردستانێ، ماموستایێ زانكویا نەوروز و تایبەتمەندێ ئابووری گۆت: (150) ترلیون دینار بودجەیا كاركرنێ كو دبیتە نێزیكی ( 115دولاران) ملیار دولار و برێژا (75%) ژ سەرجەمێ گشتی یێ بودجێ. هەروەسا (49) ترلیون دینار بودجەیا وەبەرهێنانێ كو دبیتە نێزیكی ( 37دولاران) ملیار دولار و ب رێژا (25%) ژ سەرجەمێ گشتی یێ بودجێ.
هلوڤان كانیباسكی دیاركر ژی، كوژمێ گشتی یێ مووچە و قەرەبویێن مووچەخوران دبیتە نێزیكی (88) ترلیون دینار كو دبیتە نێزیكی (44.6%) ژ سەرجەمێ گشتی یێ بودجێ و(58%) ژ بودجەیا كاركرنێ و (74%) ژ داهاتێ نەفتی، هەروەسا (59) ترلیون دینار بۆ مووچەیێن گشت فەرمانبەران ل هەمی وەزارەتان دگەل دامەزراندنا نێزیكی (1) ملیون فەرمانبەرێن نوی و (29) ترلیون دینار ژی بۆ تۆرا پاراستنا جڤاكی هاتینە تەرخانكرن.
سەبارەت پشكا هەرێما كوردستانێ یا (12.6%) ژی خویا كر، پشكا هەرێمێ دهێتە دیاركرن ژ خەرجیێن فعلی پشتی راكرنا خەرجیێن سەروەریێ و حكومداریێ (النفقات السیادیە والحاكمە) ، بۆ نموونە نێزیكی (60) ترلیون دینار خەرجیێن سەروەریێ كو دبیتە نێزیكی (30%) ژ سەرجەمێ گشتی یێ بودجێ، زور بواران بخوڤە دگریت، ژ وان ژی (گشت دەزگایێن سەروەریێ ل وەلاتی دگەل دانا قەرزێن ناڤخویی و دەرەكی و مەزاختیێن دەرێخستن و ڤەگوهاستنا نەفتێ، هەلبەت نەفتا هەرێمێ ژی بخۆڤە دگریت). هەروەسا نێزیكی (9) ترلیون دینار خەرجیێن حكومداریێ وەكی (ئازوقە ودەرمان.. هتد) و (2.5) ترلیون دینار ژی بۆ گەشەپێدانا هەرێمان. كەواتە پشتی راكرنا ڤان كوژمەیان پاشان پشكا هەرێمێ دێ هێتە راكرن ب رێژا (12.6%) كودبیتە نێزیكی (16) ترلیون دیناران، زێدەباری هندەك كوژمێن دی، (62) ملیار دینار ژ قەرزێن دەرەكی كو بۆ كەرتێن ئاڤ و سولینا و پلاندانانێ هاتینە تەرخانكرن، نێزیكی (300) ملیار دینار پشكا هەرێمێ ژ گەشەپێدانا هەرێمان. هەردیسان (400) ملیار دینار قەرزێن حكومەتا ئیراقێ كو ژ بۆ مۆچەیان هات بوون دێ ژ پشكا هەرێمێ هێنە برین.
دیسان بوارێت دیتر یێن تایبەت ب هەرێمێ ڤە: پشكا هێزێن پێشمەرگەی ژ بودجا وەزارەتا بەرەڤانیی، هێزێن هشكاتی. خەرجێن كومپانیێن نەفتێ وەك: نێزیكی (1.5) ترلیون دینار كریا ڤەگوهاستنا نەفتا هەرێمێ. نێزیكی (2.5) ترلیون دینار حەق دەستێ كومپانیێن بیانی ل هەرێمێ. هەلبەتە ئەڤ كوژمە وەك نەختینە بۆ هەرێمێ ناهێت، لێ د ژ خەرجیێن سەروەریێ دا هێتە دان ئانكو ژ كومێ دهێتە راكرن. كەواتە پشكا هەرێما كوردستانێ ل بودجا ئیراقێ دا دبیتە دناڤبەرا (15-16) ترلیون دیناران.
تایبەتمەندێ ئابووری ل دۆر تێبینی و خالێن ترسناك ل سەر بودجێ خویا كر، ئەڤ بودجە دهێتە هژمارتن مەزنترین بودجە د مێژوویا عیراقێ دا، كو پتر ژ خەرجیێن فعلی یێن سالا 2022 ب نێزیكی (81) ترلیون دینارن و دیسان پترە ژ بودجا سالا 2021 ب رێژا (53%) و نێزیكی (68) ترلیون دیناران. هەروەسا مەزناهیا قەبارێ خەرجێن كاركرنێ (النفقات التشغیلیە) كو دگەهنە نێزیكی (150) تریلون دینارن و دبیتە (75%) ژ سەرجەمێ گشتی یێ بودجێ، كو زێدەترە ژ خەرجێن كاركرنێ ل سالا 2022 ب (46) ترلیون دیناران. هەلبەت ئەڤ رێژا هندە مەزن كارڤەدانێن زور خراب ل دووڤ خودا دئینیت و بێ گومان لسەر پشكا وەبەرهێنان و پێشخستنا كەرتێن بەرهەمئینان و پیشەسازی و كشتوگال و گەشت و گوزار بیت.
هلوڤان كانیباسكی زێدەتر دبێژیت: كورتهێنان بودجێ كو دبیتە نێزیكی (64) ترلیون دینار مەزنترن كورتهێنانە د دمێژوویا ئیراقێ دا و دابینكرنا وێ ب رێژەیەكا هەرە مەزن دێ ب رێكا قەرزێن ناڤخویی و ژ دەرڤە بیت و هەلبەت ئەڤە ژی مەزنترین هەرەشەیە بو ئابووریا وەلاتی، ب تایبەت ڤان قەرزان كومێن مەزن یێن مفای ل سەر هەنە و د ماوێ دیاركری دا. هەروەسا مەزناهی و زالیا رێژا كوژمێ مووچەی ل سەر بودجی كو دبنە نێزیكی (88) ترلیون دینار، ئەڤە مەزنترین مەترسی و هەرەشەیە ل سەر داكەتنا ئابووری وەلاتی و ئاڤاكرنا كەسەكێ بەكاربەر ل شوینا كەسەكێ خودان كار و بەرهەمدار، ئەڤە ژی دزڤریت بۆ نەگرنگیدان ب كەرتێ تایبەت كو ببیتە كەرتەكێ هەڤتەریب بۆ كەرتێ گشتی و بشێن بارێ حكومەتێ ل سەر دامەزراندنا هاولاتیان كێم بكەت، لەورا هەر چ زوویە كار ل سەر خورتكرنا ڤی كەرتی بهێتە كرن و یاسا و رێنمایێن تایبەت بهێنە دەركرن و ببیتە جهێ باوەریێ بۆ هاولاتی و مافێ وی بهێتە پاراستن د كاركرن و خانەنیشنكرنێ دا.
كانیباسكی خویاكر، پشت بەستنا زور ل سەر داهاتێ نەفتی ئێك ژ مەترسیێن مەزنە د بوودجێ دا و ب تایبەت ب وی بهایێ هاتیە دانان كو ( 70دولاران) بۆ هەر بەرمیلەكێ، ئەڤە ژی دزفریت بۆ نەجێگیریا بهایێ نەفتێ و بلند و نزمبوونا وێ یا رۆژانە، كو ئەگەر ب تنێ بهایێ نەفتێ (1دولاران) داكەڤیت دێ داهـاتێ نەفتی ب كوژمی (1.6) ترلیون دینار سالانە داكەڤیت، ل ڤێرە پێتڤیە حكومە ت هزر د هەمەجوركرنا داهاتی دا بكەن و رێژا داهاتێ نەفتی كێم كەت د بودجێ دا.
هەروەسا (17) ترلیون دینار وەك داهاتێن نەفتێ كوژمەكێ مەزنە ل دویف كەتوارێ عیراقێ و هەلبەت دێ زور كێمتر بیت ژ ڤی كوژمەی، چونكە دبوجا سالا (2022) ب تنێ گەهشت بو (7) ترلیون دیناران، هەلبەت حكومەتێ بو ڤێ مەرەمێ پەنا بریە بەر هندەك رێكاران، وەك زێدەكرنا باجێ، لێ پێتڤی ب رەزامەندیا پەرلەمانی هەیە و ئەگەر هات رازیبون لسەر نەهاتەكرن دێ زور كێمتر بیت ژ وی كوژمێ هاتیە خەملاندن.
دیسا كوژمێ (62) ملیار دینار ب تنێ بو هەرێما كوردستانێ هاتینە تەرخانكرن بۆ كەرتێن (ئاڤ و سولین و پلاندانانێ) ژ سەرجەمێ قەرزێن دەرەكی كو دبنە نێزیكی (10) ترلیون دینارن، هەلبەت ئەڤە زولمە ل هەرێما كوردستانێ هاتیە كرن، چونكە دانا وان قەرزان ژ خەرجیێن سەروەریێ یە و ژ كومێ دهێتە راكرن و هەرێم پشكا خو كو (12.6%) دەت، بەلێ كێمتر ژ (1%) وەردگریت، ل ڤێرە پێدڤیە رایەدارێن كورد و ئەندام پەرلەمان ل سەر ئاگەهدار بن و داخازا ڤی ماڤی بكەن.
