ره‌وشه‌نبیریا كورد و سه‌رپێهاتێن مرۆڤایه‌تیێ
جوان عزه‌ت/پشكا ئێكێ
ره‌وشه‌نبیریى چیه؟ هه‌روه‌سا زێندیبوونا ره‌وشه‌نبیریێ ژ كیڤه ده‌ركه‌ڤت و چاوا سه‌رهلدا؟ ل ده‌سپێكێ د ناڤبه‌را ره‌وشه‌نبیریێ و سیسته‌مێ ره‌وشه‌نبیریێ دا چه‌ند خاله‌ك هه‌نه، كو به‌حس بكه‌م، ئیك: پێدڤیه مرۆڤ پرسیارێ خوه بكه‌ت، ئه‌رێ كا مرۆڤ ره‌وشه‌نبیره یان نه؟ دو: ئه‌رێ ل گه‌ل خوه ره‌وشه‌نبیره‌كێ راستگۆ و جه‌وهه‌رى یه یان نه؟ سێ: پاشى ل ئالاڤێن خوه یێن ره‌وشه‌نبیریێ بگه‌ریت. ده‌رباره‌ى سیسته‌مێ ره‌وشه‌نبیرى ژى، سیسته‌مه‌كه گرێداى هه‌موو په‌یوه‌ندیێن گشتى یێن جڤاكى و كیشه‌یێن جڤاكى یه، له‌ورا پێدڤیه نڤیسكار، هونه‌رمه‌ند، هه‌لبه‌ستڤان، ره‌خنه‌گر كا هه‌ر چبیت د وارێ ئه‌ده‌بیاتێ دا، بۆ سیسته‌مێ خوه یێ ره‌وشه‌نبیرى هزربكه‌ت، كا چ پرۆژه و نووخوازى هه‌نه ده‌ستنیشانبكه‌ت.
سه‌ره‌راى وێ چه‌ندێ زانست حه‌تاكو بایه‌خه‌كێ گرنگه د هه‌ر واركێ ژیانێ دا، ده‌رفه‌تا چاره‌سه‌ركرنێ بۆ هه‌موو دیارده‌یێن كه‌لتوورى هه‌یه، ب تایبه‌ت زانستێ سیاسى ره‌وشه‌نبیریه‌كا گشتى یه، ئه‌م دشێن بێژین هه‌ر كاره‌كێ مرۆڤ هه‌ولبده‌ت یێ تێدا په‌له‌وان بیت، هینگێ دێ گه‌هیته وێ ئاستى كو مرۆڤ هه‌ست پێ بكه‌ت ئه‌ڤه نیشانا ره‌وشه‌نبیریێ یه، به‌لێ ئه‌و ره‌وشه‌نبیریا ئه‌م وه‌كو تێگه‌ه به‌حس لێ دكه‌ین یا جودایه، ئه‌م شێن بێژین ره‌وشه‌نبیریه‌كه د ناڤه‌ندا سیاسه‌تێ دا ده‌ركه‌فتیه. چونكو هه‌موو كه‌س دشێن ببن نڤیسه‌ر د واریێن جودا جودا، به‌لێ هه‌موو كه‌س نه‌شێن ببن ره‌وشه‌نبیره‌كێ خودان حه‌زاره‌ت، ژ به‌ركو ئه‌و بنگه‌هێ مرۆڤى دكه‌ت ره‌وشه‌نبیرێ ب ئاست و حه‌زاره‌ت دۆست ژ ئه‌نجامێ كێشه، مافێن مرۆڤى، وه‌كهه‌ڤى، زمان، سیاسه‌ت و… هتد په‌یدابوویه.
د ڤێ هێلێ دا ره‌وشه‌نبیریا راسته‌قینه ئه‌وه یا كو كۆمه‌له‌یه‌كا زانیاریان ئاراسته‌ى به‌هایێ كومه‌لگه‌ه، كاروبارێن سیاسى، پرسێن ده‌وله‌ت و په‌یوه‌ندیێن هه‌ڤوه‌لاتیان بكه‌ت، ب كورتى پێناسه‌یا ره‌وشه‌نبیرى پێناسه‌یه‌كا تایبه‌ته د رۆژگار ئه‌ڤرۆ دا ب گرنگى بوویه، جهێ ده‌ستنشانكرنا كێشه، ئاسته‌نگان و موكمكرنا په‌یوه‌ندیێن مرۆڤایه‌تیێ، هه‌روه‌سا ئه‌و پێناسه ژ چه‌ند چه‌مكان پێكدهێت، كو باندۆرێ ل سه‌ر میراتێ دیرۆك شارستانى، جوگرافى، په‌یوه‌ندیێن كومه‌لایه‌تى و ئاستێ سیاسى، جڤاكى و هزرى دكه‌ت.
وه‌كو سه‌روه‌ر حه‌مه ئه‌حمه‌د ژى دبێژیت: “ره‌وشه‌نبیرى كومه‌له‌كا مه‌عریفه، هه‌ست، كار و چالاكیان دبینت و كه‌سه‌كێ ژ كه‌سه‌ك دى جیاوازتر لێ دكه‌ت، پاشى دبیته به‌رهه‌مێ برێڤه‌برنا هزر، داهێنان و شاكارێن مرۆڤى و پێكهاته‌یێن ئابوورى، هونه‌رى، زانستى، ئه‌ده‌بى، سیاسى، كومه‌لایه‌تى و…هتد “.
واته د ناڤ كه‌لتوورێن نه‌رێژه‌یى دا، مرۆڤ شێت بێژیت فلان كه‌س ئه‌دیبناسه یان هونه‌رمه‌نده/ یان ژى نڤیسه‌ره، به‌لێ مرۆڤ نه‌شێت بێژیت فلان كه‌س ره‌وشه‌نبیره یان فه‌یله‌سۆفه، بۆچى، چونكو ره‌وشه‌نبیرى نه پێگه‌هه‌كێ ب ساناهیه یان ژى نه گوشه‌نیگایه‌كا ساده و ساكاره وه‌كو تایلۆر دبێژیت:”ره‌وشه‌نبیرى تێكرایا وێ د ئاوێته‌یێ دایه كو مه‌عریفه، بیروباوه‌ر، هونه‌ر، ره‌وشت، قانوون، نه‌ریت و هه‌موو شیانێن ئه‌خلاقى بخوه‌ڤه دگریت، دا مرۆڤ وه‌كو ئه‌ندامه‌كێ كومه‌لگه‌هێ ئه‌نجامێ هه‌بوونا وێ وه‌ربگریت”.
ئه‌نجام:راسته دیرۆكا ره‌وشه‌نبیریێ ژ دیرۆكا ژیان و مرۆڤى پێكهاتی یه، به‌لێ بۆچى ئه‌وێ دیرۆكێ نه‌شیایه د هه‌موو جڤاكان جهێ خوه بگریت؟ واته ل ڤێره ره‌وشه‌نبیرى ژ كه‌ڤن و ملله‌تێن هه‌ره پێشكه‌فتنى ده‌ركه‌فت مینا ملله‌ته‌كێ وه‌كو یوونان، ئه‌لمان، فه‌ره‌نسا، ئه‌مریكا و…هتد، چونكو ئه‌وان ملله‌تان سیسته‌مێ ره‌وشه‌نبیریێ ل ژێر ئاستێ به‌رپرسیارى و ئه‌ركان داخواندن، ژ به‌ر هندێ د ڤێ قووناغێ دا ره‌وشه‌نبیرى شیایه ببیته سیسته‌مه‌كێ ته‌مامكه‌ر بۆ ئاراسته‌كرن و ده‌رفه‌تدان ب ئاستێ تاكه‌كه‌سى، به‌لێ هه‌كه هه‌مان پرسیارا ده‌سپێكێ بكه‌ین زێندیبوونا ره‌وشه‌نبیریێ چاوا سه‌رهلدا؟ دیاره زێندیبوونا وێ هنده‌ك سه‌ده‌م بخوه‌ڤه‌گرتن، كو ئه‌و سه‌ده‌م ژى تایبه‌ت بوون ب زاتێ مرۆڤى ڤه. ل خه‌له‌كا بهێت دێ ب شێوه‌كێ رۆن ئاشكه‌را ئاراسته‌ى هزرا هه‌وه‌یێن بهاداركه‌م، ئه‌رێ كا ئه‌و سه‌ده‌م چ بوون و ژ كیڤه سه‌رهلدان؟
ره‌وشه‌نبیریا كوردى و سه‌رپێهاتێن مرۆڤایه‌تى
جوان عزه‌ت/ پشكا دوویێ
خه‌له‌كا ئێكێ مه ب كورتى به‌حسێ ره‌وشه‌نبیریێ كر وه‌كو پێناسه كا چیه و نها ژى دێ به‌حسێ زیندیبوونا ره‌وشه‌نبیریێ كه‌ین كا سه‌ده‌مێن وێ زیندیبوونێ چ بوون و چاوان سه‌رهلدا؟
راسته جیهان و ژیان به‌رده‌وام د قووناغێن گوهۆرینێ دانه و د ناڤ پێكهاته‌ێن وێ گوهۆرین و ئاڤاكرنێ دا ژێكجودانه، به‌لێ په‌یوه‌ندیێن وان ل گه‌ل هه‌ڤدو ناهێن دابران، چونكو هه‌ر جیهانه‌ك جیهانه‌كا دى ته‌مام كه‌ت و ژیانێ به‌رهه‌م ئینیت.
سه‌ده‌مێ ئیكێ/ ئاستێ نه‌زانینى: ژ جیهانا مه‌زن بگره هه‌تا دگه‌هیته جیهانا بچووك ره‌وشه‌نبیریێ خوازت ل پرسان بگه‌ریت و ب هاریكا وان پرسان شیا ده‌ربازى پرسێن سیاسى، هزرى و زانستى ببیت. نموونه ل یوونان، ئه‌لمان و ئه‌ورۆپا پێشكه‌فتنا هه‌را مه‌زن ژ ئاستێ ره‌وشه‌نبیران په‌یدابوو، چونكو ره‌وشه‌نبیرێن وى ده‌مى بێ ترس و ب باوه‌یه‌كا خورت هاتن مه‌یدانا ژیانێ، هه‌تا وى راده‌ى شیان سه‌ركه‌فتنا مرۆڤى ل سه‌ر هه‌موو پێكهاته‌یێن ژیانێ مسۆگه‌ر بكه‌ن و یا ژ هه‌میێ ژى گرنگتر ئه‌و بوو كو مرۆڤ ژ ترس و زیندانا دوژمنێ مه‌زن رزگاركرن ئه‌و ژى نه‌خۆه‌شیا نه‌زانینێ. ب ڤى شێوه‌ى هێدى هێدى ره‌وشه‌نبیرى ل یوونان، ئه‌لمان و رۆژئاڤا ب گشتى به‌رپا بوو، به‌لێ كه‌دا ره‌وشه‌نبیران نه ئه‌وبوو كو ببن حاكمێن شیره‌تان یان ژى شاكردێن ده‌ستهه‌لاتان، به‌لكو ده‌مێ وان دیتى تاكه‌كه‌سێ وان یێ د ناڤ نه‌خوینده‌واریێ دا خه‌ندقیت و ناڤ تراژیدیان دا دهێته چه‌وساندن، هینگێ وان ده‌ست هاڤێتێ كه‌دا خوه بكه‌ن، ئاده‌كرنا ئه‌قل و هزرا تاكه‌كه‌سى.
سه‌ده‌مێ دوویێ/ ره‌وشه‌نبیرێن وى سه‌رده‌مى زانین كو مرۆڤایه‌تى بنگه‌هێ مرۆڤى یه: ئها ب ڤى ره‌نگى هاته سه‌لماندن بوو، كو هه‌ر ئیك ژ وانا مینا ئیلهامه‌كا ئه‌سمانى یه و هاتیه به‌ردان بۆ ناڤ كار، قانوون و مافێن مرۆڤى ل ئه‌ردى. له‌ورا وان هزركرن كو ئه‌و نڤیسكاریى یا بێهووده یه ده‌مێ جڤاكێ وان یێ نه‌خوێنده‌وار بیت، ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ چه‌ندین رێك بكارئینان. ژ وان رێكێن بكارئیناین، مینا ئازراندنا پرسیاران ل گه‌ل كۆمێن گه‌نجان، به‌رده‌وام د ناڤ ته‌خ، چین و گه‌ره‌كان دا دهاتن و چوون دا خه‌لكى ل خوه كوم بكه‌ن بۆ باخڤن و هه‌روه‌سا رابوون ب رێیێن وانه‌بێژیى د ناڤ گه‌ره‌ك و كۆمه‌لگه‌هاندا، ل سه‌ر ڤان رێیان شیان هه‌تا ئاسته‌كێ كه‌دا خوه به‌رده‌وام بكه‌ن، چونكو نڤیسكارێن رۆژئاڤا ب گشتى د زانینن، مرۆڤایه‌تى ئێك ژ بنگه‌هێن مرۆڤى یه و فامكرن كو نالینا وێ پرسێ ژ ده‌نگێ كێشه‌یان ده‌ركه‌فتیه.
سه‌ده‌مێ سیێ ژى و یا ژ هه‌میێ گرنگتر وان هزركرن: كو نڤیسكارى ئانكو ره‌وشه‌نبیرى نه یا تایبه‌ته ب ئاخێ ڤه، به‌لكو دگۆتن ئه‌و یا تایبه‌ته ب كێشه‌ێن گه‌ردوونى هه‌میێ ڤه، ژ به‌ر هندێ ئه‌وان نوونه‌راتیا خوه گه‌هاند هه‌موو جیهانێ، ژ لایه‌ك دى ڤه پیڤانا وان ل سه‌ر پرس و بنه‌مایێن زانستى، سیاسى، ره‌وشه‌نبیرى، جڤاكى، هزرى و ئابوورى به‌رده‌وام كرو ب ڤێ هیمه‌تێ وان سه‌لماند، كا ره‌وشه‌نبیرى چیه؟
ئه‌نجام: ب ڤێ ئه‌نجدایا مه‌زن دیاربوو كو، وه‌لات و جیهانا مه‌زن هه‌موو ل سه‌ر كه‌دا وان ره‌وشه‌نبیران گه‌هشتن هێڤنێ سه‌رده‌م و ئاڤابوونێ و ئه‌و كه‌سێن خوه هه‌لبژارتین وه‌كو ره‌وشه‌نبیر، خوه ب په‌یامه‌كا ساده حه‌ساب نه‌كرن، به‌لكو وان د گۆتن ئه‌م مولكێ ملله‌تێ خوه نه ئه‌گه‌ر چه‌ند قوربانى، زیان، نه‌خوشى دگه‌ل مه بهێته‌كرن، ئاماده‌ینه بۆ ره‌وشه‌نبیریا ملله‌ت و تاكه‌كه‌سێ خوه بژین و به‌رده‌وام بین، وه‌كو ڤیلپ برۆ گوتى، “ره‌وشه‌نبیرى كۆمه‌له‌كا زانیارێن ب بیرو باوه‌ره و رییێ ب تاكه‌كه‌سان دده‌ت، كو ژ ژیانا خوه یا ساده و رۆتینى رزگارببن و ناسناما خوه‌َ بنیاسن وه‌كو ژیده‌ر بكاربینن”. ژبه‌رهندێ ل سه‌ر وێ شارشتانیێ كارێكته‌رێن جودا د ناڤ خوه دا دانه ئاڤاكرن و نیشا خه‌لكى دان كا حه‌زاره‌ت، په‌روه‌رده، وژدان، ئه‌خلاق و…هتد چیه؟ هه‌تا گه‌هشتینه ئاستێ زیندبوونا خوه.
