ره‌وشه‌نبیریا كورد و سه‌رپێهاتێن مرۆڤایه‌تیێ
پشكا سیێ
جوان عزه‌ت
پشكا چوویى مه به‌حسێ پێناسا ره‌وشه‌نبیریێ و زیندیبوونا ره‌وشه‌نبیریێ كر كا چیه و چاوا په‌یدا بوو، هۆسا دیاربوو كو ره‌وشه‌نبیرى هزره‌ك بوو ژ كۆمه‌كا مرۆڤێن خودان هه‌لویست هاتیه هه‌بوونێ، ئێك ژ ئاستێن هه‌ره بلندبوو ژ ملله‌تێن پێشكه‌فتى ب هزرا (هه‌لویستگه‌رایى یێ) په‌یداببوو، چونكو ئێكه‌م پێنگاڤا ره‌وشه‌نبیریێ یا كو ده‌ركه‌فتى ژ هه‌لویستێن مرۆڤێن ره‌وشه‌نبیر، فه‌یله‌سۆف و زانا ده‌ستپێكر، ژ به‌رهندێ ناسناڤێ وێ بوو (مه‌عریفا ره‌وشه‌نبیرى). د ڤێ پشكێ دا ئه‌م دێ ئاماژێ ده‌ینه ره‌وشه‌نبیریا كوردى كا د چ ئاست و وه‌رار دایه؟ هه‌روه‌سا ئه‌رێ مه كوردان ره‌وشه‌نبیریا خوه د ئاستێ مرۆڤایه‌تیێ دا به‌رپاكرییه یان ژى جوگرافیێ دا؟ ب هزره‌كا دى ئه‌رێ ره‌وشه‌نبیریا مه بوویه به‌رهه‌مێ گوهۆرینا ئه‌قلى یان نه؟
ل ده‌سپێكێ ئه‌گه‌ر لێ بنێرین گه‌له‌ك جۆرێن ره‌وشه‌نبیریێ هه‌نه د ناڤ مه‌دا مینا، ره‌وشه‌نبیریا مرۆڤى، تاكگه‌رایى، زانستى، سیاسى، جڤاكى و كومه‌لایه‌تى و…هتد، به‌لێ ئه‌و پێگه‌هێ ره‌وشه‌نبیریێ یێ كو ئه‌ز به‌حس لێ دكه‌م مه‌به‌ستا من ره‌وشه‌نبیریا زاتێ مرۆڤى یه وه‌كو نڤیسكار، ره‌خنه‌گر، رۆمانڤیس، چیروك نڤیس و بگشتى ره‌وشه‌نبیریا كوردى هه‌تا دگه‌هیت ئاستێ مرۆڤێ نۆرمال.
ئاست و وه‌را مه بۆ هزرا ره‌وشه‌نبیریێ دبیت هه‌ولدان بۆ هنده‌ك بوارێن شارازه‌ییێ بریه مینا هێزا هه‌لبه‌ستێ، هێزا كاراكرنێ بۆ سه‌ر گوهۆرینا هنده‌ك دیارده‌یێن جڤاكى به‌لێ هه‌تا راده‌یه‌كێ نه‌شیایه ببیته خودان پیڤه‌ر و ئه‌نجامێن بنگه‌هین، كو دجوگرافیا كوردى دا ده‌ربازى سیسته‌مێن ژیانێ ببیت، به‌لكو پتر بوویه سیسته‌مه‌كێ هاڤیبووى، چونكو ئه‌و خالێن كو نڤیسكارێ كورد ل سه‌ر راوه‌ستایى پێگه‌هێ، زمان، دیرۆك و ناسنامێ نه‌كرییه به‌رهه‌مه‌كێ حه‌زكرن، ره‌خنه‌لێگرتن و پراكیتزه‌كرنێ، ئانكو مرۆڤ شێت بێژیت ئه‌ڤ ره‌وشه‌نبیریا كو مه ب ناڤكریى ل گه‌ل بار و بیاڤان دا جهێ خوه ب رێژه‌یه‌كا پتر مرۆڤ شێت بێژیت ڤالا هێلایه.
ئه‌و خالێن كو ڤالا هێلاین، ئێك ژ وان ئه‌وه هێشتا د قووناغا رابردوویى دا وه‌رارێ كه‌ت و بارێ وى ل پشتا خوه ڤه نه‌كریه. دو د ناڤبه‌را ئازادبوون و به‌ندبوونێ دا دوو دل مایه، سێ ئه‌و چه‌مكێ ب ناڤێ ره‌وشه‌نبیریێ ناڤكریى كا چ چه‌مك و ره‌وشه‌نبیریى بوویه، بۆ نموونه ره‌وشبیریا (زاتى، هزرى، شعرى، كارێكته‌رى، ناسنامه‌یى، نه‌ته‌وه‌یى و…هتد) ب تێرۆ ته‌سه‌لى نه دانایه د قووناغا هه‌لكۆلان و ئه‌زموون و دیرۆكه‌كا ده‌ست نڤیسیێ دا.
د ڤێ هێلێ دا ره‌وشه‌نبیریا كوردى ب تایبه‌ت ل ده‌ڤه‌رێ و ده‌وروبه‌ران د ئاستێ پێشكه‌فتنێ دا دره‌نگ خوه دیاركریه، هنده‌ك جاران خواستیه ئه‌ڤ دۆئالیزما نه‌وه‌كهه‌ڤ د ناڤبه‌را ئه‌رك و مافێن مرۆڤان دا وه‌ربگریت و هنده‌ك جاران ژى ئه‌و باوه‌ریه نه دایه پێگه‌هێ خوه كو بلند بكه‌ت به‌لكو ره‌دكریه، له‌ورا ئه‌گه‌ر هه‌ڤبه‌ركرنه‌كێ د ناڤبه‌را ره‌وشه‌نبیریا كوردى و ره‌وشه‌نبیریا جیهانى دا بكه‌ین، دبیت ئه‌نجامێ وێ جۆره خاپاندنه‌ك بیت به‌رامبه‌ر زات و مافێن مرۆڤایه‌تى ل سه‌ر ڤى ئه‌ردى، چونكو ئه‌و ئیداره‌یا د ره‌وشه‌نبیریێ دا به‌رپاببیت جۆره‌كه ژ جۆرێن سیسته‌مێ، هزر، زمان و ناسناما نه‌ته‌وه‌ى و نیشتمانى ده‌ركه‌ڤتیه.
ئه‌نجام: ژ ئه‌نجامێ نه‌بوونا زمانه‌كێ سیسته‌مى ژ لایێ هزرى، روحى، ده‌روونى، ره‌فتارى، ئایدۆیۆلۆژى و…هتد ڤه وه‌كرییه كو ئه‌ڤرۆ مه گه‌له‌ك كێمۆكاسى دبوارێ ره‌وشه‌نبیریا خوه دا هه‌بن، ئه‌گه‌ر هه‌ر چ ره‌وشه‌نبیرى بیت یا پێدڤى بوو مه ب شێوه‌كێ ئه‌قلانى سه‌رده‌رى ل گه‌ل كربوو، یا ژ هه‌میێ گرنگتر ژى ئه‌و بوویه به‌رده‌وام ئه‌ڤێ ره‌وشه‌نبیریێ مرۆڤێ كورد د ئاستێ تراژیدیان دا شكه‌ستى، ب هێز دیتیه دبیت ئه‌ڤه راستیه‌ك ره‌ها بیت، به‌لێ كێشه هه‌ر ئه‌ڤه یه بۆچى مه ئه‌گه‌رێن وێ شكه‌ستن و بهێزبوونێ شرۆڤه نه‌دكرن كو حكیمه‌ته‌كا باشتر په‌یداببوو، له‌ورا دبێژم ئه‌رێ ئه‌و ره‌وشه‌نبیریا دبیته به‌كگراوه‌ند بۆ هه‌ڤبه‌ركرنا هزرا مرۆڤایه‌تى و بیردوزێن شارستانى چنه؟ د پشكا بهێت دا دێ ده‌ست نیشانكه‌ین.
ره‌وشه‌نبیریا كورد و سه‌رپێهاتێن مرۆڤایه‌تیێ
جوان عزه‌ت/ پشكاچارێ.
ئه‌و ته‌یۆرێن دبن بنه‌ما بۆ به‌گراوه‌ندێ ره‌وشه‌نبیریه‌كا ب هێز و خودان ئیستگه‌هه‌كێ دیرۆكى د هه‌ڤبه‌ركرنا هزرا مرۆڤایه‌تى و بیردۆزێن شارستانى دا ئه‌ڤه‌نه. (هه‌بوونا زمانێ به‌رهه‌مدار، هه‌بوونا خه‌باتا ئه‌ده‌بى، هه‌بوونا خه‌باتا هزرى)
ئێك: هه‌بوونا زمانه‌كێ به‌رهه‌مدار، زمان ئه‌و ژانرێ ئه‌ده‌بى یه، كو ل سه‌ر ژانگرتنا گه‌له‌ك دینه‌مووێن ژیانێ هاتیه راسته‌رێكرن بگره ژ دینه‌موویا سلێمان پێخه‌مبه‌رى و هه‌تا دگه‌هیته زمانێ مرۆڤان، هاتییه جوداكرن تایبه‌ت كاركرنا زمانى ل سه‌ر هزرا سروشتى زالبوو و شیا ل سه‌ر تێكستێن فه‌لسه‌فى و لوژیكى فه‌رهه‌نگه‌كێ ژ تیپان بۆ په‌یڤ و چه‌ڤه‌نكان ڤه‌گوهێزیت هه‌تا گه‌هیته سه‌رده‌مێ نها یێ ته‌كنۆلۆژیایێ هێشتا ئه‌و زمان ژ به‌ر ژانێن خوه یێ دنالیت و ل بزاڤێن هزركرن و راڤه‌كرنێ دگه‌ریت.
ب ڤى ره‌نگى ده‌مێ نڤیسین و واته په‌یدا بووین، هینگێ تێكستێ زمانى خوه د ناڤ بۆیه‌رێن ژیانێ دا دیت ب ڤێ تێگه‌هشتنێ تێكستێن سرۆشتى ده‌ربازى تێكستێن نڤیسینێ بوون و وێ نڤسینێ پێدڤى زمانه‌كێ ئه‌كتیڤ و به‌رهه‌مدار هه‌بوو ژ لایێ لۆژیك، ئاخفتن، ده‌ربرین، ره‌خنه‌گرتن و دانوستاندنێ ڤه، ژ به‌رهندێ ڤێ گوهۆرینێ هنده‌ك پرسێن دى د چارچوڤێ گۆتارا ئه‌ده‌بى دا ئینان هه‌بوونێ و واته و نڤیسین دانێ هه‌تا تێگه‌هێ راڤه‌كرن، قه‌بوولكرن و شرۆڤه‌كرنێ جهێ خوه گرتى، بار هه‌موو كه‌فته سه‌رملێن زمانى.
زمان شیایا هه‌تا راده‌یه‌كێ ببیته ده‌سته‌كێ گه‌هاندنێ، د ئه‌زموونا گۆتن و گوهداركرنێ، نڤیسین و خواندنێ، شرۆڤه‌كرن و ئاراسته‌كرنێ دا و ل سه‌ر وان داستان و ئه‌فسانه‌یێن، كو هاتینه راچاندن و وه‌رگرتن هینگێ ڤان بویه‌ران ده‌رفه‌ت ب مرۆڤان دا كو هزر د تێگه‌هشتنا زمانى دا بكه‌ن.
ئه‌و په‌سنا كو ژیان بۆ مه هه‌مه لایه‌ن دكه‌ت و ره‌وشه‌نبیریا مه پێ سه‌ر ئاڤا دكه‌ت، بزاڤێن زمانى نه، چونكو زمان جیهانه‌كه و گرنگیا وێ دزمانێ وێ بخوه دایه، وه‌كو هایدگه‌ر بێژیت:”زمان لكیڤه‌بیت، جیهان و ژیان ژى ل وێرێ یه”.
هه‌روه‌سان ژ لایه‌ك دى ڤه، زمان مینا نه‌خشه‌یه‌كێ یه دهێته كێشان د ناڤبه‌را جیهانا بێده‌نگ و تێكستێ ده‌نگدار دا، وه‌كو ڤێ رونكرنا نها دیاردبیت، جیهان یا یه‌كسانه ب زمانى ڤه و زمانێ یێ یه‌كسانه نڤیسینێ ڤه و نڤیسین یا یه‌كسان ب تێكستێ ڤه و تێكست یێ یه‌كسانه ب خواندنێ ڤه پاشى ئه‌و خواندن ب رێیا زمانى دگه‌ل وه‌رگرى هه‌ڤته‌ریبه، له‌ورا ل ڤێرێ ب رێكا ڤى نه‌خشه‌یى بیاڤێ هه‌ڤكێشه‌یا جیهان و وه‌رگرى نێزیك ئێك دو دبن.
ئه‌نجام: زمان ب هووراتێن خوه ڤه ل گور مه‌به‌ستا چه‌مكان دهێته گوهۆرین و ده‌م بۆ ده‌م ئه‌و گه‌شێ دبه‌رهه‌مێ ئه‌ده‌بى و كارێكته‌را ئه‌ده‌بى دا كه‌ت، چونكو زمان سه‌نته‌ره‌كه ب دیرۆكێ ڤه دهێته نیاسین و ددرێژاهیا وێ دیرۆكێ دا دشێت وه‌رارێ د بكارئینانا تێكستێن نوویخواز دابكه‌ت و ژ فه‌رهه‌نگا نه‌ته‌وه و گه‌لێ مرۆڤایه‌تیێ ده‌ستپێكرییه، هه‌روه‌سان ئه‌و ره‌وشه‌نبیریا ل گور پێڤه‌رێ زمانه‌كێ سه‌ره‌راست كریى و تێگه‌هه‌كێ زیندى به‌رده‌وامیێ بده‌ت ئاستێ هشیاریێ، ب دیتنامن زمانه‌كه دشێت جهێ هه‌موو سه‌رپێهاتێن مرۆڤایه‌تى و هه‌ڤگرتنێ بگریت و ره‌وشه‌نبیریه‌كا د ئاست دا پێشكێشى نه‌ته‌وه بوونێ بكه‌ت.
