رۆژاڤـا و سیناریۆیێن پشتی ئـەسـەدی
د. نەسرەدین ئیبراهیم گـۆلـی*
ئاماژە و سەربۆر وەسا نیشاددەن هێشتا جڤاكێن نۆكە یێن دەڤەرێ و نەخاسمە جهێن وەكی سووریا كارتێكرنا سیستەمێ ژیانا بیابانی دەرنەكەفتینە و قۆرتا نەبینە. بەلگە ژی رەوشا وی وەلاتیە پشتی رووخانا رژێما بەعسی. پرۆفیسۆر فلیپ مەتی، وەسا دبینت حەزا كۆشتنێ و شەڕكرنێ لنك تاكێ بیابانی كاودانەك مێنتالی و عەقلی و (سایكۆلۆژی)، و بەرهەمێ ژیارا تایبەتا وان دەڤەرایە، چونكی مرۆڤ ل وێ ژینگەهێ بەردەوام رووی ب رووی برس و خەلایێ دبت و كۆشتن وەك واشرێ تەناهیێ بیە مەزنترین و بهێزترین سیستەمێ ئایینی و جڤاكی د وێ ژینگەهێ و دناڤ وان مرۆڤاندا (1:ب.22).
زانایێ مەزن، عەلی وەردی، د ژێدەرێ خوارێدا ئاماژەی ب سەرهاتەكێ ددەت كو ئاماژەیەكە ب راستییا گۆتنا سەری. و دبێژیت: لسەردەمێ خەلیفەیێ سێیەمێ راشدین دا پرۆسەیا (فەتح) كرنێ ( كو ب خۆ رەنگەكێ كۆلۆنیالیزم و داگیركرنێ بی)، راوەستیا و ئاریشە د ناڤبەرا جڤاكا مۆسلمانادا ل وێ قۆناغێ پەیدا و زێدە بین و موسلمان هەتا ئێڤارێ ب سەروچاڤێن ئێكدو وەربین. ئینا خەلیفەی كۆنفرانسەك گرێدا بۆ هندێ چارەسەرەكێ بۆ ڤێ چەندێ پەیدا بكەت. ئینا عەبدوللایێ كۆڕێ عۆمەری پێشنیار كر خەلیفە بڕیارا جیهادێ بدەت دا خەلك مژویلی (فەتحا) بن (هەمان ژێدەرێ سەری: ب.23). دیارە ئەڤ خوویە و بیروباوەرە، وەكی كارۆل یۆنگ، دەروونناسێ بەرنیاس، دبینیت وەك پێكهاتەیەك سایكۆلۆژی ژ نڤشەكی بۆ نفشەك دیتر هاتیە ڤەگۆهاستن و ئەڤرۆ گەهشتیە نفشێ نوكە و وەكی پێكهاتەیەكێ سایكۆلۆژیێ جێگیر ل دەلیڤە و بیاڤێن جۆدایێن جڤاكی و سیاسی دەردكەڤن و نموونەیا هەر زیندی ژی گۆڕەپانا سیاسییا پشتی ئەسەدییە ل سووریایێ.
لدەمەكی وەسا دهاتە هزركرن پشتی رژێما بەعسییا سووریا خەلكێ ئەزموون و وان وەرگرتبن و تەناهی و ئارامی سیبەرا خۆ ب سەر ڤی وەلاتیدا بكێشیت بەلێ وەسا دەرنەكەفت. هەر زوی ململانێ ل ناڤ تەخ و ئالیێن جودا و نەخاسمە گرۆپێن چەكدار دەركەفت. هەرچەندە كو بەرەیێ سەرەكیێ نوكەیێ ڤی وەلاتی، ئانكۆ تەحریر ئەلشام و ب تایبەتی بەرپرسێ ئێكەمێ وێ، هندەك ب سەرڤە یا خۆ گوهۆڕی و د گۆتار و چاڤپێكەفتنێن خۆ دا هندەك میانڕەو و دیمۆكراسی دئینیت، بەلێ ژبیرا مە نەچیت ئەڤ ئالیێن لەشكری لسەر بنەمایێ فەلسەفە و ستراتێژییەتەك وەسا هاتینە دەیناندن و پێگەهاندن كو سایكۆلۆژیەتا دژاتیكرن و شەڕی بەشەكێ جودانەكرییە ژ كەساتییا وان. بەلگە ژی بۆ ڤێ ئاخفتنێ تالیبانە، كو پشتی گەهشتن ب دەستهەلاتێ ل ئەفغانستان و ژبەركو سایكۆلۆژیایا شەڕخوازی و خۆرتیكرنێ بەشەكە ژ كولتوور و فەرهەنگێ وان یێ تایبەت، ب هێجەتە خۆ ل ڤی وەلاتی و یێ دیتر بدەت. چەند جاران شەڕێ ب ئیرانێ فرۆتی و ئیران ژبەركو د كاودانەكێ سیاسی و ناڤخۆیی و ئابووریێ خرابدایە، نەشیایە خۆ ل تالیبان بدەت، ل دەمەكی كو خودێ ئیران ژی هەر پەروەردەیا تالیبانێ یا هەی بەس شیعەیە و هزرا جیهادیزمێ د دەروونێ خۆ دا یێ هەی. و شەڕفرۆتنا تالیبان دگەل پاكستانێ ژی گەهشتە چەند پێكدادانا و كوشتی و بریندار هەبین. دەستهەلاتا نوی یا سووریا هەمان زهنیەتا عەبدوللایێ كۆڕێ عۆمەری یا هەی و ئەو دیپلۆماسیەتا نوكە د گۆڕێ دا هەی هەمی ژپێخەمەت بدەستڤەئینانا رایا گشتی و جیهانی یە و نەخاسمە ژ بۆ گەهشتن ب دەستهەلاتەكا شەرعیتر و ب ڕێكا هەلبژارتنانە و بەشەك ژ ب هێزییا ڤێ گریمانەی بۆ هندێ دزڤڕت كو پشتەڤانەكێ ب هێزێ سیاسەتا دەستهەلاتا نۆكەیا سووریا وەلاتێ توركیایە، كو ناكۆكیێن كویر یێن دگەل ئیرانێ و هێزێن كوردی ل رۆژئاڤایێ هەی و دبیت د داهاتوویدا ببنە پالدەرەك كو پشتی گرتنا دەستهەلاتێ ب ڕەنگەكێ یاسایی، ئالیێن وەكی تەحریر ئەلشام، گەڕەكا دیتر یا شەری دگەل لایەنێ كوردی ل رۆژئاڤا دەست پێبكەن. و ئەڤە ژی لدەمەكییە كو هێزێن كوردی ب پشتەڤانیا ئەمریكا، د نۆكەدا، نە ل هیڤیێنە چەكێ خۆ دانێن چونكی چەك دانانێ وەك گەفەك لسەر هەبوونا خۆ دبینن. و دبیت نابەینكاریێن ئالیێن كوردستانی، هەتاكۆ لسەر ئاستێن بلندێن هەرێما كوردستانێ، بۆ نێزیككرنا دەستهەلاتا نوی یا سووریا و هێزێن كوردی، كارتێكرنەك بەرچاڤ د سیاسەت و سترتێژیێن شەڕخوازیێن ئالیێن جیهادی دناڤ دەستهەلاتا نوكەیا سووریا دا نەبت. ئەڤە ئانكۆ دەلیڤە بۆ شەڕفرۆتنێ هەردەم یێ هەی و پێدڤی دكەت ئالیێن كوردی، ژبلی ئێكدەنگی و ئێكڕێزیێ د ناڤخۆ دا، بۆ هەر كاودان و ئەگەرەكێ ئامادە بن و یا ژ هەمیان گرنگتر پێداگریكرنە لسەر ماف و داخوازیێن گەلێ كورد ل سووریا، كو زۆڵم و زۆردارییەكا زۆر یا لێهاتیەكرن و قۆربانیێن مەزن یێن بۆ هاتینەدان. ئەڤرۆ دەستهەلاتا سووریێ د لاوازترین ئاستێ خۆ دایە و دەلیڤە بۆ هندێ گۆنجایە ئالیێن كوردی ب هەمی شیانڤە بزاڤا چەسپاندن و جێگیركرنا مافێن كوردان د داهاتوویێ وی وەلاتی و نەخاسمە د دەستوورێ نوی یێ سووریێ بدەن و وەكی سەرۆك بارزانی د كۆمبوونێن خۆ دا ل گەل ئالیێن كوردی یێن سووریا بەردەوام تەكەزی لسەر پاراستنا بەرژەوەندیێن گەلێ كورد ل وی وەلاتی كریە، كار بكەن، بەروڤاژی دبیت دەستهەلاتا سووریێ ل ئاییندەی دا و دەمێ جهێ پێیێن خۆ قایمكرن، جارەك دیتر ل هزرێن كەڤنەپەرستێن خۆ بزڤڕن و گەڕەكا دیتر یا شەڕێن نەخواستی و دژوارتر ژ یێن نوكە، بسەر دەڤەرێن كورد بهێنەسەپاندن و دۆزا گەلێ كورد ل رۆژئاڤا جارەك دیتر پاش دا بزڤڕیت.
ژێدەر:
1- علي الوردي (1995). وعاظ السلاطين، ط.2، داركوفان، لندن.
* پرۆفیسۆرێ هاریكار / زانكۆیا زاخۆ
