د ناڤبەرا زمانێن میدی و پەهلەوی دا
فەرەیدوون سامان
ل گۆری زمانناس و دیرۆكناسان، زمانێ میدیایی میراتگرێ زمانێ كوردییێ ئیرۆیینە. ل گەل زمانێ ئیلامێ، ئەو زمانێ هەری بەربلاڤ و سەردەست ل كوردستانا كەڤنار بوو. ئەو د ئاخا ئیرانێ دە بوون و زمانێ وان ل گۆری هۆزێن یەكبوویی بەری بلاڤبوونا وان تەمام و پڕزمانی بوو، ژ بەر ڤێ ئێكێ ئەڤ زمان ساخ ما و ئیسپات كر و پاشێ وەكی زمانێ پەهلەوی هاتە ناسین، كو ژ هێلا نیشتەجهێن باكور، باكور-ڕۆژهلات و ڕۆژاڤایێ ئیرانێ ڤە دهات ئاخافتن.
زمانێ میدیایێ، كو پاشی وەكی پەهلەوی هاتە زانین، هەتا پشتی هاتنا ئیمپەراتۆرییا ئەشكانی ژی بەربلاڤ بوو، ژ بەر ڤێ ئێكێ د دەما وان دە ژێ رە پەهلەوی ئەشكانی پەهلەوی دهاتە گۆتن.
میدیایا پەهلەوی وەكی زمانەك د دەما دەستهلاتداریا ساسانیان دا، كو ل گۆری زمانناسان باڤ و كالێن كوردێن فەیلییێن ئیرۆیینن دئێتە ناسكرن، هەتا د وێ دەمێ دا پرتووكا پیرۆزا زەردەشت ئاوێستا (فارسا دبێژن ئاڤێستا) هاتە وەرگەراندن پەهلەوی و ژێ رە تەفسیر (زەند) هاتە گۆتن.
ل گۆری هنەك زمانناسێن ئیرانی، فارسی زاراڤایەكی زمانێ پەهلەوی ـ میدییە و ژ وی زمانی هاتییە وەرگرتن.
زمانناس و رەوشەنبیرێن نەتەوەپەرەستێن فارس د ڤان دەمێن داوی دا تێگینێن فارسییا كەڤن، فارسییا ناڤین و فارسییا نووژەن ب زمانێن ئیرانی، ئان رۆژهلاتی بلاڤ كرنە و خوەندنە.
دیرۆكناس چاوا دزانن كو نامەیێن داریۆش و كۆرۆش ب زمانێ فارسی هاتنە نڤیساندن، نە ب زمانێ میدی ئان پەهلەوی، كو ل گۆری لێكۆلینان زمانێن هەری بلاڤبوویی بوون. تێ گۆتن كو ئەو پەهلەوییە و د دەما هەموو ئیمپاراتۆریێن ئیرانا كەڤنار دە ل ئیرانێ زمانێ هەری بەلاڤبوویی بوو.
ژ بۆ كو ئەز ل سەر زمان (پەهلەوی-پالاڤی) باخڤم، دڤێ ئەز ببێژم: ئەڤ زمان ژ بۆ گەلەك سەد سالان و دەمێن درێژ، زمانێ دەولەتان (ئەشكانی و ساسانیان) بوو. ئەو هاتییە نڤیساندن، ب ئاشكەرەیی بەحسا یەك ژ بەشێن ئاوێستا دكە.
ئەڤ زمان نەتەنێ زمانێ دەولەتێ بوو، لێ د هەمان دەمێ دە زمانێ ئاخافتنێ ل وەلاتێ میدیا مەزن و فارسێ بوو.
سر جۆهین مالكۆلم نڤیساند: دەلیلا هەری خورت ژ بۆ كۆكێن تیرە و هۆزێن ل هەرێمێن كەرمان، فارس، بەشەك ژ ئیران، كوردستانێ زمانێ وانە، كو هەر چەند ژ چەند زاراڤایان پێك تێ ژی، هەمی ب هەڤ را زمانێ پەهلەوی پێك تینن.
پاكیز رەفیق حیلمی نڤیساند: ژیێن قەهرەمانێ ئەشكانی گەلەك نڤیسێن سەردەما پەهلەوییێن ساسانیان زێدەتر هەنە، كو هەمی ل ئیرانێ هاتنە دیتن.
ل گۆڕەیی چاڤكانیێن دیرۆكی، هەردو سترانبێژ (باربود و ناكسا) كو وەكی سترانبێژێن پێشینێن كورد دئێنە حەسباندن و ل كۆچكا خۆسرەوی پەرویز ستران گۆتنە، هەمی هەلبەستێن د سترانێن وان دە ب زمانێ پەهلەوی كو ئەڤڕۆ نێزیكی هەری زارێ كەلهۆر ـ فەیلییە.
زمانێ پەهلەوی – پەهلەویینە.
كوردییا فەیلی ئێك ژ زاریێن هەری گرینگێن زمانێ كوردییە، د قۆناخا نوویا ڤی زمانی دا. كۆكا پەیڤا فەیلی ڤەدگەڕە، پەیڤا پەهلا. پەهلا ناڤێ هەرێمەك ئەردنیگارییە كو نیشتەجهێن وێ ب زمانێ پەهلی-فەهلی-فەیلی داخڤین. ئیبن نەدیم هەرێما پەهلایێ وەكی ئیسفەهان، رەی، هەمەدان، ماه نەهاوەند و ئازەربایجان پێناسە دكە. [ئیبن نەدیم: ٢٠٠٢، ٢٢] هەروەها، تەیەب تاهیری دبێژە: پەیڤا فەیلی گوهەرتۆیەك ژ پەیڤا فەهلایە [تەیب تاهیری: ١٩٩٠، ٥] ل گۆری ڤێ، هەرێما پەهلا هەمان هەرێما لەكستانێ، لەكا كوردستانێیە و زارێ ڤێ هەرێمێ د دەمێن كەڤنار دە وەكی پەهلەوی و د دەمێن نووژەن دە وەكی فەهلەوی دهات بناڤكرن. ل گۆری لێكۆلینەر، چێترە كو تەنێ هەرێما لاك ژ بۆ زارێ فەیلی نەیێ دەستنیشانكرن، ژ بەر كو ل گۆری مەتنێن ئەدەبییێن كوردی، هەژمارەك ژ زاریێن كوردییێن وەكی هەورامی، لۆری، لەكی ئان فەیلی وەكی فەهلەوی تێنە حەسباندن. نڤیسا فەهلەوییا كوردی وەكی نڤیسا ئەدەبییا هەری كەڤن د قۆناخا نوویا ڤی زمانی دە ڤێ مژارێ چارەسەر دكە. بەرهەمێن ئەدەبییێن زمانێ كوردی ب زاریێن ژێرینێن وەكی فەهلەویتیا بابا تاهیرێ هەمەدان، مەلا پەریشان، قەترانیێ تەورێزی و كەلامی یارسان، شانامەیا كوردی، ڤێ نێرینێ پشتڕاست دكن.
چاڤكانی:
١- پرتووك (هەلبەستڤانێن ب فارسی ئاخافتڤانێن كورد)، ر. ٤٦-٤
نڤیسكار سەیەد ئابدول هامد هارت ساژاد
— پرۆفەسۆر مهەمەد تاقی باهار (پادیشاهێ هەلبەستڤانان
