ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
پشكا (12) ده‌وله‌ت و ئیمبراتوریه‌ت و حوكمه‌ت و میرنشینێنن كوردان.
كوردان دیرۆكه‌كا كه‌ڤنار و دوور و درێژ یاهه‌ی، د بیاڤێ پێكئینان و دامه‌زراندنا ئیمبراتۆری و ده‌وله‌ت و میرنشینان دا. بۆ جیهانێ دسه‌لمینین كو كورد خودانێن خوه و ژماره‌كا مه‌زن یا وان ده‌وله‌ت و حوكمه‌تان بوو، دزڤرنه به‌ری ٤٥١٧ سالان یانكو (٢٥٠٠) به‌ری زایینی (٢٠١٧) یێن زایینی = (٤٥١٧) سال و ل ده‌مێ كورد ده‌وله‌ت چ ده‌وله‌ت ل ده‌ڤه‌رێ نه‌بوون، ل گه‌ل رێزێن مه بۆ ده‌وله‌تێن ده‌ڤه‌رێ و ژ وان ده‌وله‌ت حوكمه‌تا ئه‌ڤێن دیاركرین ل خوارێ ئانكو ئه‌ڤه‌نه. (١) ده‌وله‌تا (لۆلۆ) ٢٥٠٠ سالان به‌ری زاینی یاهاتیه دامه‌زراندن ١٧٠ سالان حوكمێ كری ل ده‌ڤه‌را هه‌لمان ژزه‌هاو تا هه‌كاریا .(٢) حوكمه‌تا جودی ئان گوتی پشتی لۆلۆ ٧٠ سالان حوكمێ كری، جۆدی ل دووڤ ناڤێ زنجیرا چییایێ جۆدی. (٣) چار حوكمه‌ت ژ حوكمه‌تا جودی چه‌قدان ئه‌و ژی، كاشانی ـ میتانی ـ نایری ـ سوباری .(٤) ل سه‌ر ده‌مێ حوكمێ جودی خلدیۆنێن كورد حوكمه‌ته‌ك دامه‌زراند ل ده‌ڤه‌رێ ب ناڤێ خلدی ئان كالدی. (٥) حوكمه‌تا میدیا پایته‌ختێ وێ (اقباتان) نوكه یابه‌رنیاسه (هه‌مه‌دان) كوردستانا رۆژهه‌لات، حوكم یا كری تا زه‌مانێ كورشێ فارسی، ئه‌وێ ئه‌ڤ حوكمه‌ته هه‌لوه‌شاندی و كارگێریه‌كا بچووك هاته‌پێكئینان هه‌تا دیاربوونا ئایینێ ئیسلامێ یێ حه‌نیف .(٦) سالا ٩٠٦ حوكمه‌تا هه‌مزانی ناڤبه‌را وان حوكمتێن هاتینه پێكئیناین ل وی ده‌می هاته‌دامه‌زراندن ب سه‌رۆكاتیا میر حه‌سه‌ن داسنی، كو ل سه‌رده‌مێ خلیفێ عه‌باسیا (المعتصم بالله) و تا چه‌رخێ ١٣حوكمێ یێ به‌رده‌وامبوو. (٧) حوكمه‌تا دۆسته‌كی (دۆسته‌ك) ل سالا٩٩٠ ـ ١٠٩٦ هاته دامه‌زراندن ژلایێ (بازبن دۆستك) ل ئامه‌دێ و حوكمێ وێ به‌رفره‌هبووتا مووسل و ئازربیجان. (٨)حوكمه‌تا ئه‌رده‌لانی ٦١٧ ـ١٢٨٤ ه .(٩) حوكمه‌تا شاهێن كورد ( كرت)٦٤٢ـ٧٨٥ ه، ل رهراه والغور و غیرجستان و سیستان هاته دامه‌زراندن ژ لایێ شمس الدین محه‌مه‌د كرت ل سه‌ر عه‌هدێ ئیلخانیا. (١٠) حوكمه‌تا (الزندیه) ل سالا١١٦٧ـ١٢٠٢ ه ل كوردستانا رۆژهه‌لات (١١) حوكمه‌تا میرنشینا (البراخوینیه) ١١٧٢ـ ١٣٠٠ه (١٢) ل سالا ١٩٢٢ز پێكئینانا حوكمه‌ته‌كێ ل سوله‌یمانیێ ژ لایێ شێخ مه‌حموود حه‌فید. (١٣) كۆمارا كوردستان ل مهاباد ل٢٢/١/١٩٤٦ ب سه‌رۆكاتیا پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د .(١٤) هه‌رێما كوردستانا عیراقێ ب سه‌رۆكاتیا رێزدار مسعود بارزانی وحوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ سالا١٩٢٢ ب جڤاتا وه‌زیران و په‌رله‌مانێ كوردستانێ و ئه‌نجوومه‌نیێن پارێزگه‌هان و باژێرڤانیان و سه‌دان پێگه‌هێن دستووری و داموده‌زگه‌هێن میری و رێكخراوێن جه‌ماوه‌ری و پیشه‌یی، ل ژێر ئالایێ كوردستانێ یێ پیرۆز كاردكه‌ن و پێكڤه‌ژیانێ و لێبۆرینا ئایینی و مه‌زهه‌بی و ته‌ناهیێ و سه‌قامگێریێ. وه‌ك ملله‌ته‌كێ ئاشتیخواز و خه‌مخۆرێ جیرانیا خوش و ئه‌ختوباریێ و مه‌رده مێریێ وئه‌مانه‌تێ و باوه‌ریێ، كو نێزیكی ٤٥ كونسلخانا یێن هه‌ولێرا پایته‌خت هه‌ین و هزاران كۆمپانیێن بیانی و رێكخراوێن سه‌ر ب نه‌ته‌ویێن ئێكگرتی ڤه و یێن خێرخواز. حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ پێشوازی و حه‌واندنا دو ملیۆن ئاواره و په‌نابه‌ریا كری. و ده‌هان كه‌مپ و خیڤه‌تگه‌ه بۆ ڤه‌كر و پرانیا پێدڤیێن ژین و ژیارێ بۆ دابینكرن نڤیسینگه‌هێن نوونه‌راتیا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ل پرانیا ده‌وله‌تان ل جیهانێ یێن هه‌ین و ب كارێ نوونه‌راتیێ دراد بن. سه‌باره‌ت حوكمه‌تێن میرنشینان، ئه‌و ژی وه‌كو ده‌وله‌تێن كوردی مێژوویه‌كا كه‌ڤن یاهه‌ی ل كوردستانێ و رێبازا حوكم داریێ رێڤه‌دبر ل ده‌ڤه‌ر و ناڤچه‌یێن كوردستانێ وه‌كو دیار ل خوارێ:
(١) میرنشینا عیشانی (919ـ 960) ز ل رۆژئاڤایێ ئه‌رده‌بیل.(3) شه‌دادی (951ـ 1198)ز ده‌ڤه‌رێن ئاران و باژێرێن بردعه و ئدبیل و كنجه و باكۆ.
(٤)حسنوبیهی ٩٥٩ ـ١٠١٥ م ده‌ڤه‌رێن شاره‌زه‌ر وشابور وخواست ولورستان و هه‌مه‌دان. (٥) مروانی ٩٨٣ ـ١٠٩٦ م كوردستانا باكۆر، ئامه‌د و باژێرێن میافارقین و مێردین و خه‌لات وبدلیس . (6) عنازی ١٠٦٤ ـ١١٣٩ م ده‌ڤه‌رێن، حه‌لوان وئه‌سه‌د ئاباد، داقوق. (٧) هزبانی ٣٤٧ ـ٥٣٤ ه ده ڤه‌رێن ئه‌ربیل. (٨)هه‌كاری ١٨١٤ـ١٨٤٩م .(٩) به‌دلیس چه‌رخێ نه‌هێ.(١٠) به‌هدینان ١٢٦٢ ـ١٨٤٢ز. (١١)بابان ١٦٤٩ ـ١٨٥١ م. (١٢) بۆتان ١٣١٤ ـ١٨٤٧. (١٣) سۆران ١٣٩٩ ـ١٨٣٥ ز. هه‌روه‌سا سه‌باره‌ت میرنشینێن سه‌رده‌مێ ئیسلامێ كو ب ده‌هان هه‌بوون وه‌كو. جزیرێ ـ خیزان ـ شیروان ـ صاصون ـ سویدییه ـ جمشكزك ـ حه‌سه‌ن كێف ـسلێڤانی ـ زراكی، زریكی، زرقی ـ كلس واعزاز ـ مه‌حمودی ـ بنیانش ـدنبای ـبرادوست ـ مكری ـ استونی ـ داسنی ـ السوران، السهران ـبانه ـ كلباخی ـ كلهر ـ سیاه منسۆر ـ جكنی ـ زه‌نگه‌نه ـ خۆره‌سان ـ قوچان ـ چیایێ لوبنان ئه‌ڤچا بلا نه‌حه‌ز و دوژمنان بزانن كو كورد ل ده‌مێ خودان ده‌وله‌ت میرنشین چ ده‌وله‌ت ل ده‌ڤه‌رێ نه‌بوون. شاه و سه‌رۆك و میرو باشا و سولتان بوون. ب مێژوویه‌كا دوور و درێژ وه‌كو یا دیار ل سه‌ری. ئه‌ڤرۆ ملله‌تێ كورد ده‌ربرینا خوه دیاركر یا سه‌ربه‌خویێ و راگه‌هاندنا ده‌وله‌تا كوردی ل رۆژا ٢٥/٩/٢٠١٧ ب پرۆسێسه‌كا دیمۆكراسی یا ریفراندۆمێ ب ئیرادا خوه ئه‌نجام ب رێژا ٩٢،٧٪ لێ مخابن هنده‌ك لایه‌ن و جهان و كه‌سان بوونه رێگرو دكتاتۆر و ره‌كه‌ز په‌رست ب تایبه‌تی حوكمه‌تا عیراقێ به‌رانبه‌ری ڤێ چه‌ندێ خودێ مالا وان خرابكه‌ت ئه‌وێن بووینه ئه‌گه‌ر و خیانه‌تكار..
