ره‌خنه و سایكۆلۆژیایا ره‌خنه‌گرتنێ ل نك كوردستانیان
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
گه‌هشتن ب مافێن ره‌وایێن خوه یێن سروشتى و جڤاكى، مافێ هه‌ر مرۆڤه‌كی یه، ژ هه‌ر جڤاك و ل بن هه‌ر ده‌ستهه‌لاته‌كێدا، ب مه‌رجه‌كى ره‌وشا جڤاكى و سیاسیا وى وه‌لاتى بهێته‌ل به‌رچاڤگرتن، و ل به‌رامبه‌ر ژى ده‌ستهه‌لات ژى دڤیا هه‌مان دیتن هه‌بیت و د كاودانێن ئاسایى و نه‌قه‌یراناوى دا مافێن ره‌وایێن خه‌لكێ خوه بێى چو جوداهیه‌كا ئاینى و نه‌ته‌وه‌یى و نه‌ژادى و هزرى و سیاسى بده‌ته وان.
ره‌خنه‌گرتن و ئازادیا وێ ئێكه ژ بنه‌مایێن پیشكه‌فتنا هه‌ر وه‌لاته‌كى، ب مه‌رجه‌كى ئه‌و ره‌خنه ئاڤاكه‌ر و بنیاتى و به‌رهه‌مێ ڤیانا وى كه‌س و لایه‌نى بیت بۆ نیشتمان و وه‌لات و نه‌ته‌وێ خوه، نه‌ك چاڤلێكرن و ل بن فشارێن لایه‌ن یان هنده‌ك فاكته‌رێن لاوه‌كى و دژى به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى یێن وان نه‌بن. وه‌لاتێن پێشكه‌فتى به‌رهه‌مێن ره‌خنه و ره‌خنه‌ژخۆگرتنێ و دیتنه‌كا خه‌مخۆرانه بوویه بۆ وه‌لات و خۆشگۆزه‌رانى و ئاڤاكرنێ.
ژێده‌رێن زانستى و رێكخراوێن تایبه‌ت ب ساخله‌مییا جه‌سته‌یى و ده‌روونى و ده‌رووندروستیێ ل هه‌مى جیهانێ وه‌سا دده‌نه دیاركرن كه ده‌مێ گله‌یێن تاكه‌كى ژ ره‌وشا خۆ یا جه‌سته‌یى و فیزیكى و ده‌روونى پترتر ژ ئاستێ پێدڤى بیت و پترتر ژ ئاستێ گازنده‌یێن كه‌سه‌كێ ئاسایى و سروشتى بیت و بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژتر ڤه‌كێشت، و ئه‌ڤ مرۆڤه به‌رده‌وام ژ ره‌وشا خوه یا جه‌سته‌یى و ده‌روونى ب گازنده بیت و پترتر ژ ئاستێ پێدڤى ژ ئه‌نجامدانا كار و شۆله‌كى ماندى ببیت و بوه‌ستیت، و كه‌توارێ ژیانا خۆ لبه‌ر چاڤ نه‌گریت و نه‌بینت، ئاماژه‌نه بۆ هندێ بسه‌لمینت ئه‌ڤ كه‌سه ژ ئالیێ ده‌روونى ڤه نه یێ جێگیره و د قه‌یرانه‌كا ده‌روونى دا دژیت، ڤێجا چ ئه‌ڤ قه‌یرانه به‌رهه‌مێ فاكته‌رێن بۆماوه‌یى بیت و ژ ده‌یباب و بابۆكالێن وى بۆ وى هاتبیته ڤه‌گۆهاستن و چ ژ ئه‌گه‌رێن گڤاشتنێن ده‌روونى ـ جڤاكى و یان كارى و پیشه‌یى بیت یان گرێداى بیت ب لایه‌نێ په‌روه‌رده‌ییا وى یا شاش و شاشڤه ل قۆناغێن پێشترێن ژیانێ، كۆ نۆكه ئه‌و ئێخستیه د ڤێ ره‌وشێدا و فشار ل سه‌ر زێده‌كرین و گه‌هاندیه ڤێ ره‌وشا ناله‌بارا ده‌روونیا نوكه.
ئه‌ڤ رێكخراوێن تایبه‌ت بۆ كێمكرنا گڤاشتنێن ژ ڤى ره‌نگى و بۆ پاراستنا تاكى ژ ئالۆزتركرنا ره‌وشا خوه یا ده‌روونى دشێت گه‌له‌ك رێكا بكاربینت و ژ وان ژى یا ژ هه‌میان پراكتیكیتر و ئاسانتر و به‌رده‌ستتر هه‌داركێشان و به‌لكۆ ژى جۆره‌كێ خه‌مساریێ یه د سه‌ره‌دریكرن دگه‌ل كاودانێن زه‌حمه‌تێن ژیانێ، تاكو ل بن فشارا وان نه‌هێته شكاندن و ژناڤچوون، نه‌بیته قۆربانیێ وان. چونكى هه‌ر مرۆڤه‌كى، چ یێ ئاسایى و ده‌رووندروست و چ یێ نه‌خۆش، سیسته‌مه‌كێ به‌رگریا ده‌روونى(مناعه‌یا نفسی) یێ هه‌ى كه ئاستێ خۆلبه‌رگرتنا ئاسته‌نگ و كاودانێن ژیانێ دیار دكه‌ت، چ بلند یان نزم بیت. ئانكۆ مرۆڤه‌كێ ئاسایى ئه‌ڤ سیسته‌مه لنك وى یێ بهێزه و كه‌سێن دیتر و ده‌روون نه‌خۆش خۆدان سیسته‌مه‌كێ ئاست نزمن و نه‌شێن خۆ ب سانه‌هى ل به‌ر نه‌خۆشیا بگرن و به‌رده‌وام ب گله‌یى و گازنده‌نه.
هه‌مان ئه‌ڤ ره‌وشه بۆ كاودانێن ئاسایى و جڤاكى د هه‌ر جڤاكى دا و تاكێن هه‌ر وه‌لاته‌كیدا دروسته ب لایه‌نێ كێمیڤه نێزیكه ش وێ چه‌ندێ. ره‌خنه و گازنده‌یێن به‌رده‌وامێن تاكى ژ ره‌وشا ژیانێ و سیسته‌مێ برێڤه‌چۆنا وێ هه‌مان رامانێ دده‌ت. و هه‌مان رامان بۆ گازنده‌یێن به‌رده‌وامێن هنده‌ك تا و لایه‌نان ژ سیسته‌مێ سیاسییا وه‌لاتى دشێتن بهێته‌بكارئینان. به‌لگه ژى بۆ ڤێ چه‌ندێ گه‌له‌كێن هه‌ین وى كارى دكه‌ن ل ده‌مه‌كى ئه‌ون یێن خۆدان ده‌ستكه‌فت یان ئه‌ون یێن بخۆ نه‌وه‌جن و هه‌كه‌ر ل جهێن وه‌سا بن نه‌ك نه‌شێن ببنه كه‌سێن به‌رهه‌مهینه‌ر و ب مفا بۆ جڤاكێ، به‌لكۆ ژى ژ گه‌له‌ك ژ وان كه‌سێن ئه‌و بخۆ گازنده‌ى ژ وان دكه‌ت و ب گه‌نده‌ل دزانیت، گه‌نده‌لتر ده‌ربكه‌ڤیت، به‌لێ چونكى نۆكه ئه‌و نه د وى جهیدایه گازنده‌ى دكه‌ت.
ئه‌ڤ كه‌سێن ل جڤاكا كوردستانى گه‌له‌ك سه‌رڤه‌سه‌رڤه هه‌لسه‌نگاندنێ بۆ بابه‌تا دكه‌ن و گه‌له‌ك د هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى و جڤاكى و ئابووریێن كوردستانێ و جیهانێ ناگه‌هن یان خوه تێناگه‌هینن، و نزانن گه‌له‌ك ژ وان هه‌ڤكێشا نه د ده‌ستێ كه‌سه‌كى ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تاكۆ جیهانێ دا نینه و كاودانێن ده‌مه‌كى یان ژنه‌شكافى و چاڤه‌ڕێنه‌كرى یان پلانێن مه‌زنێن سه‌ر ئاستێ وه‌لاتێن زلهێزن، ب سانه‌هى و ب بچووكترین هێجه‌ت و ل بن بچووكترین ده‌رفه‌ت دكه‌ڤنه بن كارتێكرنا گۆتنه‌ك و پرۆپاگندێن هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان، چ ناڤخوه‌یى چ ده‌ره‌كى، ژبلى هندێ نیشاندده‌ن خۆدان كه‌ساتیه‌ك لاوازن، هند ژى كه‌ساتییا خوه دئێخنه بن پرسیار و گۆمانێ.
مه‌به‌ست ئه‌ڤه نینه بێژین بلا فه‌رمانبه‌ر و مامۆستا ژ برسان بمرن و به‌نده‌یه‌كێ ده‌ست و پێ گرێدایێن سیسته‌مێ ده‌ستهه‌لاتێ بن و ل هه‌مى دیكتاتۆریه‌ته‌كێ بێده‌نگ بن و نه‌ئێن رێپیڤانه‌كى و داخوازا مافێ خۆ نه‌كه‌ن و حاشایێ ل ئازادیا خوه بكه‌ن. دابینكرنا خۆشگۆزه‌رانیێ بۆ خوه و ئه‌ندامێن خێزانێن وان مافێ ره‌وایێ وانه، به‌لێ پشتى ل به‌رچاڤگرتنا به‌رژه‌وه‌ندى و ره‌وشا گشتیا نیشتمانێ خوه و ئه‌و مه‌ترسیێن ل سه‌ر هه‌رێمێ هه‌ین و ده‌ستێن ده‌ره‌كى و ناڤخوه‌یى و پیلانێن هه‌ڕفاندنا وێ ژى ببینن.
ده‌مێ تاكێن جڤاكه‌كێ زۆر ب ئاسانى ب هنده‌ك پرۆپاگنده‌یێن بێ بنه‌مایێن كه‌س و لایه‌نێن هه‌لپه‌رست و تێكڤه‌ده‌ر و تێكده‌ر دهێنه خاپاندن، و زووى باوه‌ر ژ گۆتنێن وان دكه‌ن به‌لێ باوه‌ر ژ به‌لگه و بڕیار و ژێده‌ر و ئامارێن فه‌رمى و حكومى ناكه‌ن، و دبنه ده‌سته‌ك بۆ تێكدانا ره‌وشا هه‌رێمێ و جاره‌ك دیتر بنده‌ستكرنا وێ، و نزانن ئه‌وێن وێ تێكڤه‌دانى َدكه‌ن تنێ ژپێخه‌مه‌ت گه‌هشتن ب هنده پله و پۆست و پایه و وه‌زاره‌ت و سامانه‌كییه و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ هه‌مى بزاڤا دكه‌ن بۆ باوه‌رپێكرنا خه‌لكى َهه‌ر كاره‌كى و نووچه‌یه‌كێ به‌لاڤ بكه‌ن. و مالوێرانى هنگییه ده‌مێ هنده‌ك كه‌سێن خۆشباوه‌ر و ساویلكه یان ژى به لایه‌نێ كێمیڤه یێن دلساف و دلپاقژ و ئاگه‌ه ژ چ تشته‌كى نه‌هه‌ى سویارى پێلێن وان تێكڤه‌ده‌ران دبن بێى هندێ بزانن كا دێ د ئه‌نجامدا چه‌ند تشتێن خراب ب سه‌رێ ڤى نیشتمانى و خه‌لكێ وێ ئێن بێى جیاوازیا هزرى و سیاسى. بێى هندێ تێبگه‌هین دێ چه‌ند تشتێن مه هه‌میا پێكڤه كۆمكرین و هه‌ین ژ ده‌ستێن مه چن. هنگى به‌لگه نه‌ویسته ئه‌ڤ مرۆڤه هه‌كه‌ر ڤان تشتا بزانیت و بكه‌ت دێ سه‌لمینیت مرۆڤه‌ك نه‌واقعییه. مرۆڤه‌كێ نه‌كه‌توار تشتێ دویر نابینت و ناخوینت. هنده‌ك تشتى سه‌رڤه‌سه‌رڤه دبینت، به‌لێ كویر د بابه‌تیدا ناچته خوارێ، تنێ ژ ده‌رگه‌هه‌كى ب ژۆر دكه‌ڤت و تنێ چاڤێت خۆ دئێخیته په‌نجه‌ره‌كێ، و بێگۆمان ژى دێ هه‌مى تشتا تنێ د وێ په‌نجه‌رێ ڕا بینیت، به‌لێ پا هه‌مى تشت ش وێ په‌نجه‌رێ را دیار نابن. ئه‌ڤ مرۆڤه به‌رده‌وام و هه‌میشه ب گله‌یى و گازنده‌نه، و ئه‌زموونێ و بیردۆزێن ده‌روونناسیێ نیشاندده‌ن ئه‌و مرۆڤ به‌رامبه‌ر ب هه‌ر تشت و كه‌س و كاودانه‌كێ وه‌سانه و هه‌مان ره‌فتارێ دكه‌ن و گازنده‌یێن وان چ جاران ناڤه‌بڕن. هه‌تاكۆ ئه‌و كاودانێ نۆكه گازنده‌ى ژێ دكه‌ن ژى هه‌كه پشتى ماوه‌كێ دروست ببیت و ئه‌و هێجه‌ت نه‌مینت ئه‌ڤ كه‌سێن لاواز دێ ل هێجه‌ت و سووژێته‌ك دیتر گه‌ڕهن دا پێ بئاخڤن و گازندا بكه‌ن، بۆ هندێ لاوازییا كه‌ساتیا خوه تێدا ڤه‌شێرن و به‌رزه بكن، و دیسانێ دێ ل سه‌ر پت پت و پۆره پۆر و كۆت كۆتا خوه به‌رده‌وام بیت. لده‌مه‌كى به‌رى هینگى وه‌سا دیار دكر هه‌كه‌ر ئه‌ڤ كێماسییه نه‌مینت دێ ئاریشێن وى چاره‌سه‌ر بن و گازندێن وى بدووماهیك ئێن، به‌لێ پاشى ده‌ردكه‌ڤیت نه‌وه‌سایه.
رۆژا هندێ یا هاتى ئه‌م هێدى د فه‌لسه‌فه‌یا ژیانێ و نیشتمانى و ئه‌رك و مافێ، خوه بگه‌هین و فه‌لسه‌فا ژیانا خۆ دگه‌ل وان رێكبێخین، و ب سانه‌هى خوه بده‌ست كه‌س و لایه‌نانڤه به‌رنه‌ده‌ین و رابردووى بكه‌ین ئه‌زموون و وانه و په‌ند، و بیرا خوه بینین چه‌ندا بۆ گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌نان و به‌عسێ و یێن دوژمن وه‌كر، به‌لێ نه‌ك چ پێڤه نه‌هات به‌لكۆ رژێما به‌عس بێ جیاوازى گه‌له‌ك ژ وان ژى ژناڤبرن، بزاڤێ بكه‌ین نه‌بینه ئه‌گه‌رى دۆڕاندنا خوه و خه‌لك و نیشتمان و ئاخ و زه‌حمه‌ت و رابردو و نۆكه و داهاتوویا خوه و زارۆك و كه‌س و كارێن خۆ، و ل بیرا مه بیت گه‌له‌ك تشت و هویركارى یێن هه‌ین د هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تاكۆ هه‌مى جیهانێ نه‌ك د ئاستێ تێگه‌هشتن و ده‌ستهه‌لاتا كه‌سه‌ك ژ مه یه، به‌لكۆ یێت وه‌كى پوتینى و ترامپى و ماكرۆنى ژى نزانن دێ چ لێ ئێت و گه‌هته كیڤه، له‌وما بێهنفره‌یى باشترین رێكه بۆ هندێ بزانین كا دێ پشتى هینگى ده‌رگه‌هێن خێرێ ڤه‌بن.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ
