د بیرهاتنا چل سالییا وه‌غه‌را وی یا داویێ دا(ئیحسان نوری پاشایێ دیرۆكنڤیس)
(1-2)
ده‌مێ هاتییه‌گوتن: ئادار قه‌ده‌را كوردانه، ئاخفتن ل سه‌ر بنه‌مایه‌كێ زانستی هاتییه‌گوتن، بۆیه‌رێن دیرۆكی دیده‌ڤانن ل سه‌ر ڤێ گوتنێ و راستییا وێ دسه‌لمینن. ئادار ب وه‌غه‌را داویێ یا سه‌ركرده‌یێ نه‌ته‌وه‌یی مه‌لا مسته‌فایێ بارزانی (1 ئادارا 1979ێ) ده‌سپێدكه‌ت، ب بیرهاتنا سێداره‌دانا یه‌كه‌مین سه‌رۆككۆمارێ كوردستانێ پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د (31 ئادارا 1947ێ) داویدهێت. گشت رۆژێن ئادارێ بیرهاتنێن كوردانن، سه‌ركه‌فتن و شكه‌ستنێن كوردان هه‌مبێزدكه‌ن، كه‌نی و گرنژین، رۆندك و ئاخینكێن كوردان د ڤێ مه‌هێدانه. كوردان گرنگی ب پرانییا ڤان بیرهاتنان دایه، هه‌ر سال بیرا خوه لێ دئیننه‌ڤه، رێوره‌سمێن ساخكرنه‌ڤا وان دگێرن، چه‌ند مفای ژ سه‌ربۆرێن ڤان بیرهاتنان وه‌ردگرن.. . ؟ ئه‌و مژاره‌كا دی یه.. . ! مژارا من دڤێت ل ڤێرێ بیرا خوانده‌ڤانان بینم، بیرهاتنه‌ك ئێتیمه (سێوی یه) د ناڤا ڤان بیرهاتناندا، هه‌رسال ب بێ ده‌نگی ل سه‌ر مه دبۆریت، نه‌كه‌س خوه لێ دكه‌ته خودان و نه‌كه‌س ژی بیرا خوه لێ دئینته‌ڤه، وه‌ك ئێتیمه‌كی د ناڤ بیرهاتنێن ئادارێدا جهێ خوه گرتییه.. . ئه‌و بیرهاتن بیرهاتنا رۆژا (25 ئادارا 1976)ێ وه‌غه‌را داویێ یا سه‌ركردێ شۆرشا ئاگری (1927- 1930) ژه‌نه‌رال ئیحسان نوری پاشایه. بیرهاتنا شۆرشه‌كێ یه یه‌كه‌مین جار د دیرۆكێدا چوار سالان ئالایێ كوردستانێ بلندكری و قه‌با داگیركه‌ران خواستی و به‌رخوه‌دانكری، بیرهاتنا كه‌سایه‌تییا ئیحسان نوری پاشایه یێ ژ سالا 1918یڤه ب قه‌له‌م و تڤه‌نگا خوه كوردایه‌تی كری، بیرهاتنا وی نه‌مرییه یێ 46 سالێن ژیانا خوه (1930- 1976)ێ ل زیندانێ، ده‌سته‌سه‌ریێ، سرگۆنیێ ژێر زێره‌ڤانیا سازیێن ئاسایش و هه‌والگریێن ساڤاكا ئیرانی و میتا توركی بۆراندین و تنی ئێك رۆژێ ده‌ست ژ بیروباوه‌رێن خوه‌یێن نه‌ته‌وه‌یی نه‌به‌ردای. چه‌ند ساله‌كه ل دوووڤ شیانێن خوه من پشكدارییه‌ك بچووك د ساخكرنه‌ڤا ڤێ بیرهاتنێدا كرییه، ئه‌ڤ ساله ژی دێ مژاره‌كا دی یا په‌یوه‌ندی ب ئیحسان نوری پاشایڤه هه‌ی به‌رچاڤكه‌م، ئه‌و ژی ئیحسان نوری یێ نڤیسكاره. به‌لێ پێدڤییه ب كورتی بیرا خوه ل ئیحسان نوری یی سه‌ركرده و شۆرشا ئاگری بینینه‌ڤه.
ئیحسان نوری سالا 1882ێ ل بدلیسێ هاتییه سه‌ر دنیایێ، سالا 1910 بوویه ئه‌فسه‌ر د له‌شكه‌رێ ئوسمانیدا، به‌رده‌وامی ب ئه‌فسه‌ریا خوه دایه هه‌تا ل سالا 1918ێ شه‌رێ جیهانیێ یه‌كه‌م ب داویهاتی، د ڤێ سالێدا ل سته‌نبۆلێ كه‌تیه د قادا خه‌باتا نه‌ته‌وه‌یی و ره‌وشه‌نبیریا كوردی دا، بوویه ئه‌ندام د كۆمه‌لا پێشكه‌تنا كوردستانێ (كردستان تعالی جمعیتی) ئه‌وا ل داویا 1918ێ هاتیه‌دامه‌زراندن، ده‌ست ب نڤیسنێ ده‌رباره‌ی دۆزا كوردان د كۆڤارا كۆمه‌لێ كۆڤارا (ژین)دا كریه، وه‌ك ئه‌فسه‌ره‌كێ ئازادیخواز بزاڤێن چاكسازیێ د به‌رمایێن له‌شكه‌رێ شكه‌ستیێ ده‌وله‌تا ئوسمانیدا كرینه، د ئه‌نجامدا هه‌ست ب مه‌ترسیێ ل سه‌ر ژیانا خوه دكه‌ت، به‌ره‌ف یه‌كه‌یێن له‌شكه‌ریێن توركیا ل باكوورێ كوردستانێ دچیت، سالا 1921ێ دبیته ئه‌ندام د جڤاتا ئازادی (جڤاتا خوه‌سه‌رییا كوردان)دا، سالا 1923ێ دهێته‌ڤه‌گوهاستن بۆ باژێرێ سێرتی و ل ڤێرێ قوَناغه‌ك نوو ژ ژیانا وی ده‌سپێدكه‌ت.
ل 4 ئیلونا 1924ێ دگه‌ل چه‌ند ئه‌فسه‌ر و سه‌ربازه‌كێن كورد ل ئه‌لكێ (بیت شباب) سه‌رهلدانه‌كێ دژی ده‌وله‌تا توركیا دكه‌ن، ژ ئه‌نجامێ نه به‌رهه‌ڤیه‌كا رێكوپێك و كێمیا شیانان هه‌رزوو سه‌رهلدان دهێته‌ژناڤبرن، ئه‌و و هه‌ڤالێن خوه‌یێن ئه‌فسه‌ر به‌ره‌ف سوریێ و ژ وێرێ به‌ره‌ف عیراقێ مشه‌خت دبن. ناڤبه‌را ئیلونا 1924- 1927د ناڤ سنورێن عیراق و ئیران و توركیا ژیانا خوه ب قه‌چاخی دبۆرینیت، ل جهه‌كی دگه‌ریێت قادا خه‌باتا نه‌ته‌وه‌یی بیت و به‌رده‌وامیێ ب تێكوشانا خوه بده‌ت، ل پاییزا 1927ێ دگه‌هیته چیایێ ئاگری و ب بریارا جڤاتا (خۆیبوون) سه‌ركردایه‌تییا شۆرشا كوردان ل چیایێ ئاگری باكوورێ كوردستانێ دگریته‌ده‌ست.
شۆرشا ئاگری هه‌تا داوییا سالا 1930ێ ڤه‌دكێشیت، یه‌كه‌مین شۆرشا كوردستانێ بوو ژ رێبه‌رییا شێخێن ئایینی و سه‌رۆكعه‌شیره‌تان ده‌ركه‌تی سه‌ركرده‌ك ره‌وشه‌نبیر و هه‌لگرێ باوه‌رنامه‌كا له‌شكه‌ری سه‌ركردایه‌تییا وێ بكه‌ت، حزبه‌ك نه‌ته‌وه‌یی (كۆمه‌لا خۆیبوون) ل پشت وێ شۆرشێ بوو، د ڤێ شۆرشێدا بۆ یه‌كه‌مین جار ئالایێ نهایێ كوردستانێ هاته‌بلندكرن، رێكخستنێن له‌شكه‌ری و مه‌ده‌نی ل دوووڤ سیسته‌مێن هه‌ڤچه‌رخ ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركری هاتنه‌دانان، چوار سالان شۆرشێ به‌رخوه‌دانكر، چه‌ندین هێرشێن له‌شكه‌رێ توركیا شكاندن، شۆرشا دووورپێچكریبوو، پشتا وێ ئیران و ئالیێن دی ب له‌شكه‌رێ توركان هاتبوونه‌گرتن، ژ قوَلاچكه‌كا چیایێ ئاگری ڤه دگه‌هشته سه‌ر سنوورێ ئێكه‌تییا سوڤیه‌تی یا جاران، به‌لێ ده‌وله‌تا سوشیالیزما سوڤیه‌تی نه تنێ هاریكارییا شۆرشێ نه‌كر، به‌لكی پشته‌ڤانی ل توركیا كر بۆ لێدانا شۆرشێ، به‌لگه‌نامه ل به‌رده‌ستن له‌شكه‌رێ توركی ب رێكا خیچا ئاسنییا یه‌كێتییا سوڤیه‌تی ده‌ربازی ناڤ خاكا وێ ده‌وله‌تێ بوویه ل ده‌ڤه‌رێن ئاگری یێن دكه‌ڤنه ناڤ سنوورێ ئه‌رمه‌نستانا سوڤیه‌تی یا جاران پشت ل شۆرشگێرێن ئاگری گرتییه و دووورپێچكرینه و د رۆژێن داویێ ژ ته‌مه‌نێ شۆرشێ رێك ل به‌ر كتا كێما شۆرشگێران گرتییه كو ب مه‌ره‌ما رزگاركرنا گیانێ خوه ده‌ربازی ناڤ سنوورێن ئیكه‌تییا سوڤیه‌تی ببن. د هه‌مان ده‌مدا ل مه‌ها ئیلوونێ د دووا رۆژێن ته‌مه‌نێ شۆرشێدا ب هاریكارییا سازیێن ئیرانێ له‌شكه‌رێ توركان ده‌ربازی ناڤ خاكێ ئیرانی (رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ) بوویه و د دووا شه‌رێ ناڤبه‌را شه‌رڤانێن ئاگری و له‌شكه‌رێ توركیادا د ناڤبه‌را 7- 14 ئیلوونا 1930ێ روودای ژ چیایێ ئاگریێ بچووكڤه كو دكه‌فته ناڤ خاكێ ئیرانێ پشت ل شۆرشگێران گرتییه و هێرشكرییه سه‌ر وان و د ئه‌نجامێ هێرشا توركان ژ هه‌موو ئالیانڤه بۆ سه‌ر وان شۆرشا ئاگری ب داویهات، ئه‌م دكارین بێژین شۆرشگێرێن ئاگری هاتنه‌قركرن، چه‌ند ده‌هه‌كان ژی د دووا ده‌مژمێرێن شه‌ریدا دووورپێچا دووژمنی شكاند و هنده‌كان خوه د ناڤ عه‌شیره‌تێن رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ ڤه‌شارت و هنده‌ك وه‌ك په‌نابه‌ر مشه‌ختبوونه ئیرانێ، ئیحسان نوری و خێزانا وی ژ ڤان په‌نابه‌ران بوو.
ل ڤێرێ قوَناغه‌ك نوو د ژیانا ئیحسان نوری دا ده‌سپێدكه‌ت، سه‌ره‌ده‌رییا ده‌وله‌تا ئیرانێ دگه‌ل وی نه ئه‌و سه‌ره‌ده‌ری بوو یا دگه‌ل په‌نابه‌رێن سیاسی دهێته‌كرن، د نه‌ه هه‌یڤێن به‌راهیێ دا ل زیندانا ته‌هرانێ ڤه‌كوَلین دگه‌لدا دهێته‌كرن و د دژوارترین كاودان دا دژیت، د9- 10 سالێن پاشتردا ده‌سته‌سه‌ركری و هه‌رده‌م ل ژێر زێره‌ڤانیێ ل باژێرێن ساوه و یه‌زد و كرمان دژیت، تنێ كه‌س و هه‌ڤخه‌مێن وی ل ڤێ سرگوونیێ هه‌ڤژینا وی یه‌شار خانم و خه‌سوویا وی بوون. ل سالێن شه‌رێ جیهانیێ دوووێ 1939- 1945ێدا ده‌سته‌لات ل ئیرانێ لاواز دبیت و ره‌نگه ڤه‌بوونه‌ك سیاسی و نیمچه ئازادیه‌ك خوه ب سه‌ر ئیرانێدا دگریت، ل ده‌سپێكا سالێن چلان ئیحسان نوری و خێزانا خوه دهێن ل ته‌هرانێ ئاكنجی دبن، لێ هه‌تا دووا رۆژێن ژیانا وی به‌رده‌وام ل ژێر زێره‌ڤانیا سازیێن هه‌والگری دمینیت، نه تنێ سازیا سیخوریا ساڤاكا ئیرانی، به‌لكی سازیا سیخوریا توركیا (میت) ژی ب رێكا بالیۆزخانه و كرێگرتیێن خوه زێره‌ڤانیێ لێ دكه‌ن.
په‌نابه‌رییا وی ژ ئه‌یلوولا 1930 هه‌تا وه‌غه‌را وی یا داویێ ل 25 ئادارا 1976ێ ڤه‌دكێشیت، د دوو ده‌لیڤه‌یێن د ڤێ قوَناغێ دا نیمچه ئازادییه‌كێ دبینیت و خوه دده‌ته كارێن ره‌وشه‌نبیری، جارا به‌راهیێ د ناڤبه‌را 1941- شكه‌ستنا كۆمارێ كوردستانێ (مه‌هابادێ) داوییا سالا 1946ێ بوو، جارا دوووێ ژ شۆرشا 14 تیرمه‌ها 1958ێ ل عیراقێ و زڤرینه‌ڤا بارزانیێ نه‌مر ژ ئێكه‌تییا سوڤیه‌تی ده‌سپێدكه‌ت و ب سالێن به‌راهیێ ژ ده‌سپێكرنا شۆرشا ئه‌یلوولا 1961ێ داویدهێت، د ڤان دوو ده‌لیڤه‌یاندا ئه‌و مفای ژ ده‌لیڤه‌یێ وه‌ردگریت دا ئه‌وا ب تڤه‌نگێ ده‌سته‌ڤه نه‌ئینای چ نه‌بیت پشكه‌كێ ژێ ب قه‌له‌می ده‌ستڤه‌بینیت، دهێته د مه‌یدانا رۆژنامه‌ڤانیێ و ده‌ست ب نڤیسینا بیرهاتنێن خوه و شۆرشا ئاگری و دیرۆكا كوردان دكه‌ت.
پێدڤییه به‌ری ئاماژه‌كرنێ ب به‌رهه‌مێن وی، ئاماژه ب باگگراوندێ وی یێ ره‌وشه‌نبیری و سه‌ربۆرا وی د وارێ نڤیسینێ دا بكه‌ین، وه‌ك ئاماژه پێ هاتییه‌كرن، ئیحسان نوری ده‌رچوویێ كولیژا له‌شكه‌رییا ئوسمانییه ل سته‌نبۆلێ، ل داوییا 1918ێ پشكداری كۆمه‌له‌یا پێشكه‌تنا كوردستانێ (كردستان تعالی جمعیتی)دا كرییه، د هژمارا (15)سالا 1919 یا كۆڤارا (ژین)ا ڤێ كۆمه‌له‌یێدا یه‌كه‌مین به‌رهه‌مێ خوه ب توركیا ئوسمانی ب ناڤێ (كورد و په‌ره‌نسیپێن ولسنی) به‌لاڤدكه‌ت، به‌لێ گه‌له‌ك پێڤه‌ناچیت و ژ سته‌نبۆلا مه‌لبه‌ندێ رۆژنامه‌ڤانی و ره‌وشه‌نبیرییا وی سه‌رده‌می دوووردكه‌ڤیت، ل باكوورێ كوردستانێ مژوول دبیت، پشتی روودانا سه‌رهلدانا ئه‌لكێ یا ئه‌یلوولا 1924ێ مشه‌خت دبیته عیراقێ بۆ ده‌مه‌كێ كورت ل به‌غدا دمینیت، د ڤی ده‌میدا ده‌لیڤێ دبینیت په‌رتووكه‌كا بچووك د چه‌ند به‌رپه‌ره‌كێن كێمدا ب ناڤێ (شۆرشا نه‌ته‌وه‌ییا كوردان ل توركیا) ب توركیا ئوسمانی د نڤیسیت و د سالا (1341رۆمی) 1924- 1925ز ل چاپخانا (ئیستقلال) ل به‌غدا چاپدكه‌ت، ئه‌ڤ په‌رتووكه ژ ئالیێ م. جه‌میل رۆژبه‌یانی ڤه هاتییه وه‌رگێران بۆ سه‌ر زمانێ كوردی و ل سالا 1993ێ ل به‌غدا هاتییه‌چاپكرن.
پشكا(2-2)
پاشتر د قوَناغا په‌نابه‌ریێدا و د یه‌كه‌مین ده‌لیڤه‌یا پشتی شه‌رێ جیهانیێ دوووێ بۆ هه‌لكه‌تی ئیحسان نوری ب خۆرتی هاته د وارێ نڤیسینێ و رۆژنامه‌گه‌ریێدا، وان سالان د ناڤبه‌را (7 ئادارا 1945- 2 ئادارا 1947) رۆژنامه‌كا هه‌فتییانه‌یا ئازاد و ئالیگر بۆ كوردان و ل ته‌هرانێ ب ناڤێ (كوهستان) ژ ئالیێ كه‌سایه‌تیێ كورد دكتور ئیسماعیل ئه‌رده‌لان ڤه هاتییه‌به‌لاڤكرن، رۆژنامه فارسی زمان بوویه و هنده‌ك هه‌لبه‌ست و ده‌قێن فولكلوری ب كوردی به‌لاڤدكرن، ئیحسان نوری پشكداری د به‌رپه‌رێن ڤێ رۆژنامه‌یێدا كرییه و دوو په‌رتووكێن خوه ب زمانێ فارسی هه‌رئێك د چه‌ند خه‌له‌كه‌كاندا تێدا به‌لاڤكرینه، زێده باری چه‌ند ارێن دی:
په‌رتووكا (وقائع ێرارات)
ئه‌ڤ په‌رتووكه بیرهاتنێن وی یێن شۆرشا ئاگری نه، د هژمارێن 15- 38ێ ناڤبه‌را (4 خزیرانا 1945- 10/12/1945)ێ د رۆژناما (كوهستان)دا هاتیه‌به‌لاڤكرن. چنكی په‌یوه‌ندیه‌كا راسته‌وخوه ب سه‌روبه‌رێ سیاسیێ هه‌ڤچه‌رخ و سیاسه‌تا هه‌ردوو ده‌وله‌تێن ئیرانێ و توركیاڤه هه‌بوو، شیانێن به‌لاڤبوونا وێ د په‌رتووكه‌كێدا تنێ د سه‌قایه‌كێ ئازاد دا هه‌بوون، ئه‌و سه‌قایێ ئازاد ژی ل سه‌رده‌مێ شاهنشاهی نه‌بوو، تنێ د سالا ژیێ كۆمارێ كوردستانێ (22ك2 – 17ك1 1946) ئه‌و سه‌قایه هه‌بوو، ڤێ په‌رتووكێ ل سه‌ر به‌رپه‌رێن رۆژناما (كوردستان) ئۆرگانێ حزبا دیموكراتا كوردستانا ئیرانێ جهێ خوه‌گرت و ژ هژمار 39ێ رۆژا 24 نیسانا 1946ێڤه ل ژێر ناڤێ (به‌سه‌رهاتی ئاگری) ژ وه‌رگێرانا سه‌ید محه‌مه‌دێ حه‌میدی د 25 خه‌له‌كاندا هاتیه‌به‌لاڤكرن. نڤیسكارێ ئیرانێ كاوه به‌یات هه‌مان ئه‌ڤ خه‌له‌كێن (كوهستان) یێن (وقایع ێرارات) كۆمكرینه و سالا 1999ێ ل ته‌هرانێ چاپكرییه، نڤیسكار وریا قانع ئه‌ڤ په‌رتووكه ل ژێر ناڤێ (بیره‌وه‌ریه‌كانی ئیحسان نوری پاشا) وه‌رگێرایه سه‌ر زمانێ كوردی و سالا 2000ێ چاپكرییه، نڤیسكار عه‌بدوولسه‌تار قاسم كه‌لهور ژ كوردی وه‌رگێرایه عه‌ره‌بی و ب ناڤێ (مژكرات احسان نوری پاشا) ل سالا 2008چاپكریه.
– په‌رتووكا تاریخ ریشه‌ء نژاد كرد:
د هژمارێن (60- 84) د رۆژناما (كوهستان)دا هاتییه‌به‌لاڤكرن. ئه‌ڤ په‌رتووكه كو تایبه‌ته ب دیرۆكا كه‌ڤنا كوردستانێ و دوووری سه‌روبه‌رێ سیاسیێ وی چاخی بوو، شیانێن به‌لاڤبوونا وێ ل سه‌رده‌مێ ده‌سته‌لاتدارییا شاهنشاهی پتر بوون. هه‌موو په‌رتووك ل سالا 1954ێ ژ ئالیێ (انجمن ایرانشناسی كردی- مادی) ل چاپخانا سپهر ل تارانێ هاتیه‌چاپكرن. هه‌مان په‌رتووك ژ ئالیێ (ع. مفتی زاده) هاتیه‌وه‌رگێران بۆ سه‌ر زمانێ كوردی و د 108 خه‌له‌كاندا د رۆژناما (كوردستان) یا تارانێ دا هاتیه به‌لاڤكرن. ئه‌ڤ رۆژنامه‌یه ژ (6 ئادارا 1959- 2 ئادارا 1962)ێ ل تارانێ دهاته‌به‌لاڤكرن. نڤیسكار (ووریا قانع) هه‌مان په‌رتووك ژ فارسی وه‌رگێرایه سه‌ر زمانێ كوردی و ل سالا 2002ێ ل هه‌ولێرێ هاتیه‌چاپكرن. هه‌روه‌سان نڤیسكار و وه‌رگێر (حه‌مه كه‌ریم عارف) هه‌مان په‌رتووك ژ فارسی وه‌رگێرایه كوردی ب ناڤێ (مێژووی ڕه‌گ و ره‌چه‌ڵه‌كی كورد) و دگه‌ل پێشه‌كییه‌كی هه‌تا نها سێ جاران هاتییه‌چاپكرن، هه‌مان وه‌رگێرانا ووریا قانعی ژ ئالیێ (عه‌بدوولستار قاسم كه‌لهور)ڤه هاتیه‌وه‌رگێران بۆ عه‌ره‌بی و ل سالا 2008ێ هاتیه‌چاپكرن.
سه‌رهلدانا ئاگری:
ئه‌ڤ په‌رتووكه ل ده‌سپێكا سالێن حه‌فتییان د بنیاتدا ب كوردی هاتیه نڤیسن، پشتی مرنا وی ب رێكا هه‌ڤژینا وی گه‌هشتیه نڤیسكار پێ ره‌ش ل ئینستوتا كوردی یا پاریس، د هژمارێن 2- 8 سالا 1984- 1990 كۆڤارا (هێڤی) یا پاریس ب تیپێن لاتینی هاتییه چاپكرن، پاشتر هاتیه وه‌رگێران بۆ زمانێ فره‌نسی و ل سالا 1986 هاتیه چاپكرن، وه‌رگێرانا عه‌ره‌بی ژ ئالیێ (سه‌لاح به‌رواری) ب ناڤێ (انتفاچه اكری) ل سالا 1990 ل بێروتێ هاتیه چاپكرن، چاپا وێ یا كوردی كرمانجیا ژێری ب وه‌رگێرانا ئه‌رسه‌لان باییز ل سالا 1994 هاتییه چاپكرن، هه‌مان ده‌قێ لاتینی ژ ئالیێ كۆڤارا (دیرۆك)ڤه هاتییه‌ڤه‌گوهاستن بۆ تیپێن عه‌ره‌بی و د هژمارا (7) زڤستانا 2015ێدا به‌لاڤكرییه. هه‌ژیه بێژین نڤیسكار پێ ره‌ش د كورته پێشه‌كییا بۆ به‌لاڤكرنا ڤێ په‌رتووكێ د كۆڤارا (هێڤی) دا دبێژیت ئیحسان نوری دوو په‌رتووك (سه‌رهلدانا ئاگری) و (ژیانا من) هه‌نه كتێبا داوین ته‌نێ ب كوردی نڤیسییه به‌لێ یا پێشین ب فارسی و كورمانجی و سۆرانی ئانیه قه‌له‌مێ. به‌لێ ئاماژه پێ نه‌كریه ئایا (ژیانا من) هه‌مان په‌رتووكه یا د ده‌مێ خوه‌دا ل رۆژناما (كوهستان) یا فارسی هاتیه به‌لاڤكرن و پاشتر هاتیه وه‌رگێران بۆ كوردی. ل ڤێرێ پرسیاره‌ك دیتر دهێته پێش گه‌لۆ ئه‌ڤا د كۆڤارا (هێڤی) دا هاتیه به‌لاڤكرن دبنیاتدا ب ناڤێ سه‌رهلدانا ئاگری یان ناڤه‌كێ دیتر هاتیه نڤیسین.. ؟، ژ به‌ركو نڤیسكار (ره‌حیم اشنویی محمود زاده) كه‌سێ نێزیكێ ئیحسان نوری و مالباتا وی و خودانێ په‌رتووكا (ژنرال احسان نوری) ب فارسی ئاماژه ب ده‌ستخه‌ته‌كێ ئیحسان نوری دكه‌ت كو ب تیپێن لاتینی ب ناڤێ (سه‌ربهۆرا ژیانا من) هاتیه نڤیسین. ئایا ئه‌ڤ (سه‌ربهۆرا ژیانا من) هه‌مان (ژیانا من)ه یا پێ ره‌شی ئاماژه پێكری یان هه‌مان (وقایع ارارات) یا دده‌مێ خوه‌دا ب فارسی هاتیه به‌لاڤكرن و پاشتر هاتیه وه‌رگێران بۆ كوردی و عه‌ره‌بی.
ئه‌ڤ پرسیاره پێدڤی ب به‌رسڤێنه و پتر ژ هه‌ركه‌سه‌كێ دی نڤیسكار پێ ره‌ش دكاریت به‌رسڤا ڤان پرسیاران بده‌ت، ژبه‌ركو ده‌ستنڤیسێن ئیحسان نوری و بیره‌وه‌ریێن هه‌ڤژینا وی یاشار خانمێ ب ناڤێ (خاگرات) كه‌تینه ده‌ست وی.
ل ڤێرێ پێویسته بێژم د به‌راوردكرنا هه‌ردوو كتێبێن به‌رده‌ستێ مه (سه‌رهلدانا ئاگری) یا د كۆڤارا (هێڤی) دا هاتیه به‌لاڤكرن و وه‌رگێرانا وێ یا عه‌ره‌بی(انتفاچه اكری) و (بیره‌وه‌ریه‌كانی ئیحسان نوری) كو ژ چاپا فارسی یا (وقایع ارارات) هاتیه‌وه‌رگێران و پاشتر بۆ عه‌ره‌بی ب ناڤێ (مژكرات احسان نوری) هاتیه وه‌رگێران، ئه‌م دكارین بێژین هه‌ردوو یه‌ك كتێبن هه‌ریه‌ك د ده‌مه‌كیدا و د كاودانه‌كیدا یه‌ك ب كوردی و یا دی ب فارسی هاتینه نڤیسین ل دوووڤ كاودانی گورانكاری كه‌تینه ناڤه‌رۆكی و ناڤی و ڤێ چه‌ندێ ژی ب هزرا من په‌یوه‌ندیه‌كا راسته‌وخوه ب كاودانێ وی چاخی یێ ئیحسان نوری پاشای ڤه هه‌یه.
د ئه‌نجامدا ئه‌م دكارین بێژین:
– ئیحسان نوری خوه‌دیێ چوار په‌رتووكانه، یا به‌راهیێ ل به‌غدا نڤیسییه و سێ دیتر ل ئیرانێ نڤیسینه، زێده‌باری چه‌ند كارێن جودا، به‌رهه‌مێن خوه ب توركییا ئوسمانی و فارسی و كوردی نڤیسینه.
– ئیحسان نوری یه‌كه‌مین سه‌ركردێ كورده وی ب خوه بیرهاتنێن خوه و شۆرشا وی سه‌ركردایه‌تییا وێ كری نڤیسینه، هوسان چه‌ندین به‌رپه‌رێن گرنگ ژ وێ شۆرشێ ژ به‌رزه‌بوونێ رزگاركرینه، به‌لێ پێدڤییه بێژین: ژ به‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كی بیت زۆر ب كورتی ئاماژه ب سه‌ربۆر و ژیانا خوه د ناڤبه‌را 1892- 1927ێ كرییه و ب هیچ ره‌نگه‌كی خوه نێزیكی 46 سالێن ژیانا خوه‌یا په‌نابه‌ریێ ل ئیرانێ نه‌كرییه.
– ل داویێ ژی ئه‌ز دكارم بێژم ئالیێن ئه‌كادیمی و ره‌وشه‌نبیری و زانستیێن كوردان هند خه‌م ژ ئیحسان نوری پاشای و شۆرشا ئاگری نه‌خوارییه، مافێ وی و شۆرشا ئاگری نه‌دایێ ئه‌ڤه ژی ڤالاهییه‌كێ د دیرۆكا هه‌ڤچه‌رخا كورداندا دروستدكه‌ت و یا فه‌ر و پێدڤییه ژ نها پاش كورد وێ گرنگیێ بده‌نه ئیحسان نوری پاشای یا دده‌نه هه‌موو مه‌زن و سه‌ركرده‌یێن خوه‌یێن دیرۆكی.
