رۆسیا و جه‌نگی تیرۆرێ
ل ماوێ دۆماهیكێ ئاشكرا بوو كه رۆسیایێ رۆله‌كێ به‌رچاڤێ لۆجستیكی و له‌شكه‌ری یێ هه‌بووی و دێ هه‌بیت د هاریكارییا رژێما سوریایێ. بۆ تێگه‌هشتن د ئه‌گه‌ر و بناسێن ره‌فتاره‌كا هۆسا دا یا فه‌ره مرۆڤ د سایكۆلۆژیایا ده‌ستهه‌لاتدارییا سه‌ركردایه‌تییا رۆسی بگه‌هیتن. وه‌ك پشكه‌ك ژ پالنه‌رێن مرۆڤی بۆ خاوه‌نداره‌تیێ (حب التملك) ده‌ستهه‌لاتدارێن رۆسی ژی هه‌ر ژ ده‌ستپێكا دامه‌زراندنا ئیمپراتۆریه‌تا خۆ و نه‌خاسمه ل سه‌رده‌مێ پێترێ مه‌زن، كه ب ئه‌ندازیارێ رۆسیایا مه‌زن دهێته هژمارتن، هه‌می ده‌مه‌كی یا ڤیای كه دهستههلاتا خۆ ل وه‌لاتێن ده‌وروبه‌ر زێده‌تر بكه‌تن و د وان پرۆژه‌یێن كۆ به‌رهه‌مێ هزر و بیرێن پێترێ مه‌زنن، ژ هه‌می لایه‌كیڤه په‌لاماری ده‌وروبه‌ری خۆ بده‌تن و یا ڤیای ڤێ ئاره‌زوویا ده‌روونی لنك خۆ تێر بكه‌تن و بالێ دهستههلاتا خۆ بسه‌ر وان وه‌لاتان دا بكێشیتن و ڤێ هێزا ده‌روونی ل قۆناغێن جۆداجۆدایێن دیرۆكی وه‌كی پالده‌ره‌كێ سایكۆلۆلژی ئه‌وێن پالداین چ ل ئه‌مریكایا باكوور، و چ ل ئاسیایا ناڤین و ده‌وربه‌ری ده‌ریایێ قه‌زوین و ده‌ڤه‌را بالكان و رۆژهه‌لاتا دویر، و هه‌تاكۆ باكووری ئه‌ورۆپایێ و وه‌لاتێن ده‌وربه‌ری ده‌ریایێ بالتیكێ لدویڤ به‌لاڤكرنا سنوورێ وه‌لات و ئێمپراتۆریه‌تا خۆ بن و كار بگه‌هیته هندێ ل هنده‌ك قۆناغێن دیرۆكی سنوورێ جۆگرافیایێ وێ خۆ ل پترتری ( 25 ) مه‌لیۆن كیلۆمه‌ترێن چارگۆشه بده‌تن و ئه‌ڤه و ژ بلی هندێ كو د هژماره‌كا گه‌له‌ك وه‌لاتێن ئه‌ورۆپایا رۆژهه‌لات پارتێن ده‌سنیشانكری ژ لایێ روَسیانڤه( سۆڤیه‌تا جاران ) ده‌ستهه‌لات و حكۆمه‌تا بده‌ست خۆڤه بگرن. لێ ئه‌و خه‌یال د دۆماهیكا دهستههلاتا گۆرباچێڤی بووه تارماییه‌ك كه گه‌فێ ل ڤی وه‌لاتی دكه‌تن و به‌رهه‌مێ وێ ژی ئه‌و ژبه‌رئێكچۆن بی یاكۆ ل سالا ( 1991) چه‌ندین وه‌لات ژ په‌یكه‌رێ مه‌زنێ ئێمپراتۆریه‌تا ڤێ هۆزا ژ نه‌ژادێ ئسلاڤی، جۆدا كری و بوویه ئه‌گه‌رێ دروستبوونا گرێ یه‌كا ده‌روونی و سایكۆسۆسیۆلۆژی كه هه‌تا نۆكه ژی دگه‌لدا بیتن به‌روبه‌رسینگێن ده‌ستهه‌لاتدارێن رۆسیایا فیدرال به‌رنه‌دایه و به‌ر ژی ناده‌تن.
په‌یدابوونا ڤێ گرێیا ده‌روونی بناسێن د جهێ خۆ دا هه‌ین و به‌لگه ژی هه‌می ئه‌و ئاریشه‌یێن ئابووری و سیاسی و كه‌لتووری نه كه د هنده‌ك نموونه‌یێن وه‌كی ململانێیا رۆسیایێ دگه‌ل گۆرجستانێ و ئۆكراین و گه‌له‌كێن دیتر دا خۆ نیشان داین و دده‌تن. ئه‌ڤ گرێیا ده‌روونی یاكۆ دشێتن ناڤێ وێ ببیته ” گرێ یا گۆرباچێڤی ” كارتێكرنه‌كا هند نه‌رینی یا لسه‌ر سایكۆلۆژیایا تاكێ سه‌ركرداتییا رۆسیایێ هه‌بووی كه بزاڤێ دكه‌تن بهه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بیتن رێكێ ل دووباره‌بوونا وێ تراژێدیایا سیاسی د سنوورێ خۆ دا بگریتن. لێ دگه‌ل هندێ دا كه خۆدێ ئه‌و وه‌لات یێن د سیاسه‌تا رۆسیان گه‌هشتین و بزاڤێ دكه‌ن وه‌سا بسانه‌هی نه‌كه‌ڤن بن كارتێكرنا وێ و نموونه‌یا هه‌ره دیار ژی خۆ د ململانێیا رۆسیا و ئۆكرانیا دا دبینیتن كه خۆ ناده‌ن به‌ر هه‌ژموون و دهستههلاتا مۆسكۆ، لێ د جه‌مسه‌رێ ئه‌ورۆپا و ئه‌مریكا ژی د ڤێ راستێدا پشكه‌كن ژ ده‌ینامۆیێ پالدانا ڤان وه‌لاتان و هه‌تاكۆ گه‌له‌ك پێكهاته‌یێن نه‌ته‌وه‌یی د دیمۆگرافیایا رۆسیایا فیدرال، و ئه‌ڤه ژی بۆ لاوازكرنا رۆسیایێ و هه‌ژموونا وێ بسه‌ر ده‌ڤه‌ر و وه‌لاتێن ده‌وروبه‌ری وێ و ئه‌ورۆپایێ. نه‌خاسمه كۆ ئه‌ڤ وه‌لاته ژ نێزیكی سه‌دان نه‌ته‌وه‌یان پێك دهێتن كه سه‌رباری هندێ هنده‌ك ژ وان خۆدان نیمچه سه‌ربخۆییا كارگێڕی یا ناڤخۆیینه و په‌رله‌مان و سه‌رۆكێن خۆ یێن هه‌ین، لێ بزاڤ و لایه‌نێن هه‌ین تێدا هه‌ولا جۆدابوونێ دده‌ن و نه‌خاسمه ژی مۆسلمانێن ڤی وه‌لاتی ب تایبه‌ت ژی ئه‌نگۆشی و چیچانی و به‌لكۆ ژی ته‌ته‌ر و یێن دیتر، و هه‌ر ژ ڤێ چه‌ندێ یه كه د كاودانێن وه‌كی نۆكه‌دا رۆسیایا فیدرال بزاڤێ دكه‌تن كه ئێكگرتووییا خۆ ب زۆری ژی بیتن بپارێزیتن و ژلایه‌ك دیتر ئه‌و بزاڤێن ل ده‌ڤه‌رێن جۆداجۆدایێن جیهانی بۆ په‌رته‌وازه‌بوون و دابه‌شبوونا وه‌لاتان دهێته‌بڕێڤه‌چۆن، پشته‌ڤانی نه‌كه‌تن، و بگره به‌رۆڤاژی بزاڤێ بۆ ئێكگرتووییا وان بده‌تن، و نموونه‌یا هه‌ره دۆماهیك ژی ئه‌وا دگه‌ل كاودانێن جه‌نگێ سوریایێ ل دژی تیرۆرێ و لایه‌نێن ئیسلامی دهێته‌دیتن كه رۆسیا وه‌ك پشته‌ڤانه‌كێ رژێمێ خۆ نیشان دده‌تن و ئه‌و ژی ژ ترسی هندێ ئه‌زموونا پارچه‌پارچه‌بوونا وێ وه‌ك نساخیه‌كا ڤه‌گر تووشی جهێن دیتر ببیتن و هه‌كه‌ر ئه‌ڤ دیتنگه‌هه دگه‌ل عێراقێ نینه یان لاوازه و ئاشكرا و رۆهن نینه بۆ هندێ دزڤڕیتن كه ل ڤی وه‌لاتی په‌رته‌وازه‌یی یا بوویه كه‌تواره‌ك و ناهێته نكۆلیلێكرن. ئه‌زموون و وانه‌وه‌رگرتنا رۆسیایێ ژ گرێ یا گۆرباچێڤی به‌رسڤه‌كه بۆ وان بزاڤێن سیاسی و ئابووری یێن كۆ دڤێتن ڤی وه‌لاتی پارچه‌پارچه بكه‌ن و خۆ ژ گه‌له‌ك مه‌ترسیێن درێژخایه‌نێن وێ بپارێزن، چونكی ئه‌ورۆپایێ ئه‌زموونه‌كا ته‌حل یا هه‌ی دگه‌ل له‌شكه‌رێ رۆسیایێ و نه‌خاسمه لسه‌رده‌مێ جه‌نگێ جیهانیێ دووهه‌م دا.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ
