راستیا خوه‌ڤه‌كێشانا ئه‌مریكا ژ ئه‌ڤغانستانێ
د. ڤه‌هێل گه‌لناسكی*
جارێ ل ده‌ستپێكێ، ژ بو هه‌ركه‌سه‌كی یا رۆنه مێژوویا دروستبوونا ته‌ڤگه‌را تالیبان د چارچووڤێ بزاڤا ئیسلامی یا سوونی دا، ل سه‌ر ده‌ستێ هه‌والگێریا ئه‌مریكا و ب هه‌ڤكاری ل گه‌ل هه‌والگێریا پاكستانێ و سعوودیێ، پشتی داگیركرنا ئارتێشا سۆڤێتێ ژ بۆ ئاخا ئه‌ڤغانستانێ ل سالا 1979هه‌تا سالا 1989.
لێ، ل ڤێرێ مژار ڤه‌كێشانا ئه‌مریكایه ژ ئه‌ڤغانستانێ ل ڤان رۆژێن بۆری و كارتێكرنێن ڤێ ڤه‌كێشانێ ل سه‌ر سه‌ركردایه‌تی و گه‌ل و حوكمه‌تێن كو ئه‌مریكا ب پشته‌ڤانێن خوه دبینن دهه‌ڤكێشێن ناڤخوه‌یی و هه‌رێمی و ناڤده‌وله‌تیدا.
خوه‌ڤه‌كێشانا ئه‌مریكا ژ ئه‌ڤغانستانێ هاتیه ئه‌نجامدان ب گۆر رێككه‌فتنا هاتیه ئیمزاكرن د ناڤبه‌را ئه‌مریكا و تالیبان دا ل ده‌وحه ب مێژوویا 29شوباتا 2020، ئه‌ڤ رێككه‌فتنه ژ چار پشكان پێكهاتیه و د ناڤه‌رۆكا ڤێ رێككه‌فتنێدا ئاراستگه‌هێن خوه‌ڤه‌كێشانا ئه‌مریكا ژ ئه‌ڤغانستانێ (پشكا ئێكێ، بڕگه‌یێن A, B,C,D,E,F) و رۆلێن هه‌ردو ئالیان (ئانكو، ئه‌مریكا و تالیبان) پشتی خوه‌ڤه‌كێشانێ هاتینه دیاركرن، ژ ئاراستگه‌هێن سه‌ره‌كی یێن ڤێ رێككه‌فتنێ:
I. د به‌ندێن ڤێ رێككه‌فتنێدا ژبۆ گه‌له‌ك جاران ده‌سته‌واژویا (مێرنشینا ئیسلامی یا ئه‌ڤغانستانێ) هاتیه، دیسا دگه‌لدا ئێكسه‌ر هاتیه كو ئه‌مریكا دانپێدانێ ب ڤێ مێرنشینێ ناكه‌ت، ئانكو؛ ئه‌مریكا ب نه‌دانپێدانا خوه ب مێرنشینا تالیبانێ، ئه‌ڤ كریاره (دانپێدان) هێلایه وه‌ك كارته‌ك فشارێ هه‌مبه‌ر تالیبان، ده‌ما راگه‌هاندنا مێرنشینا خوه، ئه‌گه‌ر هات و تالیبانێ ئه‌كێن خوه وه‌ك ئه‌مریكا ژێ خواستین بجهنه‌كرن، ل وی ده‌می ئه‌مریكا ژی دانپێدانێ ب مێرنشینا تالیبان ناكه‌ت (پشكا دویێ، به‌ندێن 1،2،3،4،5)،
II. و ژ ده‌ستكه‌فتێن تالیبانێ ژ ڤێ رێككه‌فتنێ، ئه‌وه كو دێ گرتی یێن تالیبانێ ژ لایێ ئه‌مریكا و هێزێن هه‌ڤپه‌یمانان ڤه ئێنه ئازادكرن، ب مه‌رجه‌كی كو ئه‌و كه‌سێن دهێنه ئازادكرن ل پاشه‌رۆژێ نه‌بنه مه‌ترسی ژبۆ ئاسایشا ئه‌مریكا و هه‌ڤالبه‌ندێن وێ (پشكا ئێكێ، برگێ C)؛
III.و ل سه‌ر ئاستێ ناڤده‌وله‌تی ژی، دیسا ئه‌مریكا ب گۆر رێككه‌فتنا ناڤگۆتی، سۆز دایه تالیبانێ كو ئه‌و پێداچوونێ د سیسته‌مێ سزایاندا بكه‌ت، یێن كو هاتینه سه‌پاندن ژ لایێ ئه‌مریكا ڤه دژی سه‌ركردێن تالیبان و دگه‌لدا ژی ئه‌مریكا لیسته‌كا خه‌لاتان رێزبه‌ند كرینه هه‌مبه‌ر تالیبان، ئه‌ڤه ل ده‌ما بجهكرنا تالیبانێ ئه‌ركێن خوه ب گۆر رێككه‌فتنێ (پشكا سیێ، به‌ندێ 1).
IV. و ل سه‌ر ئاستێ دیپلۆماسی، ب گۆره‌ی رێككه‌فتنا هه‌ردو ئالیان، ئه‌مریكا سۆز دایه تالیبانێ، كو ئه‌و ببیته پرا ئاڤاكرنا په‌یوه‌ندیێن دیپلۆماسی د ناڤبه‌را تالیبان و ئه‌ندامێن جڤاتا ئاسایشا ناڤده‌وله‌تی دا، هه‌لبه‌ت ده‌ما تالیبان ئه‌ركێن رێككه‌فتنێ بجهـ بكه‌تن (پشكا سیێ، به‌ندێ 2).
V. و ژ ده‌ستكه‌فتێن هه‌ری مه‌زن یێن ئه‌مریكا ژ ڤێ رێككه‌فتنێ، ئه‌وه كو تالیبان رازی بوویه كو ل پاشه‌رۆژێ رێ نه‌ده‌ت چو گرۆپ و كه‌سایه‌تی، ژ وان ژی ئه‌لقاعیده، ئاخا ئه‌ڤغانستانێ بكاربینن ژبۆ كریارێن كو دبنه گه‌ف و مه‌ترسی ژبۆ ئاسایشا ئه‌مریكا و هه‌ڤپه‌یمانێن وێ و هه‌ر وه‌سا ب گۆر رێككه‌فتنێ، تالیبان ئه‌ركێ وێیه نامه‌كا رۆن ب ئه‌مریكا را رابگه‌هینیت، ده‌ما هه‌بوونا هه‌ر مه‌ترسیه‌كێ ل پاشه‌رۆژێ ژبۆ ئاسایشا ئه‌مریكا و هه‌ڤالبه‌ندێن وێ و دیسا تالیبانێ سۆز دایه كو چو ئاسانكاری ژبۆ چو كه‌س و گرۆپان نه‌ئێته‌كرن یێن كو دبنه مه‌ترسی ژبۆ ئاسایشا ئه‌مریكا و هه‌ڤالبه‌ندێن وێ و هه‌ر وه‌سا تالیبانێ سۆز دایه ئه‌مریكا كو ئاخا ئه‌ڤغانستانێ نه بیته مه‌یدانا ده‌ستپێكرنا چو مه‌ترسیان ژبۆ ئاسایشا ئه‌مریكا و هه‌ڤالبه‌ندێن وێ (پشكا دوێ، به‌ندێ1،2،5)
و هه‌تا ڤه‌كێشا ئه‌مریكا ژ ئه‌ڤغانستانێ ب زه‌لالی بێته فامكرن، دیسا یا گرنگه دو فاكته‌رێن سه‌ره‌كی بهێنه زانین، ئه‌و ژی فاكته‌رێن ناڤخویی یێن ئه‌ڤغانستانێ (تالیبان و حوكمه‌تا ئه‌شره‌ف غانی) و فاكته‌رێن هه‌رێمی و ناڤده‌وله‌تی، دێ ده‌ستپێكه‌م وه‌ك ل خوارێ:
I. فاكته‌رێن ناڤخوه‌یی یێن ئه‌ڤغانستانێ:
سه‌ركردایه‌تیا نها یا تالیبان برێڤه‌دبه‌ت ب سه‌رۆكاتیا مه‌لا هه‌یبه‌تولا ئه‌خوه‌ند زاده، دیتنا وێ بۆ حوكمرانیێ گه‌له‌ك یا جودایه ژ دیتنا تالیبانا جاران بۆ حوكمرانیێ، مه‌لا ئه‌خوه‌ند زاده وه‌ك سه‌ركرده‌كێ پراگماتیك و داخوازكه‌رێ دانوستاندنێ پتر ژ شه‌ركرنێ، وه‌ك یا دیار ژ داخۆیانی و نامێن وی بۆ لایه‌نگرێن ته‌ڤگه‌رێ، ئه‌ڤه ژی ژبۆ هندێ دئێته ڤه‌گه‌راندن كو مه‌لا ئه‌خوه‌ند زاده هه‌تا به‌ری سۆزا دلسۆزیێ (موبایه‌عه) ژبۆ وی بهێته‌دان وه‌ك سه‌رۆكێ ته‌ڤگه‌را تالیبان، مه‌لا ئه‌خوه‌ند زاده كه‌سایه‌تیه‌ك بیه پتر گرنگی ب مژارێن دادوه‌ری و ئۆلی ددا ژ هونه‌رێن شه‌ڕی.
ئانكو، بوونا مه‌لا ئه‌خوه‌ند زاده‌ی وه‌ك سه‌رۆكێ ته‌ڤگه‌را تالیبان، كو د هه‌مان ده‌مدا دبیته ئه‌میر ئه‌لموئمنین ژی،وه‌سا؛ مه‌لا ئه‌خوه‌ند زاده دێ بیته خودان ده‌ستهه‌لاتێن به‌رفرهـ و مافێن ره‌وا بسه‌ر گشت سیسته‌مێ حوكمرانیێ و گه‌ل و وه‌لاتێ ئه‌ڤغانستانێدا، كو ب چو ره‌نگان سه‌رپێچیا فه‌رمانێن وی نابیت بهێنه‌كرن و هه‌ر وه‌سا نابیت ژ ده‌ستهه‌لاتێ بهێته لادان، ژ بلی ده‌ما سه‌رپێچیا وی ژبۆ رێنمایێن ئۆلی، یان ژی ژبۆ هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ ئه‌و نه‌شیا ب به‌رپرسیاره‌تی یێن خوه‌را ببیت، ئانكو؛ مه‌لا ئه‌خوه‌ند زاده دێ مینیته د ده‌ستهه‌لاتێدا هه‌تا مرنێ و ل گۆر تێگه‌هێ تالیبان ژبۆ ده‌ستهه‌لاتا جڤاتا شۆرا، وه‌سا دده‌ته دیاركرن كو ده‌ستهه‌لاته‌ك شویره‌تكاریه (ئانكو؛ بریارێن جڤاتا شۆرا نه دنه‌چارن ژبۆ ئه‌میر ئه‌لموئمنین).
ب ڤی سه‌روبه‌ندی، مێرنشینا ئیسلامی یا ئه‌ڤغانستانێ ب سه‌ركردایه‌تیا مه‌لا ئه‌خوه‌ند زاده‌ی دێ پتر ملكه‌چی پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌مریكا و هه‌ڤالبه‌ندێ وێ بیت ژ حوكمه‌تا ئه‌شره‌ف غانی، ب تایبه‌ت ژی به‌رژه‌وه‌ندیێن هه‌رێمی و ناڤده‌وله‌تی، یێن كو دێ ل خوارێ به‌حس ژێ كه‌م؛
II. فاكته‌رێن هه‌رێمی و ناڤده‌وله‌تی:
ل سه‌ر ئاستێ هه‌رێمی، تالیبانێ ئه‌و پشته‌ڤانیا خوه یا جاران ژده‌ستدایه، ئه‌و ژی پشتی كوشتنا سه‌ركردێ ئه‌لقاعیده ئوسامه بن لادنی و، دیسا نه‌مانا ژێده‌رێن پشته‌ڤان لێ ل ده‌ڤه‌را كه‌نداڤێ فارسی (ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی) و، ئه‌مریكا ژی ژڤێ ئێكێ سودمه‌ند بوویه د ده‌ما دانوستاندێن رێككه‌فتنێ دگه‌ل تالیبانێ ل ده‌وحه.
و ل سه‌ر ئاستێ ناڤده‌وله‌تی، كێشانا ئه‌مریكا ژبۆ تالیبانێ بۆ بن چه‌نگێ خوه وه‌ك هه‌ڤال، ب رێیا رێككه‌فتنێ دگه‌لدا و پشته‌ڤانیا ئه‌مریكا لێ كو مێرنشینه‌كا ئیسلامی ل ئه‌ڤغانستانێ بدامه‌زرینیت ل جهێ حوكمه‌تا ئه‌شره‌ف غانی، ئه‌مریكا وه‌سا بریاره وه‌ك هاتیه رێككه‌فتن دگه‌ل تالیبان، ده‌ستبه‌رداری حوكمه‌تا ئه‌شره‌ف غانی ببیت و مێرنشینا تالیبانێ بینیته پێش ل جهێ وێ، ژ به‌ر كو وه‌ك ل سه‌ر زارێ ئه‌مریكا دهێته راگه‌هاندن كو حوكمه‌تا ئه‌شره‌ف غانی بارگرانیه‌ك دارایی و له‌شكری بۆ ژبۆ حوكمه‌تا ئه‌مریكا، ئه‌ڤه ژ لایه‌كیڤه، و ژ لایه‌كێ دیڤه مێرنشینا تالیبان وه‌ك دگه‌ل هاتیه رێككه‌فتن دێ بیته كارته‌كا فشارێ یا ب ساناهیتر دژی هه‌ڤركێن ئه‌مریكا (چین و رۆسیا و ئیران)، ژبه‌ر جوداهی یێن ڤێ مێرنشینێ یێن ئایدیۆلۆجی ل گه‌ل ڤان هه‌ڤڕكێن ئه‌مریكا، بۆ نموونه، مێرنشینا تالیبانێ گه‌له‌ك ب ساناهی دێ شێت مایتێكرنێ د كاروبارێن موسلمانێن ئویگورێن چینێ كه‌ت وه‌ك هاریكاریا برایێن خوه یێن ئۆلی، دیسا ئه‌ڤ ئێكه راسته ژبۆ موسلمانێن رۆسی و كه‌ڤنه ده‌وله‌تێن ئێكه‌تیا سوڤێتێ ژی و ل دوماهیێ، ئه‌گه‌ر تالیبان پشتی هاتنا وێ بۆ ده‌ستهه‌لاتێ و دامه‌زراندنا مێرنشینا ئیسلامی یا ئه‌ڤغانستانێ، پێگیربوو ب رێككه‌فتن و سۆزێن خوه دگه‌ل ئه‌مریكا، ئانكو؛ رێنه‌دا كو ئاخا ئه‌ڤغانستانێ ژبۆ كریارێن مه‌ترسیدار لسه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌مریكا و هه‌ڤالبه‌ندێن وێ بێته بكارئینان و دیسا ئه‌و رۆله گێرا یێ كو پێرا هاتیه راسپاردن وه‌ك فاكته‌رێ فشارێ دژی هه‌ڤركێن ئه‌مریكا (چین و رۆسیا و ئیران)، ل وی ده‌می ئه‌مریكا ژی دێ بیته پالپشتێ سیاسی و دیپلۆماسی یێ ڤێ مێرنشینێ ل ناڤه‌ندێن ناڤده‌وله‌تی، وه‌ك هاتیه دیاركرن د رێككه‌فتنا هه‌دو ئالیاندا ل ده‌وحه.
*ماموستایێ زانكۆیێ
• ژێده‌ر:
Agreement for Bringing Peace to Afghanistan, between the Islamic Emirate of Afghanistan which is not recognized by the United States as a state and is known as the Taliban and the United States of America, Signed in Doha, Qatar on February 29, 2020.
URL:https://www.state.gov/wp-content/uploads/2020/02/Agreement-For-Bringing-Peace-to
