ره‌وایا قانوونى و ئیرادا ملله‌تى
ئحسان ئامێدى
ره‌وایى رێككه‌فتنه ل گه‌ل بنه‌مایێن قانوونى، پێناڤى بجهئینانا به‌ندێن وێ ل سه‌ر ده‌وله‌تێ و هه‌ڤوه‌لاتیان، ئانگو پێگیریا ده‌وله‌تێ و تاكێن جڤاكى ب بنه‌مایێن قانوونى و سه‌پاندنا پرانسیبا سه‌روه‌ریا قانوونى ل سه‌ر ده‌وله‌تێ و سازیێن ده‌وله‌تێ و تاكێن جڤاكى. و ئه‌ڤه دابینكه‌را ماف و ئازادیێن جڤاكى و ئابوورى و سیاسى یێن هه‌ڤوه‌لاتیانه
قانوونێ ژى وى ده‌مى ره‌وایا خوه هه‌یه ده‌مێ دستوور ده‌ربرینێ ژ ئیرادا ملله‌تى بكه‌ت و ب راپرسینه‌كا گشتى هاتبیته په‌سه‌ندكرن، و ژلایێ جڤاتا قانووندانانێ یا هه‌لبژارتى ژ لایێ ملله‌تى ڤه بهێنه ده‌رئینان.
د سیسته‌مێ حوكمرانیا مه‌ده‌نى دا، یاكو بنه‌مایێن دیمۆكراسى پێره‌و دكه‌ت، دستوورێ په‌سه‌ندكرى ژلایێ ملله‌تى ڤه هه‌یه و قانوون سه‌روه‌ره، و دامه‌زراویێن ده‌ستهه‌لاتێ گۆره‌ى قانوونێ ره‌وایا خوه ژ ملله‌تى وه‌ردگرن و ده‌ربرینێ ژ ئیرادا ملله‌تى دكه‌ن و ب رێیا هه‌لبژارتنێن گشتى و ب ده‌نگێن خه‌لكى ب رێیێن ئاشتیانه ده‌ستهه‌لاتێ وه‌ردگرن و راده‌ستى یێ سه‌ركه‌فتى د هه‌لبژارتنان دا دكه‌ن.
عیراق نموونه‌كێ سه‌یره د حوكمرانیا ده‌وله‌تێ دا ل جیهانێ، چونكى عیراق ده‌وله‌ته‌كا ب خورتى چێكریه ژ پێكهاتێن ژێكجودا و هه‌ڤناكۆك و ب درێژاهیا ته‌مه‌نێ خوه نه‌شیایه حوكمرانیه‌كا ده‌ربر ژ ئیرادا پتریا خه‌لكى پێكبینیت، ل به‌راهیا چێكرنا ده‌وله‌تا عیراقێ ژلایێ ئنگلیزى ڤه، ئنگلیزى عیراق (ولایه‌تا به‌سرا و ولایه‌تا به‌غدا) داگیركربوو و كره شاهینشاهى و شاهه‌ك بۆ عیراقێ ژ سعوودیه ئینان و ل سالا 1921 زاینى مه‌مله‌كا عیراقێ دامه‌زراند و سیسته‌مه‌كێ حوكمرانیێ ل دووڤ سیاسه‌تا خوه دانا، پاشى ل سالا 1925 ولایه‌تا مووسل یا پتریا كوردى ل سه‌ر زێده‌كر.
عیراق یا فره‌ئه‌تنى، عه‌ره‌ب كورد، توركمان، ئاشوورى و كلدان، و فره‌ئاینى، مسلمان، كریستیان، ئێزدى، جوهى، سابیئه و چه‌ندین مه‌زهه‌ب، مێژوویه‌كا خویناویا حوكمداریێ هه‌یه، یا ب ساناهى نینه، ئه‌ڤ پێكهاته هه‌مى پێكڤه د ده‌وله‌ته‌كا سه‌قامگیر دا بژین بێى رێكه‌فتنه‌كا سیاسى و قانوونا هه‌مى پێكهاتان ل سه‌ر بنه‌مایێ هه‌ڤوه‌لاتیبوونێ و وه‌كهه‌ڤیێ.
له‌وان ژى عیراق د به‌رده‌وامیا گێژه‌ڤانكا شه‌رێ ناڤخوه‌یى دابوویه، ده‌ستهه‌لاتداران ل گه‌ل خوه بخوه و پاشى ژى ل گه‌ل پێكهاتێن جڤاكى و ئاینى و سیاسى د ده‌وله‌تێ دا، پێناڤى سه‌پاندنا ده‌ستهه‌لاتا خوه توندوتیژى دژى هه‌مى پێكهاتان بكارئینایه و سه‌ركوتكرینه.
ژ دانانا مه‌لكى بۆ عیراقێ هه‌تا روخاندنا رژێما سه‌دامى، هه‌مى ده‌ستهه‌لاتداران ب خورتى خوه سه‌پاندیه و ب كۆده‌تایێن له‌شكرى و ب پشته‌ڤانیا ده‌ره‌كى هاتینه، و چیان ژ وان نه‌شیاینه ده‌ربرینێ ژ ئیردا ملله‌تى بكه‌ن و دستووره‌كێ مه‌ده‌نى یێ جێگیر دانن و كێشه و گرفتێن خه‌لكێ عیراقێ ب پێكهاتێن وێ ڤه چاره‌سه‌ركه‌ن، له‌وا عیراق هه‌رده‌م د قه‌یرانێن ده‌ستهه‌لاتێ و سیاسى دا بوویه و كاره‌سات و مه‌رگه‌سات ژێ چێبووینه.
ئه‌وا دبێژنێ شۆره‌ش ب تێگه‌هێ زانستى ل عیراقێ چێنه‌بووینه، ئه‌وا بووى كۆده‌تا بوونه ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتى، چونكى ئه‌و رژێمێن د ئه‌نجامێن وان بزاڤێن سیاسی دا هاتین ب كۆده‌تایێن له‌شكرى و ب توندوتیژیێ هاتبوونه و نه‌شیان گوهۆرینێن رهوریشالى یێن ئابوورى و سیاسى و جڤاكى بكه‌ن و و ئاسایشێ و ئازادیێ دابینكه‌ن و سه‌قامگیریێ بجهبینن، هه‌مى خه‌م و گرینگیدانا كۆده‌تاچیا سه‌پاندن و پاراستنا ده‌ستهه‌لاتا خوه بۆ ل سه‌ر حسێبا خوین و گیان و ره‌نجا خه‌لكێ.
دۆزا كوردى ل كوردستانا عیراقێ ئێك ژ پرسێن سه‌ره‌كى بوو كو دخواست ب گۆره‌ى رێكه‌فتنێن دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا عیراقێ هه‌ر ل به‌راهیا دامه‌زراندنا وێ هاتبا چاره‌سه‌ركرن، لێ عه‌قلیه‌تا شۆفینى و سیاسه‌تا توخمپه‌رستیا عه‌ربى نه به‌س ئه‌ڤ پرسه چاره‌سه‌رنه‌كر، به‌لكى سیاسه‌تا به‌هژاندنا نه‌ته‌وه‌یا كوردى د ناڤ نه‌ته‌وا عه‌ربى په‌یره‌وكر و شه‌ڕێ پاكسازیا نه‌ژادى و جینۆسایدكرنا كوردستانێ ئه‌نجامدا و پتریا كوردستانا عیراقێ وێرانكر.
ل نیسانا 2003 رژێما دكتاتۆرى روخاند و راگه‌هاند كو دووماهى ب سه‌رده‌مێ خویناویێ ده‌ستهه‌لاتداریێ ب عیراقێ ئینا، و عیراقا دیمۆكراتیا فیدرالیا دستوورى دامه‌زراند!، و ده‌لیڤه بۆ ته‌عه‌دودیا سیاسى و هه‌لبژارتنێن گشتى ڤه‌بوو و هه‌ڤڕكى ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ ب شیوازێن دیمۆكراتى كارپێكرن، لێ ژبه‌ركو كلتوورێ سیاسى و جڤاكیێ عیراقێ كلتووره‌كێ تاكره‌و و سه‌پێنه‌ره، له‌وا لایه‌نێن سیاسى و جڤاكى و ئاینى نه‌شیان سه‌رده‌میانه سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل ده‌ستودارێ هاتیه پێش بكه‌ن و جاره‌كا دى ل بن ناڤێن ژێكجودا سه‌رژنوى خه‌له‌كه‌كا دى یا عیراقا خویناوى ده‌ستپێكرن. شه‌ڕێ لایه‌نێن سیاسى و شه‌ڕێ ئاینى و شه‌ڕێ مه‌زهه‌بى ب دژوارى سه‌رهلدا، و گه‌نده‌لیێ هه‌مى چۆمكێن ژیانێ و سازیێن سیاسى و كارگیرى ڤه‌گرتن و بیكارى به‌ربه‌لاڤبوو و خزمه‌تێن گشتى كێمبوون و پێدڤیێن بنه‌كى یێن ژیانێ نه‌هاتن بجهئینان، و برسێ كه‌رته‌كێ مه‌زنێ جڤاكى گرت، خوه شه‌ڕێ دژى كوردستانێ ژى هه‌رێ به‌رده‌وام ماڤه، و كۆما پرسێن هه‌لاویستى نه‌هاتن چاره‌سه‌ركرن!. ئێدى ل عیراقا نوى ژبلى ته‌عه‌دودیا سیاسى هه‌ر تشته‌ك به‌ر ب خراپتریێ و ویرانیێ ڤه چوو.
شازده سالێن ب ناڤێ حوكمرانیا دیمۆكراتى ل عیراقێ، ئه‌و ده‌ستهه‌لاتێن ل ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان هاتیه پێكئینان ده‌وله‌ت به‌ر ب خراپتریێ ڤه بر، و دستوور ب جهنه‌ئینا و سه‌ربۆره‌كا خرابكارئینانا ده‌ستهه‌لاتێ حوكمرانیا فاشل نیشادا و ب تالانبرنا سه‌روه‌ت و سامانێ ملله‌تى تاوانبار بوون و ب گه‌نده‌ل هاتن نیاسین، و نه‌شیان پێدڤیێن خه‌لكى دابینكه‌ن و گیروگرفتێن وان چاره‌سه‌ركه‌ن، بارودۆخ گه‌هشته راده‌كێ مه‌ترسیدار زێده‌تر نه‌هێته قه‌بوولكرن، له‌وان پتریا خه‌لكێ عیراقێ نه‌رازیبوون و رژیاینه سه‌ر جادێ دژى حوكمه‌تێ.
رژیانا خه‌لكى ل سه‌رجادێ و خوپیشاندانێن به‌رده‌وام دژى دامه‌زراوێن حكمرانیێ ل عیراقێ، به‌رى هه‌ر ده‌ستێوه‌ردانه‌كێ ده‌ربرینه ژ ئیرادا خه‌لكێ بێكار و برسى و نه‌رازى ژ ئیدارا حوكمرانیێ و هه‌ژمۆنا ده‌ره‌كى، ئه‌ڤه كۆده‌تایه‌كا جه‌ماوه‌ریه ب رێیا ئاشتیانه.
د ڤى ده‌ستودارى دا، ده‌ستهه‌لات ل عیراقێ د بارودۆخه‌ك مه‌ترسیدار دایه و راستگۆیى ژ ده‌ستدایه، و یا د تاقیكرنه‌كێدا كا دێ چاوا باوه‌ریێ ڤه‌گه‌رینیت ب رێیا یان چاكسازیێن بنره‌تى یان بسه‌پاندنا ئیرادا خوه بكارئینانا توندوتیژیێ كو یا ره‌دكریه، یان دێ راده‌ستى ئیرادا خۆنیشاده‌ران بیت، ئه‌ڤه ژى یا ره‌وا نینه، و قه‌بوولكرنا ژیوارێ كۆده‌تایێ یه، و هێزێن ده‌ستهه‌لاتدار ب چ ره‌نگا قه‌بوول ناكه‌ن!؟.. ل ناڤبه‌را ڤان بژاران دا پێكهاتنه‌كا مه‌رجداره و مه‌ترسیداره.
خۆنیشانده‌ر و ره‌وتێ نه‌رازى ژ حوكمرانیا عیراقێ ژماره‌ك زۆره هه‌ژى هندێ یه داخوازێن وان ل به‌رچاڤبگرن و سه‌رده‌میانه سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌لدا بهێته‌كرن، هه‌رچه‌نده داخوازێن وان د ره‌وانه لێ گومانه‌ك ژى هه‌یه هنده‌ك مه‌به‌ستێن نه‌دیاركرى هه‌بن، و بێهنا كوده‌تایێ ژێ دهێت و رێكخستنێن نه‌ته‌وه‌یى و نشتیمانیێن عه‌ره‌بى ب پشته‌ڤانیا ده‌ره‌كى پێرادبن!.
ل عیراقێ حوكمه‌ته‌ك ره‌وا هه‌یه، ده‌ربرینێ ژ ئیرادا ملله‌تى دكه‌ت، و ب هه‌لبژارتنێن گشتى هاتیه، هه‌روه‌سا خۆنیشاده‌ر ژى هه‌نه ئه‌و ژى ده‌ربرینێ ژ ئیرادا ملله‌تى دكه‌ن، چونكى ژمارا وان زۆره و شیاینه ده‌وله‌تێ بهه‌ژینن، نها دو ئیراده هه‌نه، كێشوڤه‌كێشێ دكه‌ن، و ره‌وشا سیاسى و كارگیرى و ئابووریا عیراقێ ئیفلیچ كریه، ئه‌ڤ ره‌وشه یا پێدڤى چاره‌سه‌رك ب له‌زه، دخوازیته هه‌لوه‌شاندنا په‌رله‌مانى و سه‌رژنوى هه‌لبژارتنا وى داكو هه‌ر ئیراده‌ك قه‌بارێ خوه وه‌رگریت و بكه‌ڤیته بن بارێ به‌رپسیاریا خوه.
حه‌تا نها بنه‌مایێن دیمۆكراتیێ وه‌كو فره‌پارتایه‌تى و هه‌لبژارتنێن گشتى و ئازادیا سیاسى و راده‌ربرین و خۆنیشادانا هه‌تا راده‌كى ل عیراقێ هه‌نه، له‌وان خۆنیشاده‌ر دشێن ڤێ گڤاشتنێ بكه‌ن و حوكمه‌تێ نه‌چاركه‌ن دانوستاندنان دگه‌لدا بكه‌ت و هنده‌ك داخوازێن وان بجهبینیت!، لێ نه‌دووره داخوازێن زێده و گڤاشتنێن زێده په‌قینه‌كا نه‌چاڤه‌رێكرى لێ بكه‌ڤیت و بارودۆخ ئالۆزتر لێبهێت.
عیراق ل دۆریانه‌كێ یه، تاقیكرنا هێزا ئیرادایه، ئیرادا پرۆسا سیاسى یا ده‌ستهه‌لاتدار یا فه‌شه‌لا خوه د رێڤه‌برنا ده‌وله‌تێ دا خۆیاكرى، و ئیرادا هێزێن نه‌رازى و خۆنیشاده‌ر یا ده‌رئه‌نجامێ فه‌شه‌لا لایه‌نێ ده‌ستهه‌لاتدار گه‌شه‌كرى و به‌رفره‌ه بووى، و د ناڤ هه‌ر ئیراده‌كێ كۆمه‌كا ژێكجودا یا پێكهاتێن جڤاكى و بیر و بۆچوونان هه‌یه، د ده‌وله‌تێن وه‌كو عیراقێ یێن جڤاكێ وێ نه‌یێ هه‌ڤگونجاى، یا ب زه‌حمه‌ته هه‌مى پێكهاتێن وێ پێكبهێن ل سه‌ر شێوازه‌كێ گونجاى یێ حوكمرانیێ، له‌وان دێ یا باشتر بیت بۆ عیراقێ ببیته ده‌وله‌ته‌كا دیمۆكراتیا كۆنفیدرالى ل سه‌ر بنه‌مایێ جوداهیا ئه‌تنى و ئوولى، كو ده‌ربرینێ ژ خواست و پێدڤیێن هه‌مى تاك و پێكهاتێن جڤاكێ عیراقێ بكه‌ت.
بۆ هه‌رێما كوردستانێ بارودۆخه‌ك ئالۆزه، چونكى د عیراقا نوى دا هنده‌ك مافێن هه‌رَیمێ د دستوورى دا دجێگیركرینه و هنده‌ك ماف دهێنه بجهئینان، و هه‌رێم پشكداره‌كا كارایه د دامه‌زراوێن ده‌ستهه‌لاتداریێ دا ل عیراقێ، و به‌هرا خوه ژ بۆدجا گشتى هه‌یه هه‌وه‌كو كۆمه‌كا پایه و پله و فه‌رمانبه‌ریێن گشتى و ده‌ستكه‌فتیێن دیتر هه‌نه، د هه‌مان ده‌مدا هشتا هنده‌ك پرسێن چاره‌نڤیسى یێن هه‌رێما كوردستانێ ماینه هه‌لاویستى و یا ژ هه‌میان گرنگتر پرسا ده‌ستنیشانكرنا سنوورێ هه‌رێما كوردستانێ، كو وه‌سا دهێته هزركرن هه‌كه عیراقه‌كا لاواز و هه‌لوه‌شیاى و هه‌ڤپشك ل گه‌ل هه‌رێما كوردستانێ یا ب هێز یا ئاماده‌نه‌بیت ڤێ پرسێ چاره‌سه‌ركه‌ت و هه‌مى به‌ندێن دستوورى، ژ وانا مادێ 140 دستوورى یێ په‌یوه‌ندیدار ب سنۆرێ هه‌رێما كوردستانێ بجهبینیت، و ناهێته چاڤه‌رێكرن عیراقا خۆنیشاده‌ران ژى وان مافان بجهبینیت و نه دووره گوهۆرینه‌ك بكه‌ڤیته د دستوورى ژى دا و هه‌ول بده‌ن عیراقه‌كا ناڤه‌ندى چێكه‌ن و ئێدى ئه‌وا هه‌یى ژى بێخنه د مه‌ترسیێ دا.
له‌وا زۆرا پێدڤیه هه‌رێما كوردستانێ خوه بهێزتر بێخیت و هه‌مى به‌رهه‌ڤیان بكه‌ت بۆ هه‌ر نویاتیه‌كێ و كاربكه‌ت بۆ ڤه‌گه‌راندنا ده‌ڤه‌رێن كوردستانیێن ده‌رڤه‌ى ئیدارا هه‌رێمێ و به‌ر ب كۆنفیدرالیكرنا عیراقێ ڤه بچیت.
