ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌بوونێ
ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌بوونێ
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
(20) زانایێن كوردان
كورد وه‌كو هه‌می خه‌لكێ جیهانێ، ب تایبه‌تی ل ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤین خودانێ خوه و هزاران زانایانه. د گه‌له‌ك بیاڤێن زانستی و فه‌له‌كی و ئایینی دا. ل سه‌رده‌ستێ زانایێن كورد ب تایبه‌تی یێن ئایینی گه‌له‌ك بنگه‌هێن زانستی یێن هاتینه دامه‌زراندن ل گه‌له‌ك باژێر و باژێركێن كوردان، بۆ نموونه یێن بووینه باژێرێن زانستی ب هه‌بوونا قوتابخانه و نڤیسه‌ر و زانایا و یێن بۆینه (قیبلا) زانین و زانستێ، وه‌كو هه‌ولێرا پایته‌خت و ئامه‌دێ و ئامێدیێ و جزیرا بۆتان و ده‌ینور… هتد ژ باژێرو ده‌ڤه‌ران. زانایێن كورد ب دیرۆكه‌كا دوور و درێژ به‌لگه‌نامه و باوه‌رنامێن زێندی و به‌رده‌ست و دیكیۆمێنتی رێبازا زانستێ یا پركری ب كار و ئه‌نجامێن زانستی یێن هه‌مه‌جۆر، بۆ خه‌لكێ جیهانێ دسه‌لمینن چه‌ند كورد حه‌زژێكه‌رێن زانستێ نه و ب كارئینانێ د خزمه‌تا مرۆڤاتیێ و ژین و ژیارێ دا و ئاڤاكرنا جڤاكه‌كێ كوردی ب شارستانیه‌كا نوو ب رموزێن زانست و زانینێ. ئه‌ڤرۆ گۆره‌پانا كوردی یا زانستی ب شارستانیه‌كا (نه‌هزه‌كا) زانستی یا رابووین و یا رادبیت ب ژماره‌كا مه‌زن یا زانایان، دیرۆكا (1400) زانایێن هاتینه دیاركرن ل دووڤ نڤیسینا پرتووكا (علما‌و الكورد و كوردستان). یا نڤیسه‌رێ هێژا (سالح شێخۆ) و بۆ نموونه دێ ژماره‌كا ناڤێن وان زانایان نڤیسین و دیاركه‌ین ل خوارێ. هه‌روه‌سا رڤێشتا نوو ژ زانا و پێگه‌هێن زانستی و زانكۆیێن كوردستانێ، ئه‌وێن دووڤچوونا رێبازا پێشكه‌فتنا زانستێ دكه‌ن ل جیهانێ و كوردستانێ، ب هه‌بوونا هزاران زانایێن كورد ب پله و باوه‌رنامێن زانستی، به‌رپرساتیا پێشكه‌فتنا ملله‌تی د ڤی بیاڤی دا یا وه‌رگرتی، پێدڤی پرتووكه‌كا تایبه‌ته، كو ئه‌و جهێ سه‌رفه‌رازیێ و سه‌ر بلندیێ نه و رێز و ته‌قدیرا مه هه‌میانه ل ناڤ مه‌دا و د ناڤ مه‌حفه‌لێ ده‌ولی.
1ـ محه‌مه‌د بن یه‌زید بن عه‌بداللمه‌لك بن یه‌زید الجزری الزهاوی 748 ـ 483 م. 2ـ محه‌مه‌د عه‌لی عجونی الدنبلی 1952 ـ 1897م.3ـ نورالدین البریفكانی. 4ـ ئه‌حمه‌د البروشكی 1905م. 4ـ یه‌حیا بن الفه‌زل بن یه‌حیا بن عه‌بدوللا شه‌هرزۆری 1146 ـ 1231 م. 5ـ إسماعیل بن القاسم یێ به‌رنیاس بابێ عه‌لی القالی 402 ـ 967م. 6ـ به‌هائه‌دین بن محه‌مه‌د بن ئیبراهیم ئه‌ربلی 1206ـ 1284م. 7ـ جه‌لال هۆری كوردی 1915 ـ 1979 م.8 ـ جوریه ئه‌حمه‌د ئه‌مه‌د حسین موسك هه‌كاری. 9ـ حسین ئه‌سكه‌نده‌ر نسیبی 1467 ـ 1544م.10ـ خالد ئه‌حمه‌د حسێن كوردی شه‌هرزۆری 1779ـ 1827 م. 11ـ سه‌عده‌دین ئامه‌دی 1190م. 12ـ تاها ئه‌حمه‌د كورێ شێخ قاسم كورێ شێخ ئه‌حمه‌د 1815ـ1882 م. 13ـ عه‌بدولره‌حمان مه‌لا محه‌مه‌د قه‌ره‌داغی خه‌یات 1837ـ1916م. 14ـ ئوسمان كورێ سولتان سه‌لاحه‌دین ئه‌یۆبی 1172ـ 1199م. 15ـ مسته‌فا به‌ره‌زه‌نجی 1810 ـ 1904م. 16ـ یووسف ئیسحاق ئیبراهیم زه‌هاوی 11248 ـ 1335م.
17ـ یه‌حیا عه‌بدوللا مه‌روان الفارقی 1273ـ 1361م. 18ـ یه‌مان ئه‌بی یه‌مان به‌ندنیجی 815ـ 897م. 19ـ یوونس تاها زاخۆلی 1923 م. 20ـ عه‌بدوللا ئه‌ترووشی 1653م. 21ـ داوود محه‌مه‌د حسێن خالد خالدی ئه‌ربلی الحسفكی 1099ـ 1177م .22ـ محه‌مه‌د عه‌لی عه‌ونی دنبه‌لی 1897ـ 1952م.23ـ میرزا عه‌لی میرزا ئه‌بی قاسم مهابادی1862ـ1931م. 24ـ مه‌یموون مه‌هران جزیری663 ـ 737 م. 25ـ نه‌بی ماویلی الاربلی 1225ـ 1301ه. 26ـ نووره‌دین ئیسماعیل حسێن به‌ك شێروانی ئه‌ربلی 1867ـ 1943م. 27ـ محه‌مه‌د عه‌لی محه‌مه‌د جاروود مارانی الكفرعزی 1144ـ 1232م. 28 ـ تاها ئه‌فه‌ندی دهۆكی 1928م. 29ـ یه‌حیا فه‌زل یه‌حیا عه‌بدولا شه‌هرزۆری 1149ـ 1231م. 30ـ غه‌یاسه‌دین به‌ها‌والدین نه‌قشه‌به‌ندی 1948م. یووسف شه‌نگالی. 31ـ هه‌دایه‌ت الله إسماعیل ئه‌ربلی 1836م.32ـ بۆری ئه‌یۆب شادی 1161م. 33ـ ئیبراهیم حه‌سه‌ن عه‌بدولره‌حمان محه‌مه‌د عمیادی 1475ـ 1547م. 34ـ ئه‌بۆ به‌كر عومه‌ر به‌كر ئوسمان ئه‌ربیلی 1867ـ 1942م. 35ـ ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د البه‌كری شریشی سنجاری 1251ـ 1318م. 36ـ حوسێن حوزنی سید عه‌بدوله‌تیف كوری شێخ له‌تیف مۆكریانی 1889ـ 1947م. 37ـ سه‌عید النوورسی 1873ـ 1960م. 38ـ عه‌فیفه قارقانیه 1131ـ 1209م. 39ـ یووسف محه‌مه‌د ئیبراهیم عیسا كوردی 1250ـ 1327م. 40ـ مبارك ئه‌حمه‌د مبارك كورێ مه‌وهوب غه‌نیم ئه‌ربلی 1177ـ 1235 م. ئه‌ڤچا ئه‌و ناڤێن هاتینه نڤیسن، ناڤێ چلانه ژ هزار و چار سه‌د زانایێن كورد. بۆ نموونه نه وه‌كو ئاماژه‌پێ هاتیه‌دان ل ده‌سپێكی كو دبنه ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن هه‌ره خورت و دیار و كاریگه‌ر. نوكه و لله ئه‌لحه‌مد د ڤی چه‌رخی دا ملله‌تێ كورد خودانێ خوه ده‌هان هزاران زانایه‌نه كێمتر ژ خه‌لكێ جیهانێ. روویه‌كێ گه‌ش و سه‌ركه‌فتینه یێن ملله‌تێ كورد، دهێن ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن زانین و زانستێ بدیرۆكه‌كا سه‌رفه‌راز و سه‌ربلند.
ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
پشكا (21)
(21) هه‌لبه‌ستڤان و نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌نبیرێن كوردان..
به‌لكو پێنڤیسی ئه‌و شیانێن نڤیسینێ نه‌بن هه‌مبه‌ری ڤی بابه‌تی ده‌ركه‌ڤیت، ل سه‌ر به‌رهه‌م و دیرۆكا هه‌لبه‌ستڤانا و نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌نبیرێن كوردان و رۆلێ وان یێ پیرۆز و كاریگه‌ر د قادا بزڤارزگاریخوزا كوردی دا وه‌ك پێشمه‌رگێ دوویێ ل كوردستانێ ب دهان داستانێن تۆره‌ی و ره‌وشه‌نبیری رابین، كو بابه‌ته‌كێ سه‌رنجراكێشه و هه‌ستیاره یێ پر هۆزان و هه‌لبه‌ست و نڤیسین و بابه‌تایه د هه‌می وار و رامان و كاران دا یێن هزاران هزار تۆره‌ڤانان. یێن ته‌رخانكرین بۆ خزمه‌تا خاك و وه‌لات و نیشتیمان و ژین و ژیار و عشق و شارستانیێ و كارێن جڤاكی و زانینێ و سیاسه‌تێ و ڤیانا به‌شه‌ریه‌تێ…هتد ژ ئه‌رك و كاران. كو به‌رهه‌مێ خوه‌یێ پر په‌یڤێن گه‌ش و ئارمانجێن ره‌وا كرین، یێن كرینه شه‌مال و خه‌تیر بۆ رێكا ئازادیێ و ژین و ژیارێ. هه‌ر ژ ئه‌حمه‌دێ خانی و مه‌لایێ جزیری و فه‌قیێ ته‌یران و حاجی قادرێ كۆیی و هێمن و نالی و پیره‌مێرد و مه‌لائه‌نوه‌ر مایی و ئه‌حمه‌دێ نالبه‌ند و جگه‌ر خوین، هه‌روه‌سا ژ رڤێشتا نوكه یا ئه‌دیبێن ملله‌تێ كورد. سه‌ره‌رایی هه‌بوونا هنده‌ك ئاسته‌نكا و ئاریشا د رێكا وان دا، زێده‌باری ته‌په‌سه‌ریێ و سیته‌مكاریێ ژ لایێ ده‌ستهه‌لاتا و رژێمێن ره‌گه‌زپه‌رست و شۆفینی ل ده‌ڤه‌رێ، لێ ئه‌ڤرۆ ئه‌و نه‌ما پشتێ سه‌رهلدانا جه‌ماوه‌رێ كوردی ل ئادارا سالا 1991 شۆره‌شه‌ك یا هه‌لدای د ڤی بیاڤی دا ل كوردستانێ، ب به‌رده‌ستكرن و هه‌بوونا هه‌می پێدڤیێن داخوازكرین و چاپكرنا ملیۆنان پرتووكا ب ڤێ چه‌ندێ ڤه، هه‌لبه‌ستڤان و نڤیسه‌ر ماشاللا گه‌له‌كن دێ ژماره‌كا ناڤان نڤیسین ل خوارێ ب ۆنموونه ژ پرتووكا (معجم الشعرا‌و الكورد) یا سالا 2008 یا خودێ ژێ رازی حه‌مدی عه‌بدوله‌مجید السه‌له‌فی و برێز ته‌حسین ئیراهیم دۆسكی.
(1). یێن چه‌رخێ پێنجێ یێ مشه‌ختی. بابه تاهر عریان الهه‌مه‌دانی 937ـ1010
(2)چه‌رخێ نه‌هێ یێ مشه‌ختی. ئه‌بۆ قاسم مه‌لا بریشان الدنیوری.
(3) چه‌رخێ ده‌هێ یێ مشه‌ختی یه‌عقووب محه‌مه‌د حكمه الزرقی.
(4) چه‌رخێ 11/ه ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د الجزری و عیماده‌دینێ هه‌كاری و محه‌مه‌د المكسی فه‌قی ته‌یران و عه‌لی الحه‌ریری و شه‌مس الدین عه‌بدولره‌حمان ئه‌لئیخلاسی.
(5) چه‌رخێ 12ه /ئاغائوك البیداری و حارس البدلیسی و خانای قوبادی و سه‌لیم سلیمان الهیزانی و عبدالله البازی و مه‌نصور الگرگاشی و مێرین كارێزی.
(6) چه‌رخێ 13 ه / ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د قه‌سیم گۆران و به‌كر به‌ك بهدۆر ئه‌رزی و حامد عه‌بد كه‌ریم مائی و خزر ئه‌حمه‌د كوردستانی و ره‌شید هه‌كاری و سلێمان به‌ك زه‌نگه‌نه و عه‌بدولسه‌لام عه‌بدوللا بارزانی و ئوسمان ئه‌سه‌د ئه‌یۆب فندی و عومه‌ر خالد ره‌نجۆری و محه‌مه‌د سه‌عید حسه‌ینی و نووره‌دین بریفكانی و محه‌مه‌د جه‌باری و وه‌لی دێوانه.
(7) چه‌رخێ 14ه/ ئه‌حمه ئه‌حمه‌د النه‌قیب و ئه‌حمه‌د میرازی و ته‌وفیق مه‌حموود پیره‌مێرد و جه‌لاده‌ت ئه‌مین عالی به‌درخان و حسنی ئه‌حمه‌د بامه‌رنی و ره‌فیق سالح حلمی و ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د مائی و سالح زه‌كی ساحبقران و تاها عه‌بد الرحمن مائی و عه‌باس حلمی كاكائی و عه‌بد القادر عه‌زیز قه‌دریجان و عه‌لی كه‌مال بابیر و فائیق عه‌بدوللا بێكه‌س و كامیران ئه‌مین عالی به‌درخان و محه‌مه‌د خالد ئاكره‌یی و محه‌مه‌د سه‌عید عومه‌ر مزیری و محه‌مه‌د تاهر رشدی ئامێدی و محه‌مه‌د خاكی و مه‌حموود مسته‌فا سیرتی و مسته‌فا ره‌سوول و یوونس ره‌ئووف دلدار و هجری كه‌ركووكلی و مسته‌فا سیسی.
(8) چه‌رخێ 15ه/ ئه‌حمه‌د عه‌بدوللا كۆبانی و ئه‌حمه‌د مه‌حموود بالوو ئه‌حمه‌دێ نالبه‌ند و حه‌سه‌ن كه‌له‌ش و جه‌گه‌ر خوین و سالح یوسڤی و سه‌بری بۆتانی و تاها مزهرمائی و عه‌بدولجه‌لیل بۆتی و عه‌بدولره‌حمان شه‌ره‌ف كندی و عه‌بدولكه‌ریم محه‌مه‌د المدرسی و سمۆ شێخو و سه‌عید ئیبۆ و عه‌بدولهادی چومانی و ئوسمان سه‌بری و عه‌لی ئیسماعیل به‌رۆشكی و محه‌مه‌د تاها بالیسانی و محه‌مه‌د تاهر هاشمی و میكائیل ره‌شید و حه‌سه‌ن هشیار و حه‌سه‌ن ئوسمان محه‌مه‌د و ساڕیا مسته‌فا دۆسكی و سیراجه‌ددین عه‌بدولكه‌ریم خه‌لیلی. ئه‌ڤرۆ و سوپاس بۆ خودێ رڤێشتا نوكه ب ته‌مه‌نێن جۆره‌وجۆر، یا به‌رده‌وامه ل سه‌رڤێ چه‌ندێ و وارێن نڤیسینان و هه‌لبه‌ستان ب په‌یڤێن خوه یێن ساده و باوه‌ریێ و یێن گه‌رم و شوره‌شگێر و یێن كاریگه‌ر و هه‌ستیار و رامانێن كویر، بۆ به‌ر ب ئاڤاكرنه‌كا نوو یا ب كۆم د هه‌می بیاڤێن هه‌مه‌جۆر دا, دا بمینیت كوردستان لاندكا هۆزانڤان و نڤیسه‌ر و نوبه‌لائان. كو ماشاللا ژمارا وان گه‌له‌كن ل سه‌ر ئاستێ كوردستانێ و بۆ نموونه ژێ ئه‌م نه‌شێن ئاماژێ ب ده‌ینه هه‌میان ل گه‌ل رێز و ته‌قدیرا بۆ وان كۆكارێ وانا یێ به‌رده‌وامه بۆ ئارمانج و مه‌ره‌مێن ده‌ست نیشانكرین. هه‌بوونا ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد ـ كوردستانێ، كار و خه‌بات یێن خورترلێكرین و ئاستێ به‌رهه‌می یێ بلندكری، ب بزاڤ و چالاكیێن به‌رده‌وام. له‌ورا د ڤێره دا هه‌لبه‌سڤان و نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌بیرێن كوردان دهێن ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن شۆره‌شڤان كو چه‌كێ وانا پێنڤیسێ ئازاده و په‌یڤا ره‌سه‌نه و میدیاكارێن سه‌ركه‌فتینه ب تكنولۆجیا راگه‌هاندنا سه‌رده‌م و كاریگه‌ر.
