رۆژنامه‌ڤانیا پارێزگه‌ها دهۆكێ… دیرۆكه‌كا پڕى ئاسته‌نگ
موسه‌ده‌ق تۆڤى
باش ئه‌وه مژارا خوه ب گۆتنه‌كا زانایێ فره‌نسى (ڤۆلتێر 1694 ـ 1778) ده‌سپێ بكه‌ین ده‌مێ د په‌سنا رۆژنامه‌ڤانیێدا دبێژیت: (رۆژنامه‌ڤانى سازیه‌كه كه‌س نكاریت وێ بشكێنیت، لێ ئه‌و جیهانێ دهه‌رفینیت دا كو جیهانه‌كا نوو دامه‌زرینیت). ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ په‌سنه د ده‌مێ نهادا ژ هه‌موو سازیێن راگه‌هاندنێ بگریت، به‌رى نها ب چه‌ند ده‌ه ساله‌كان تنێ ژ رۆژنامه‌ڤانیێ دگریت، نموونێن دیرۆكى ژ شوونواران ل به‌رده‌ست كو د ده‌مێ خۆدا مینا رۆژنامه‌ڤانیێ بوونه، د گه‌ل په‌یدابوونا كاغه‌زێ ڤى ره‌نگێ رۆژنامه‌ڤانیێ وه‌راره‌ك باشتر ب خوه‌ڤه دیتیه، وه‌ك ئه‌و پارچه كاغه‌زا ناڤبه‌را سالێن 3750ـ 4000 پ. ز یا میسرى كو نها ل مۆزه‌خانا لۆڤه‌را پاریس هاتییه پاراستن، یان رۆژناما ده‌سنڤیسا سه‌ر دیوارى (كین بان) یا چینى ل سالا 911 پ. ز یان به‌لاڤۆكا رۆژانه‌یا سه‌رده‌مێ یۆلیۆس قه‌یسه‌رى ل سه‌دسالییا ئێكێ به‌رى زایینى ل رۆما، هه‌تا دگه‌هیته (پامفلێت) ل سه‌دسالێن ناڤین ل هنده‌ك وه‌لاتێن ئه‌ورۆپا رۆژئاڤا و به‌لاڤۆكا ده‌سنڤیسا باژێرێ ڤینیسیا ل سه‌دسالییا شازدێ زایینى كو ب (غه‌زه‌تهGazzetta یه‌كى) دراڤێ وى سه‌رده‌مى دهاته‌فروشتن، له‌وما ژى ل وێرێ رۆژنامه ب غه‌زه‌ته دهاته‌ناڤكرن و و ئه‌ڤ په‌یڤه د ناڤ چه‌ند زمانێن دیتردا ب هه‌مان رامان هاته‌بكارئینان .
ب داهینانا ئامێرێ چاپێ ل ده‌وروبه‌رێ سالا 1445 ژ ئالیێ یۆحه‌نا گۆتینبۆرگى (1400ـ 1468) و به‌رفره‌هبوونا كارێ كاغه‌زێ سه‌روبه‌رێ چاپكرنێ ب ره‌نگه‌كێ به‌رچاڤ به‌رفره‌هبوو، شیانێن به‌لاڤكرنا په‌رتووكان ب تیراژه‌كا ده‌هجاركى و پتر به‌رفره‌هبوون. پشتى وێ ب ده‌مه‌كى ل هنده‌ك وه‌لاتێن ئه‌ورۆپا ده‌ست ب چاپكرنا رۆژنامه‌یان هاته‌كرن. یه‌كه‌مین كارێ رۆژنامه‌ڤانیێ به‌رچاڤ ل رۆژا 1 گولانا (مایس)ا 1631دیار بوو ده‌مێ رۆژنامه‌یه‌ك ب ناڤێ گازیت (Gazetta) ژ ئالیێ تیۆدو فرانست رینۆدۆ (1586ـ 1653) هاتییه‌به‌لاڤكرن. به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌یان ژ ڤێ قوناغێڤه ل پێشڤه‌چوونێ و وه‌رارێ دایه چه‌ندین رۆژنامه هاتنه‌به‌لاڤكرن، لێ شیانێن ده‌ركه‌تنا رۆژنامه‌كا رۆژانه نه‌هاتنه‌پێش هه‌تا ل سالا 1661ێ یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا رۆژانه ل باژێرێ لایبزكێ ئه‌لمانیا ب ناڤێ (Leipziger Zeingtu) هاتییه‌به‌لاڤكرن. ب ڤێ چه‌ندێ ژى ئه‌لمانیا پێش وه‌لاتێن جیهانێ كه‌ت د به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌كا رۆژانه‌دا و پشتى وێ نێزیكى چل سالان بریتانیا یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا خوه یا رۆژانه ب ناڤێ (دیلى كوران) ل سالا 1702ێ به‌لاڤكر.
سه‌دسالییا هه‌ژدێ ب ده‌سپێكا پێشڤه‌چوون و به‌لاڤه‌بوونا بله‌زا رۆژنامه‌ڤانیێ دهێته‌هژمارتن، سالا 1785 رۆژناما ب ناڤوده‌نگا بریتانى تایمس (The Times) هاته‌به‌لاڤكرن، هه‌تا سالا 1815 تنێ پێنج هزار دانه لێ دهاتنه‌به‌لاڤكرن، ل نیڤا سه‌دسالییا نوزدێ ئه‌ڤ هژماره گه‌هشته 52 هزاران ل داویا سه‌دسالیێ گه‌هشته 80 هزاران. هه‌ر دڤێ قوناغێدا سنوورێن كارێ رۆژنامه‌ڤانیێ به‌لاڤه‌بوون و گه‌هشتنه كیشوه‌رێ ئاسیا و ل سالا 1784ێ ئینگلیزان رۆژنا غه‌زه‌تا كه‌لكه‌تا (Calcutta Gazetta) ل هندستانێ به‌لاڤكر. پشتى هێرشا فره‌نسا بۆ سه‌ر میسرێ ل سالا 1798 فره‌نسیان بۆ یه‌كه‌مین جار چاپخانه ئینا میسرێ و دو رۆژنامه ب فره‌نسى و یه‌ك ب عه‌ره‌بى ب ناڤێ (التنبیه) ب عه‌ره‌بى به‌لاڤكرن، د ناڤ سنوورێن ده‌وله‌تا ئوسمانیدا ل سالا 1825 ل باژێرێ ئزمیر یه‌كه‌مین رۆژنامه ب زمانێ فره‌نسى و ل سالا 1832 ل سته‌نبۆلێ یه‌كه‌مین رۆژنامه ب زمانێ تركیا ئوسمانى ب ناڤێ (تقویم وقائع) به‌لاڤكرن، پشتى ده‌ركه‌تنا فره‌نسیان ژ میسرێ رۆژنامه‌یێن وان ژى راوه‌ستیان، هه‌تا ل سالا 1828 محه‌مه‌د عه‌لى پاشای دووه‌مین رۆژناما عه‌ره‌بى ل میسرێ ب ناڤێ (الوقائع المصریه) به‌لاڤكرى، به‌لاڤبوونا رۆژنامان ژ پایته‌ختێ ده‌وله‌تا ئوسمانێ به‌ره‌ف پایته‌ختێن ویلایه‌تان كه‌ته رێ و ل سالا 1869 یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا (عیراقێ) ل به‌غدا ب ناڤێ (الزورا‌و) هاته‌به‌لاڤكرن، یه‌كه‌مین رۆژنامه ل مووسلێ ب ناڤێ (الموصل) ل 25حزیرانا 1885ى هاتییه‌به‌لاڤكرن، هندى په‌یوه‌ندى ب گه‌ل و وه‌لاتێن دیترێن ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتێ ناڤینڤه هه‌ى یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا ئیرانێ ل سالا 1851ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، سالا 1794 یه‌كه‌مین كۆڤارا ئه‌رمه‌نى ل باژێرێ مه‌دراس به‌لاڤكریه و هه‌تا سالا 1796 به‌رده‌وامبوویه و ب ڤێ چه‌ندێ ئه‌رمه‌ن دبنه ده‌هه‌مین ملله‌ت ل جیهانێ بووینه خودانى رۆژنامه‌ڤانیا خوه ل پێشیا ملله‌تێن وه‌ك ترك و فارس و عه‌ره‌بان بوون.
رۆژنامه‌ڤانى ئێك ژ گرنگترین ستوونێن شارستانیا هه‌ڤچه‌رخه، هۆنه‌ره‌كه ب هۆكارێن باژێرڤانیێڤه هاتییه‌گرێدان، و پتر ل باژێران به‌لاڤه‌دبیت. ژ پێداچوونا چوویى دیاردبیت كو رۆژنامه‌ڤانى به‌رهه‌مێ شارستانیێ و باژێرانه، ل باژێران ژى به‌رهه‌مێ حوكمدارییا سه‌ربه‌خوه ئانكو ده‌وله‌تێ و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكیه، ب درێژیا دیرۆكێ و ب تایبه‌ت ژ چه‌رخێن ناڤین به‌ره‌ف ژوور كو رۆژنامه‌ڤانى په‌یدابوویه و وه‌راركریه كوردان نه باژێر نه ده‌وله‌ت و نه‌ژى شیانێن ئابوورى هه‌بوونه، نه باژێرێن مه‌زن هه‌بوونه كو ببنه سه‌نته‌رێن بازرگانى و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكى لێ هه‌بن و رێخوشكه‌ر بن به‌رامبه‌ر ئافراندن و پێشكه‌تنێن نوو مینا چاپخانه و رۆژنامه‌ڤانیێ، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌گه‌ر هنده‌ك كوردێن خودان شیان ل باژێرێن مه‌زنێن ده‌وروبه‌ر هه‌بن چ وه‌ك زانایێن ئایینى یان خویندكارێن زانستێن ئایینى یان بازرگان و كاسبكار پتر د خه‌ما خوه و خزمه‌تا زانستێن ئایینى یان ده‌سته‌لاتدارێن وان ده‌وله‌تاندا بوونه، نه ژ وان كه‌سان بوونه خوه‌دى هشیاریه‌ك نه‌ته‌وه‌یى بن و هزرێ ل كاره‌كێ مینا رۆژنامه‌ڤانیێ بكه‌ن، زێده‌بارى نه‌بوونا ئازادیێ، ژ به‌ر ڤان ئه‌گه‌ران دێ بینین په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى بچاڤ پرانیا ملله‌تێن ده‌ڤه‌رێڤه دره‌نگتر په‌یدابوویه، ل ئاسته‌كى ئه‌م دكارێن بێژین كورد دوا ملله‌تێ مه‌زنێ رۆژهه‌لاتا ناڤینبوون بووینه خوه‌دى رۆژنامه‌ڤانى.
ل داویا سه‌دسالییا هه‌ژدێ هژماره‌كا كه‌سایه‌تیێن كورد ژبه‌ر چه‌ندین ئه‌گه‌ران ل پایته‌ختێ ده‌وله‌تا ئوسمانى كۆمڤه‌بوون، ڤان كه‌سان شیانێن ئابوورى و ره‌وشه‌نبیرى هه‌بوون و خوه‌دى هه‌سته‌كا نه‌ته‌وه‌یى بوون، هزر ل خزمه‌تا گه‌لێ خوه و به‌رى هه‌موویان ژى هزر ل به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌ڤانى و چاپكریێن كوردى دكر، لێ هه‌رچه‌نده د وى سه‌رده‌میدا وانا شیانێن ئابوورى هه‌بوون و رێخۆشكه‌رێن ته‌كنیكى ژى مینا چاپخانه‌یان ل سته‌نبۆلێ هه‌بوون لێ ئه‌و ئازادیه نه‌بوو ڤى كارى ئه‌نجامبده‌ن، له‌وما ژى هه‌ردو میرێن به‌درخانى ژ سته‌نبۆلێ هاتنه قاهیره پایته‌ختێ وه‌لاتێ میسرێ و ل وێرێ ده‌سپێكا دیرۆكا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى دانا و یه‌كه‌مین رۆژناما كوردى (كوردستان)ا دایك ل رۆژا 22 نیسانا 1898ێ ل وێ باژێرى به‌لاڤكر.
ل تیرمه‌ها 1908 شۆرشا ده‌ستوورى ل پایته‌ختێ ده‌وله‌تا ئوسمانى روودا، بهاره‌كا كورت د ژیانا كورداندا ده‌سپێكر پشتى وێ شۆرشێ كۆمه‌له و رێكخراوێن ره‌وشه‌نبیرى و سیاسیێن كوردى هاتنه دامه‌زراندن، رۆژناما )كورد تعاون و ترقى غزته‌سى( ژ ئالیێ كورد )تعاون و ترقى جمعیتى( ڤه هاته‌به‌لاڤكرن، ب ڤێ چه‌ندێ به‌رۆكا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ژ ده‌رڤه‌ى سنوورێن ده‌وله‌تا ئوسمانى گه‌هشته پایته‌ختێ ده‌وله‌تێ ده‌وله‌تێ و د ناڤبه‌را 1908ـ 1920ێ رۆژناما كوردستان خولا دووێ، كۆڤارا رۆژى كورد ل سالا 1913، كۆڤارا هه‌تاوى كورد، پشتى شه‌رێ جیهانیێ ئێكى كۆڤارا ژین ل سالا 1920 و رۆژناما كوردستان خولا سیێ 1920ل سته‌نبۆلێ هاتنه به‌لاڤكرن، ب ڤێ چه‌ندێ ژى نه‌راوه‌ستا به‌ره‌ف پایته‌ختێن ویلایه‌تێن ئوسمانى چوو و ل سالا 1909 رۆژناما (په‌یمان) ل دیاربه‌كرێ و كۆڤارا (بانگى كورد) سالا 1914ێ ل به‌غدا هاتنه‌به‌لاڤكرن.
پشتى روودانا شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ دابه‌شكرنا كوردستانا ژێر ده‌سته‌لاتێ ئوسمانى ل سه‌ر سێ ده‌وله‌تێن (تركیا، عیراق، سوریا) یێن نوو دامه‌زراندى و پشتى كو ده‌وله‌تا كۆماریا تركیا ل 1923ێ هاتییه‌راگه‌هاندن، كورد ل باكوورێ كوردستانێ و تركیا ب یه‌كجارى ژ هه‌موو مافێن خوه هاتنه بێ باهركرن، نه‌تنێ رۆژنامه‌ڤانیا كوردى هاته‌قه‌ده‌غه‌كرن، به‌لكى رۆژنامه و چاپكریێن پێشتر ژى هاتنه‌كۆمكرن و سوتن، ل سوریا و ئیرانێ ژى ب هه‌مان شێوه، تنێ ل باشوورێ كوردستانێ و عیراقێ و ژ ئه‌نجامێ ئه‌و پێكهاتنێن ناڤبه‌را حكومه‌تا مه‌لكیا عیراقێ و حكومه‌تا به‌ریتانیا و كۆمه‌لا ملله‌تان و ل ژێر باندۆرا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى ل باشوورێ كوردستانێ ب تایبه‌ت شۆرشێن شێخ مه‌حموودێ نه‌مر د ناڤبه‌را 1919ـ 1924 هه‌تا ئاسته‌كى رێ ل به‌ر هنده‌ك مافێن نه‌ته‌وه‌یى و ره‌وشه‌نبیرى بۆ كوردێن عیراقێ هاته‌ڤه‌كرن، د وارێ ره‌وشه‌نبیرى و په‌روه‌رده‌ییدا رێ ل به‌ر خواندنا كوردى ل قوناغا سه‌رتایى ل پارێزگه‌هێن هه‌ولێرێ و سلێمانیێ و هنده‌ك جهێن كه‌ركووكێ هاته‌ڤه‌كرن، د هه‌مان ده‌مدا رێ هاته‌دان بۆ چاپكرن و به‌لاڤكرنا رۆژنامه و كۆڤار و هنده‌ك په‌رتووكێن كوردى، هه‌ژیه بێژین: به‌رى شه‌رێ جیهانی ب چه‌ند هه‌یڤه‌كان یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردى ل به‌غدا ب ناڤێ (بانگى كورد) ل 1914ێ هاته‌به‌لاڤكرن، دسالێن شه‌ریدا و ده‌مێ له‌شكه‌رێ بریتانیا گه‌هشتیه به‌غدا د ناڤبه‌را ئێكێ كانوونا دووێ 1918ـ 27 كانوونا دووێ 1919 رۆژنامه‌ك ب زمانێ كوردى ب ناڤێ (تێگه‌یشتنى راستى) ل به‌غدا به‌لاڤكر كو ب یه‌كه‌مین رۆژناما كوردى ل عیراقێ دهێته نیاسین.
ب داویهاتنا شه‌رێ جیهانى و شكه‌ستنا یه‌كه‌مین حوكمداریا شێخ مه‌حموودێ نه‌مر (چریا دووێ 1918ـ حزیرانا 1919) ل سلێمانیێ، پشتى كو ئه‌فسه‌رێ ئینگلیزیێ كوردیزان و ره‌وشه‌نبیر میجه‌رسون ب سه‌ركردایه‌تیا له‌شكه‌ره‌كێ ئینگلیزى چوویه د باژێرێ سلێمانیێ دا، به‌رى هه‌ر تشته‌كى هزر ل وێ چه‌ندێ كر د وارێ ره‌وشه‌نبیریدا خزمه‌تا باژێرى بكه‌ت، ل به‌راهیێ ژى زمانێ كوردى كره زمانێ خواندنێ و چاپخانه‌ك ئینا باژێرى ل 29 نیسانا 1920ێ ده‌ست ب به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌كێ ب ناڤێ پێشكه‌وتن كر هه‌تا 27 تیرمه‌ها 1922ێ (118) هژمار ب ره‌نگێ هه‌فتیانه ژ ڤێ رۆژنامێ هاتنه‌به‌لاڤكرن.
ب ڤى كارێ میجه‌رسونى ده‌سپێكه‌ك بۆ بزاڤا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى ل سلێمانیێ هاته‌دانان، ئه‌ڤ ده‌سپێكه ده‌سپێك بوو بۆ هه‌مان بزاڤ ل سه‌رانسه‌رى كوردستانێ، گه‌له‌ك پێڤه‌نه‌چوو چه‌ند كۆڤار و رۆژنامه‌یێن دیتر ل سلێمانیێ هاته‌به‌لاڤكرن، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌ڤ بزاڤه ل به‌غدا ژى د وه‌رارێ دا بوو و ژ سلێمانیێ گه‌هشته ره‌واندزێ و د ناڤبه‌را 25گولانا 1926ـ 23 تیرمه‌ها 1932ێ 24 هژمارێن كۆڤارا (زار كرمانجى) هاتنه به‌لاڤكرن، ب به‌لاڤكرنا كۆڤارا رۆناكى) د ناڤبه‌را 24چ1 1935ـ 15 گولانا 1936ئه‌ڤ بزاڤه گه‌هشته هه‌ولێرى. هندیكه پارێزگه‌ها كه‌ركووكێ یه ژ ئالیێ رۆژنامه‌ڤانیڤه ژ پارێزگه‌هێن دیترێن باشوورێ كوردستانێ كه‌ڤنتره، لێ دره‌نگتر ژ هه‌ولێرێ و سلێمانیێ رۆژنامه‌ڤانیا كوردى لێ په‌یدابوویه، یه‌كه‌مین رۆژنامه ب ناڤێ (الحوادپ) ل 24 شباتا 1911 ل ڤێ باژێرى ب زمانێ تركیا ئوسمانى هاتییه‌به‌لاڤكرن، پشتى وێ چه‌ند رۆژنامه كۆڤارێ دى هه‌ر ب تركى هاتینه به‌لاڤكرن. به‌لێ ب به‌لاڤكرنا دو به‌رپه‌رێن كوردى زمان ژ رۆژناما (كه‌ركووك)ا تركى زمان ل سالا 1931 رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل ڤى باژێرێ كوردستانى ده‌سپێكریه.
دێ هێینه سه‌ر مژارا سه‌ره‌كی رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌را بادینان، گومانه‌ك تێدا نینه پشتى هه‌موو پارێزگه‌هێن دى یێن باشوورێ كوردستانێ و گه‌له‌ك پارێزگه‌هێن عیراقێ رۆژنامه‌ڤانى گه‌هشتیه پارێزگه‌ها دهۆكێ، یه‌كه‌مین رۆژنامه (الزورا‌و) ل عیراقێ ل 5 حزیرانا 1869ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، نێزیكترین پارێزگه‌ه بۆ دهۆكێ مووسله كو هه‌تا سالا 1969ێ دهۆك ب خۆ پشكه‌ك بوو ژ ڤێ پارێزگه‌هێ یه‌كه‌مین رۆژنامه ل مووسلێ ب ناڤێ (الموصل) ل ل 25 حزیرانا 1885ێ، نێزیكترین پارێزگه‌ها باشوورێ كوردستانێ بۆ دهۆكێ هه‌ولێره یه‌كه‌مین كۆڤار ل سنوورێ پارێزگه‌ها هه‌ولێرێ ده‌ركه‌تى كۆڤارا (زاركرمانجى)بوو ئه‌وا ل 1926ێ ده‌ركه‌تى.
ئه‌م دكارین ئه‌گه‌رێن گیروبوونا رۆژنامه‌ڤانییێ ل ڤێ پارێزگه‌هێ د چه‌ند خاله‌كاندا به‌رچاڤبكه‌ین، هه‌موو ئه‌و خاله د خاله‌كا سه‌ره‌كیدا هه‌ڤدگرن ئه‌و ژى سه‌روبه‌رێ شارستانى و باژێریى یه، وه‌ك ئاماژه پێ هاتییه‌كرن رۆژنامه‌ڤانى به‌رهه‌مێ شارستانیه‌تێ و باژێرانه، د قوناغا په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیێدا ل سنوورێ نهایێ پارێزگه‌ها دهۆكێ نه شارستانیه‌ت هه‌بوویه و نه‌ژى باژێر هه‌بوونه، هه‌رده‌مێ ل هه‌رجهه‌كى ئه‌ڤ دویه هه‌بوون، ئه‌ڤه خواندنگه‌ه و خواندنا بلنده و ته‌خا ره‌وشه‌نبیر و هزرڤان خوه‌دى شیان و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكى لێ هه‌نه، ب بوونا خالێن چوویى دێ پێدڤى ب ده‌سته‌لاته‌كێ خوه‌یى و ئازادیێ بى، هه‌موو ئه‌ڤه رێخوشكه‌رن به‌رامبه‌رى په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیێ و هه‌موو ئه‌ڤێن چوویى ژى هه‌تا ده‌سپێكا سالێن هه‌فتییان ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها نه‌بوون، باژێر ب رامانا دروستا باژێران نه‌بوون، باژێرێن مه‌یێن نها گوندێن مه‌زن بوون، سالا 1923 هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ تنێ 2700كه‌س بوو، سالا 1947ێ تنێ 5621كه‌س بوو، سالا 1965ێ 8603 كه‌س بوو هێشتا گونده‌كێ مه‌زن بوو و ل سالا 1977ێ ئه‌ڤ هژماره گه‌هشتیه 36512كه‌سان ئانكو د ڤێ سالێدا دهۆك باژێره‌كێ بچووك بوویه. ژ ئالیێ ره‌وشه‌نبیریڤه هه‌تا سالا 1951ـ 1952 تنێ خواندنگه‌هه‌كا سه‌ره‌تایى ل باژێرێ دهۆكێ و هه‌تا سالا 1950ێ ل سه‌رانسه‌رى پارێزگه‌ها دهۆكى یا نها نێزیكى(35) خواندنگه‌هێن سه‌رتایى هه‌بوون، ل سالا 1945ـ 1946 یه‌كه‌مین خواندنگه‌ها ناڤنجى ل دهۆكێ هاتییه‌ڤه‌كرن. د ڤى سه‌روبه‌ریدا چ گومان تێدا نینه كو ته‌خا ره‌وشه‌نبیر ل ده‌ڤه‌رێ یا كێم بوویه و ئه‌و كتا كێم ژى نه‌شیاینه ل دهۆكێ یان جهێن دى یێن ده‌ڤه‌رێ كاره‌كێ ره‌وشه‌نبیرى ئه‌نجامبده‌ن، له‌وما به‌رێ وان كه‌تیه جهێن دیترێن عیراقێ و شیانێن وان ل وان جهان دیاربوونه وه‌ك دێ پاشتر دیاركه‌ین.
هه‌روه‌ك مه گۆتى رۆژنامه‌ڤانى وه‌ك كریار گه‌له‌ك ب دره‌نگى گه‌هشتیه بادینان، گه‌لۆ ژ چ ده‌مڤه خه‌لكێ بادینان تێكه‌لى دگه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ هه‌بوونه…؟ یان ژ كه‌نگى وه‌ره بادینى ب رۆژنامه‌ڤانیێ ئاشنا بووینه…؟ د به‌رسڤێدا ئه‌م دكارین بێژین هه‌مان فاكته‌رێن بووینه ئه‌گه‌رێ گیروبوونا رۆژنامه‌ڤانیێ ل بادینان، ئه‌گه‌ر هندێ بوونه ب دره‌نگى خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ دگه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ ئاشناببن. ل دووڤ ژێده‌رێن به‌رده‌ست د سه‌رده‌مێ ده‌رچوونا رۆژناما (موصل)یا ئاماژه پێكریدا ئه‌و رۆژنامه‌یه گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ بادینان، چه‌ندین كه‌س د ڤێ رۆژنامه‌یێدا پشكدار بوونه و سالانه ئابونه‌یێن وێ ل جهێن وه‌ك دهۆك، ئامێدیێ، ئاكرێ و شنگالێ هاتینه‌كۆمكرن.. هه‌رچه‌نده دبیت ئه‌ڤ رۆژنامه‌یه ده‌ست به‌رپرسێن كارگێریێن ده‌ڤه‌رێ بن كو پرانیا وان ترك و بیانى بوون لێ ئه‌م دكارین بێژین هنده‌كان ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ژى ئه‌ڤ رۆژنامه‌یه دیتینه و خواندییه.
پشتى ڤێ رۆژنامه‌یێ د هژمارا 9 رۆژا 30 كانوونا دووێ 1909ێ یا رۆژناما (كرد تعاون و ترقى غزتسى) كه‌سه‌كى ب ناڤێ (ركانى زاده: سید محمد عصمت ێه) بابه‌ته‌ك ده‌رباره‌ى گرنگیا زانست و فێربوونى و سه‌روبه‌رێ خواندنگه‌هێن كوردستانێ به‌لاڤكریه. هندى په‌یوه‌ندى ب مژارا مه ڤه هه‌ى هزر بۆ هندێ دچیت ئه‌ڤ (ركانى زاده)یه ژ عه‌شیره‌تا رێكانى بیت. هه‌روه‌سان كه‌سه‌كى ژ خه‌لكێ بادینانه ب ناڤێ (زاخۆیى) نڤیسینه‌ك ل ژێر ناڤێ (ژ باژارییانرا) د هژمار 19 رۆژا 9 حزیرانا 1919 كۆڤارا ژین)ا سته‌نبۆلێ دا به‌لاڤكریه. پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا عیراقى ل سالا 1921ێ چ هۆكارێن هاریكار مینا بوونا باژێران، سه‌روبه‌رێ ئابوورى و ته‌كنیكى و ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى ل ده‌ڤه‌رێ نه‌بوونه كو رێخوشكه‌ربن رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدا ببیت، ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كى ئاسته‌كێ ره‌وشنبیریێ وه‌سان هه‌بیت كو ڤى كارى بكه‌ت دڤیا ل جهه‌كێ وه‌ك مووسلێ یان به‌غدا بكه‌ت، د ڤێ سه‌روبه‌ریدا هه‌تا داویا سالێن سیهان ژ سه‌دسالییا بیستێ چ ره‌نگه چالاكیه‌ك ره‌وشه‌نبیرى یان رۆژنامه‌ڤانى ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ نه‌هاتییه‌كرن و نه ژى خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ ل جهێن دیترێن عیراقێ ئه‌نجامدایه.
ل داویا سالێن سیهان و ده‌سپێكا چلان هژماره‌ك ژ ده‌رچوویێن خواندگه‌هێن سه‌ره‌تایێن ده‌ڤه‌را بادینان ب مه‌ره‌ما به‌رده‌وامیدانێ ب خواندنا ل قوناغێن ناڤنجى و دواناڤنجى و خواندنگه‌هێن مامۆستایان و پاشتر ژ خواندنێن بلندتر مه‌ده‌نى و له‌شكه‌رى قه‌ستا مووسلێ و به‌غدا كرن، د ڤێ قوناغێدا به‌رى وێ ژى ب چه‌ند ساله‌كان ل سالا 1927 كۆمه‌لا خۆیبوون ل لبنانێ وه‌ك رێكخستنه‌ك نه‌ته‌وه‌یى كوردى هاتبوو دامه‌زراندن، ده‌سپێكا سالێن سیهان ژى مالباتا به‌درخانیان ل شامێ ب به‌لاڤكرنا یه‌كه‌مین هژمارا كۆڤارا هاوار ل 15 گولانا 1932ێ ده‌ست ب بزاڤه‌ك ره‌وشه‌نبیریا به‌ره‌فره‌ه كرن. د ڤێ قوناغێدا كۆمه‌لا هیوا ل سالا 1939ێ وه‌ك رێكخستنه‌ك نه‌ته‌وه‌یى كوردى هاتبوو دامه‌زراندن، د هه‌مان ده‌مدا ژى هنده‌ك چالاكیێن ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل به‌غدا وه‌ك به‌لاڤكرنا كۆڤارا گه‌لاوێژ 1939ـ 1949و به‌لاڤبوونا رۆژناما ژیان ل سلێمانیێ و یێن دهاتنه‌كرن، ڤان هه‌موو بزاڤێن ره‌وشه‌نبیرى و سیاسى باندۆرا خوه ل سه‌ر خویندكارێن ده‌ڤه‌را بادینان ل مووسلێ و به‌غدا هه‌بوون كو ب رێكا رێكخستنێن خۆیبوون و هیوا ل ڤان كۆڤار و رۆژنامه‌یێن كوردى نێزیك ببن و به‌لكى ب چه‌ند نڤیسینه‌كان پشكداریێ د به‌رپه‌رێن كۆڤار و رۆژنامه‌یێن ناڤبریدا بكه‌ن، دێ چه‌ند نموونه‌كان به‌رچاڤكه‌ین سادق به‌هائه‌دین (1918ـ 16 حزیران 1982) خویندكارێ دواناڤنجى بوو ل مووسلێ، سالا 1936ێ ب رێكا شه‌هید عیزه‌ت عه‌بدولعه‌زیز هژماره‌كا رۆژناما (ژیان) گه‌هشتیه وى ده‌مى خواندى و خواندى و خواندیه‌ڤه یه‌كسه‌ر نامه بۆ سه‌رنڤیسه‌رێ وێ هنارت و ژێ خواست وه‌ك ئابوونه رۆژنامێ بۆ بهنێرنه مووسلێ و ئه‌و ژى ل دووڤ داخوازا وى هاتن. كه‌سایه‌تیێ دهۆكى محه‌مه‌د سه‌عید مفتى د دیداره‌كێدا ڤه‌دگێریت: ل سالا 1937 بۆ خواندنا ناڤنجى ئه‌م چووینه مووسلێ، ل سالا 1939ێ سه‌یدا سالح یوسفى داخواز ژ مه كر ئه‌م بچینه د رێزێن حزبا هیوا دا ب ڤى ره‌نگى یه‌كه‌مین شانا حزبا هیوا ل دهۆكێ هاته‌دامه‌زراندن، د به‌رده‌وامیا ڤه‌گێرانێن خوه‌دا ناڤبری دبێژیت:… به‌لاڤۆك و كۆڤار بۆ مه ژ سوریێ دهاتن، كه‌سه‌ك ب ناڤێ مسته‌فا بۆتانى ژ سوریێ دهات بۆ مه كۆڤارێن كوردى یێن لاتینى دئینان هه‌ر وى ژى ئه‌م فێرى لاتینى دكرین، پتر كۆمبوونێن خۆ و وه‌رگرتنا ده‌رسێن لاتینى مه ل گه‌لیێ دهۆكێ هنده‌ك جاران ژى ل مالان دكرن.. ئه‌ڤه ده‌سپێكا پشكداریا خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ بوو د ناڤ به‌رپه‌رێن كۆڤارێن كوردیدا و د ڤى واریدا سالح یوسفى پێشه‌نگبوو یه‌كه‌مین كه‌س بوو ب هه‌لبه‌سته‌كێ ب ناڤێ (هیڤیا مه) پشكدارى د هژمار 39 رۆژا 15 شباتا 1942ێدا به‌لاڤكر، پشتى وى ژى گه‌نجێن وى سه‌رده‌مى وه‌ك شێخ مه‌مدوح بریفكانى، مه‌لا ئه‌نوه‌ر (مایى)، سالح روشدى، دلكولێ دوسكى، ئه‌لهویێ بێدوهى، ئه‌رمه‌غانى، ژاندار میرزه‌نگ به‌رهه‌مێن خۆ د كۆڤارا هاوار و پاشتر ژ رۆناهى یێن شامێدا به‌لاڤكرن. هه‌ر د ڤێ قوناغێدا هژماره‌ك ژ ره‌وشه‌نبیر و خویندكارێن ده‌ڤه‌را بادینان ئه‌نوه‌ر مایى، سالح یوسفى، تاهر روشدى و لاوێ به‌هدینى ب نڤیسینێن خۆ پشكدارى د به‌رپه‌رێن كۆڤارا (كه‌لاوێژ)ا به‌غدا داكرن. كار ب ڤێ چه‌ندى رانه‌وه‌ستا كۆڤارێن ئاماژه‌پێكرى ب به‌رفره‌هى ل مووسلێ و ده‌ڤه‌را بادینان به‌لاڤدبوون، ب راده‌كى وه‌ك ژێده‌ر ئاماژه‌پێدكه‌ت 99كه‌سان ژ لیوا مووسلێ و قه‌زایێن سنوورێ وێ ناڤێن وان د لیستا پشكدارێن (ئابوونه‌یێن) هاوارێدا هه‌بوون. هه‌ر دڤێ قوناغێدا كۆڤارا (گه‌لاوێژ)ا به‌غدا گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ، نوونه‌رێن فروشتنا وێ ل هنده‌ك قه‌زایێن بادینان هه‌بوون. ئه‌ڤ ره‌نگه چالاكیه هه‌تا داویا نیڤا ئێكى ژ سالێن چلان دبه‌رده‌وامبوون، لێ د نیڤا دووێداژ ئه‌گه‌رێ شكه‌ستنا شۆرشا بارزان 1943ـ 1945، هه‌لوه‌شیان یان ژى لاوازبوونا رێكخستنێن خۆیبوون و هیوا و نه‌مانا رۆژنامه‌ڤانیا به‌ردخانیان ل شامێ و بیروتێ، چ ره‌نگه‌ك ژ ڤان چالاكیێن خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ د رۆژنامه‌ڤانیا كوردیا به‌رچاڤ ناكه‌ڤیت.
رۆژنامه‌ڤانیا عه‌ره‌بیا عیراقێ درێكا مووسلێ را دگه‌هشته ته‌خا خوانده‌ڤایا ده‌ڤه‌رێ ژبه‌ركو ب عه‌ره‌بى خواندبوو پتر شاره‌زایى د عه‌ره‌بیدا هه‌بوو ، لێ چ ژێده‌ر به‌رده‌ستێ مه‌نینن پتر پشته‌ڤانیا مه بكه‌ت بۆ ڤێ چه‌ندێ. تنێ یا دهێته زانین كو ئه‌نوه‌ر مایى د سالێن پێنجیاندا ب به‌رهه‌مێن خۆ پشكدارى د رۆژناما (صدى الروافد) یا مووسلى دا كریه و پشتى شۆرشا 14 تیرمه‌ها 1958ێ پشكدارى د چه‌ند كۆڤار و رۆژنامێن وه‌ك (الپقافه الجدیده، الزمان، البلاد، الراى العام، فتى العراقـ الموصلیه، نصیر الحقـ الموصلیه، الرایه‌ـ الموصلیه)دا كریه.
ل ڤێرێ پیدڤیه پرسیاره‌كێ بكه‌ین ئه‌رێ د سالێن چلاندا كه‌سه‌كى ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بزاڤه‌ك بۆ به‌لاڤكرنا كۆڤاره‌كێ یان رۆژنامه‌كێ نه‌كریه، د به‌رسڤێدا دبێژین: تنێ دهێته‌ڤه‌گێران كو ئه‌نوه‌ر مایى د ناڤبه‌را 1940ـ 1941ێدا ل به‌غدا هزر ل به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌كا هه‌یڤانه یان وه‌رزى ب ناڤێ (المیزانـ ته‌رازى) و ب هه‌ردو زمانێن كوردى و عه‌ره‌بى كریه و ئیمتیازا وێ ژى وه‌رگرتیه، لێ ژبه‌ر سه‌روبه‌رێ وى یێ دارایى و كه‌سه‌كى ژى پشته‌ڤانیا دارایى بۆ نه‌كریه، ئه‌ڤ هزره نه‌هاتییه بجهئینان.
دووه‌مین بزاڤا كه‌سه‌كى ژ خه‌لكێ بادینان بۆ به‌لاڤكرنا رۆژنامه یان كۆڤاره‌كى كربیت، بزاڤا محه‌مه‌د بریفكانى یه، ڤى كورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ ل 31 ئیلونا 1948 رۆژنامه‌ك ل به‌غدا ب زمانێ عه‌ره‌بى ب ناڤێ (الجبل) به‌لاڤكریه، ئه‌و ب خۆ خودان ئیمتیازێ وێ و محه‌مه‌د عه‌لى سعید رێڤه‌به‌رێ به‌رپرسێ وێ بوو، رۆژنامه‌ك سیاسى رۆژانه بوو و به‌رده‌وام بوو هه‌تا ل 17 كانوونا دووێ 1954 ئیمتیازا وێ هاتییه‌هه‌لوه‌شاندن. هه‌ر ڤى كه‌سایه‌تیێ پارێزگه‌ها دهۆكێ هه‌تا سالا 1965ێ چه‌ند كۆڤار و رۆژنامه‌یێن عه‌ره‌بى به‌لاڤكرینه و چه‌ند به‌رپه‌ره‌ك كێم ژى بۆ كوردى ته‌رخانكرینه. ئه‌ز دبێژم ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ بزاڤه ب رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌را بادینان ژى نه‌هێنه هژمارتن ب رۆلێ خه‌لكێ بادینان د رۆژنامه‌ڤانیێ و ده‌سپێكا كارێ وان د رۆژنامه‌ڤانیێدا دهێنه‌هژمارتن و ئه‌ز د وێ باوه‌رێدا مه ئه‌گه‌ر د وى سه‌رده‌میدا هۆكارێن به‌رى نها مه ئامه‌ژه‌پێكرین بۆ سه‌رهلدان و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیێ ل ده‌ڤه‌را بادینان هه‌بانه، ئه‌ڤ رۆژنامه‌یه یان هنده‌ك ژ وان دا ل ده‌ڤه‌رێ به‌لاڤه‌بن.
پشتى شۆرشا 14 تیرمه‌ها 1958ێ ده‌لیڤێن پتر هاریكار بۆ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ هاتنه‌پێش ، ب پێداچوونه‌كا بله‌ز ب رۆژنامه و كۆڤارێن ناڤبه‌را سالێن 1958ـ 1961ێ دێ بینین هژماره‌كا پتر ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ جهێ خوه د به‌رپه‌رێن واندا كریه، لێ یه‌كه‌مین بزاڤا د ڤێ قوناغێدا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ رۆله‌ك گرنگ بۆ به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌ك یان كۆڤاره‌كێ تێدا گێرابیت به‌لاڤكرنا رۆژناما (الحقیقه‌ـ راستى) بوو دناڤبه‌را 7 گولانا 1959ـ 3 نیسانا 1960ێ ژ ئالیێ جه‌رجیس فه‌تحوللا و ب هاریكاریا ئه‌نوه‌ر مایى، كو تنێ 24 هژمار ژێ هاتینه‌به‌لاڤكرن. هندى په‌یوه‌ندى ب بابه‌تێ مه‌ڤه هه‌ى، ئه‌گه‌ر ئه‌م نه‌بێژین ئه‌ڤه ژ پێنگاڤێن به‌راهیێ یه بۆ رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌را بادینان، لێ ئه‌م دكارین بێى هیچ گومانه‌ك بێژین ئه‌ڤه ره‌نگه رێخوشكرنه‌كه بۆ سه‌رهلدانا رۆژنامه‌ڤانیا ڤێ ده‌ڤه‌رێ، سه‌رنڤیسه‌ر و خودان ئیمتیازێ رۆژنامێ جه‌رجیس فه‌تحوللا كه‌سایه‌تیه‌كێ مه‌سیحیێ خه‌لكێ مووسلێ بوو لێ هه‌رده‌م یێ نێزیكى بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى بوو، رۆژنامه ل مووسل دهاته‌چاپكرن كو نێزیكترین باژێره بۆ ده‌ڤه‌را بادینان و ره‌نگه سه‌نته‌ره‌كێ ره‌وشنبیرى ئابووریێ خه‌لكێ بادینان بوو، د هه‌مان ده‌مدا كه‌سایه‌تیه‌كێ ده‌ڤه‌را بادینان ئه‌نوه‌ر مایى رۆله‌ك گرنگ د به‌رهه‌ڤیان بۆ به‌لاڤكرنا رۆژنامێ و د نڤیسكارى و ئاماده‌كرنا به‌رپه‌رێن وى یێن عه‌ره‌بیدا هه‌بوو و سه‌رپه‌رشتیا تاكه به‌رپه‌رێ وێ یێ كوردیدا دكر و پتریا بابه‌تێن وى به‌رپه‌رى ژى ژ نڤیسینا وى بوون، هه‌ژیه بێژین ئه‌ڤه یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا عیراقێ بوو به‌رپه‌ره‌كێ خۆ بۆ كوردى دیالێكتا خه‌لكێ بادینان ته‌رخانكرى، د هه‌مان ده‌مدا رۆژنامێ گرنگیه‌كا تایبه‌ت ددا ده‌نگ و باس و ئاریشه یێن ده‌ڤه‌رێ.
بزاڤا پشتى (الحقیقه‌ـ راستى)هاتییه‌كرن و پتر سه‌روسیمایێن خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ تێدا دیار و ب دیالێكتا خۆجهیا بادینان هاتییه‌به‌لاڤكرن و ب یه‌كه‌مین كۆڤارا دیالێكتا كرمانجیا ژوورى ل عیراقێ د هێته‌هژمارتن به‌لاڤكرنا كۆڤارا رۆناهى بوو، یه‌كه‌م هژمارا رۆناهى ل مه‌ها چریا ئێكێ 1961ێ دوا هژمارا وێ هژمار 3 سالا 2 د مه‌ها ته‌باخا 1962ێدا هاتییه‌به‌لاڤكرن، د ڤى ژیێ كورتدا 11 هژمار د 9 به‌رگاندا هاتینه‌به‌لاڤكرن، خودان ئیمتیاز و سه‌ر نڤیسه‌رێ وێ حافز مسته‌فا قازى و كۆڤار ژى ژ مالێ چاپ و به‌لاڤدكر.
ئه‌م دكارین بێژین رۆناهى به‌رێ بنیاتیێ هه‌ره موكمێ رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌را بادینانه و د هه‌مان ده‌مدا ده‌سپێكا رۆژنامه‌ڤانیا دیالێكتا كرمانجیا باكووره ل باشوورێ كوردستانێ و هه‌مان فاكته‌رێن وه‌ك هوكارێن په‌یدابوونێ و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیێ به‌رى نها مه به‌رچاڤكرین هوكارێن هندێ بوونه ئه‌ڤ كۆڤاره ل ده‌رڤه‌ى سنوورێ جوگرافیێ پارێزگه‌هێ لێ ب هه‌مان گوڤه‌ر و دیالێكتا بادینا ن یا نها ده‌ركه‌ڤیت، خودان و سه‌رنڤیسكارێ وێ خه‌لكێ دهۆكێ، پرانیا نڤیسكارێن وێ د هژمارێن به‌راهیێدا گه‌نجێن نووپێگه‌هشتیێن بادینان بوون. سالا دووێ ژ ژیێ (رۆناهى) هه‌ڤده‌م بوو دگه‌ل ده‌سپێكرنا شۆرشا كوردستانێ ل ئه‌یلوولا 1961ێ و نه‌تنێ خه‌لكێ كوردستانێ كه‌ته‌به‌ر هێرشێن له‌شكه‌ریێن عیراقێ به‌لكێ ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ژى كه‌ته به‌ر هێرش و دژایه‌تیێ و ده‌ست ب گرتنا رۆژنامه و كۆڤارێن كوردى هاته‌كرن، پشتى روودانا كوده‌تا به‌عسیان ل شباتا 1963ێ ئه‌و كتا كێما ماى ژ كۆڤار و رۆژنامێن كوردى وه‌ك رۆناهى و هیوا و ژین ب ره‌سمى فه‌رمانا گرتنا وان هاته‌دان.
ل دووڤ پێداچوونا چوویى ئه‌م دكارین بێژین، سه‌ره‌راى هندێ كو هه‌تا ده‌سپێكا شۆرشا كوردستانێ ل ئه‌یلوولا 1961ێ ده‌ڤه‌را بادینان سنوورێ نهایێ پارێزگه‌ها دهۆكێ نه جه و نه خه‌لكه‌كێ به‌رهه‌ڤبوویه بۆ په‌یدابوون و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیێ، لێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ چ وه‌ك پشكدارى د به‌رپه‌رێن كۆڤار و رۆژنامه‌یاندا چ ژى وه‌ك به‌لاڤكرنا كۆڤار و رۆژنامه‌یان یان كاركرن د نڤیسكارى و به‌لاڤكرنا واندا ل ده‌رڤه‌ى ده‌ڤه‌را خوه هه‌تا ئاسته‌كى جهێ خوه‌كریه. ل ڤێرێ دێ پرسیاركه‌ین ئه‌رێ سه‌ره‌راى نه‌به‌رهه‌ڤیا جه و خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بۆ په‌یدابوون و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیێ چ بزاڤ د ڤێ واریدا نه‌هاتینه‌كرن…؟ د به‌رسڤێدا و د ئه‌نجامێ دووڤچوونێ دێ بێژین كته‌كا بزاڤان د ڤى واریدا هاتییه‌كرن، لێ هه‌رئێك ژ وان پێدڤى ل سه‌ر راوه‌ستانه‌كێیه بۆ نموونه:
ـ به‌لاڤۆكا ئاكرى 15 تیرمه‌ها 1950ـ 15 ئه‌یلوولا 1950.
ـ به‌لاڤۆكا سكرین: 3 هژمار ل بهار و هاڤین و پاییزا 1953ێ ژێ هاتینه‌به‌لاڤكرن. هه‌ردویان چ ره‌نگه په‌یوه‌ندیه‌ك ب رۆژنامه‌ڤانیێ و رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌رێ ڤه نینه.
ـ الغد: به‌لاڤۆكه‌كا ره‌وشه‌نبیرى گشتى بوو هژمارا ئێكێ ل زڤستانا 1958 و هژمارا دووێ و داویێ ل بهارا 1958ێ ژ ئالیێ دواناڤنجیا دهۆكێ ڤه هاتینه به‌لاڤكرن. هه‌تا نها من ئه‌ڤ كۆڤاره نه‌دیتیه، لێ ئه‌ز دكارم بێژم ئه‌ڤ كۆڤاره ده‌سپێكا ساده‌یا رۆژنامه‌ڤانیێ یه ل پارێزگه‌ها دهۆكێ، دیاره د وى ده‌میدا ده‌نگڤه‌دانه‌ك هه‌بوویه و خه‌لكێ پێشوازى لێكریه و ب هیڤیبوونه ببیته كۆڤاره‌ك كوردى و ده‌سپێكه‌ك بۆ رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل بادینان، كۆڤارا هیوا د وێ سالێدا پێشوازى ل كۆڤارا (الغد)كریه و گۆتیه: الغد: كۆڤارێكى ئه‌ده‌بیه له لایه‌ن قوتابیانى قوتابخانه‌ى سانه‌وى دهۆك به زمانى عه‌ره‌بى …!!ده‌رئه‌چێت، هیوامان وایه له ژماره دووه‌وه به‌زمانى كوردى شێوه‌ى بادینانى خۆیان ده‌رى كه‌ن.
ـ به‌لاڤۆكا (الپقافه) دهێته‌كرن كو هژمارا وێ یا ئێكێ ل بهارا 1963ى و هژمارا 4 و داویێ ل بهارا 1964ژ ئالیێ خواندنگه‌ها ئاكرێ یا دووێ هاتینه‌به‌لاڤكرن و ل چاپخانا (الجمهوریه) ل مووسلێ د 28 به‌رپه‌راندا دهاته‌چاپكرن.
ـ ل ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌سته‌لاتێ شۆرشێ ژى ل زڤستانا 1967ێ به‌لاڤۆكه‌ك ب ناڤێ (صوت كردستان ـ ده‌نگێ كوردستان) ب زمانێ كوردى و عه‌ره‌بى ژ ئالیێ لقێ ئێكێ پارتى دیموكراتى كوردستان ڤه هاتییه‌به‌لاڤكرن و هه‌تا هژمارا 14 ل بهارا 1969به‌رده‌وام بوویه، ب ئامێرێ چاپا ده‌ستى دهاته‌تایپكرن و ب رونیویێ 150 دانه ژێ دهاتنه‌راكێشان.
ـسالیێن 1970ـ 1980 قوناغه‌ك نوو بوو د دیرۆكا ده‌ڤه‌را بادیناندا، د ڤێ قوناغێدا پێكهاتنا 11 ئادارا 1970ێ ب سه‌ردا هات، خه‌لكه‌كێ كورد په‌روه‌ر ل پارێزگه‌هێ ده‌سته‌لات گرته‌ده‌ست، به‌رى پێكهاتنێ ژى ب چه‌ند هه‌یڤه‌كا ل 27 گولانا 1969 دهۆك ببوو پارێزگه‌ه، د ئه‌نجامێ هه‌ردو بۆیه‌راندا چه‌ندین ده‌لیڤێن هاریكار بۆ پێشڤه‌چوونا ره‌وشه‌نبیرى ل ده‌ڤه‌رێ هاتنه‌پێش، لێ هێژ هنده‌ك فاكته‌ر ل به‌ر سنگێ به‌لاڤبوون و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل بادینان هه‌بوون، بۆ نموونه:
ـ هێژ ئاستێ خواندن و نڤیسینا كوردى ل ده‌ڤه‌رێ یێ لاواز بوو و كته‌كا كێما خه‌لكێ به‌رهه‌مێن كوردى دخواندن، و یێن ب كوردى به‌رهه‌مێن ره‌وشه‌نبیرى بنڤیسین هێژ یا كێمتر بوو و ئه‌و كتا ژى ل ده‌رڤه‌ى سنوورێ پارێزگه‌هێ بوون ب تایبه‌ت ل به‌غدا.
ـ ره‌نگه مه‌ركه‌زیه‌ته‌ك هه‌بوو كو هه‌موو چالاكیێن ره‌وشه‌نبیرى یێن سه‌ر ب حكومه‌تێ و یێن سه‌ر ب شۆرشا كوردستانێڤه ژ سنوورێ به‌غدا نه ده‌ردكه‌تن.
ـ ئاسته‌نگا هێژ كاریگه‌ر تر نه‌بوونا چاپخانه‌كى بوو ل پارێزگه‌ها دهۆكێ. به‌لێ سه‌ره‌راى ڤان ئاسته‌نگان د سالا به‌راهیێ یا پێكهاتنا 11 ئادارێدا بزاڤێن ده‌سپێكى بۆ كارێ رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ هاتنه هاڤێتن، بزاڤا هه‌ره سه‌ره‌كى و یا هه‌ره پێدڤى بۆ رۆژنامه‌ڤانیێ ئینانا چاپخانه‌كێ بوو بۆ دهۆكێ، ئه‌و بوو ل 18 گولانا 1970 ره‌زامه‌ندى هاته‌وه‌رگرتن بۆ دانانا چاپخانه‌كێ ل دهۆكێ، و هه‌ر د وێ سالێدا ده‌ست ب كارێ چاپكرنێ كرن.
* د ڤێ هه‌یامێدا ره‌وشه‌نبیر و رۆژنامه‌ڤانێن بادینان ل به‌غدا و جهێن دیتر ب هژمارا خوه‌یا كێمڤه بزاڤێن پێشڤه‌برنا رۆژنامه‌ڤانیا كوردىـ دیالێكتا كرمانجیا ژوورى دكرن، ژ ئه‌نجامێ وان بزاڤان رۆژناما هاوكارى یا به‌غدا و كۆڤارا برایه‌تى یا سه‌ر ب رۆژناما (التاخی)ڤه پشكه‌ك تایبه‌ت ژ به‌رپه‌رێن خۆ ب نڤیسینێن ب دیالێكتا كرنامجیا ژوورى ته‌رخانكرن، كۆڤار و رۆژنامێن دى ژى كته‌كا بابه‌تێن كرمانجى ب تایبه‌ت بابه‌تێن ئه‌ده‌بى به‌لاڤدكرن.
* دیاره ڤان به‌رپه‌رێن كێم تێرا پێدڤیاتیا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ژ رۆژنامه‌ڤانیێ نه‌دكر، له‌وما ژى هزر ل وێ چه‌ندێ كرن ئه‌و ب خۆ خوه‌دیێن رۆژنامه‌ڤانییا خۆ بن، هه‌رچه‌نده بۆ ڤێ چه‌ندێ پێدڤى ب شیانێن دارایى بوون و ئه‌و شیانه ژى د وى سه‌رده‌میدا دكێمبوون.
* كۆڤارا چیا: یه‌كه‌مین بزاڤ د ڤى واریدا هاتییه‌كرن بزاڤا به‌درخان سندى بوو ده‌مێ یه‌كه‌مین هژمارا كۆڤارا چیا ل چریا دووێ سالا 1970ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، ل هه‌ولێرێ هاتبووبه‌رهه‌ڤكرن و ل چاپخانا شاره‌وانى ل كه‌ركووكێ د (28) به‌رپه‌راندا هاتبووچاپكرن و گشت بابه‌تێن وێ ب كرمانجیا ژوورى بوون، لێ هژمارا دووێ هه‌ر ل هه‌ولێرێ هاتبوو به‌رهه‌ڤكرن ل چاپخانا دهۆكێ د (78)به‌رپه‌راندا هاتبوو چاپكرن و بابه‌تێن وێ ب هه‌ردوو دیالێكتان هاتبوونه به‌لاڤكرن. ئه‌م دكارین بێژین چیا یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردیه ل دهۆكێ هاتییه‌چاپكرن و ب ڤێ چه‌ندێ پارێزگه‌ها دهۆكێ كه‌ته د وارێ رۆژنامه‌ڤانیا كوردیدا، لێ هێژ ده‌م و كاودان د هاریكار نه‌بوون.
د چوار سالێن قوناغا به‌راهیێدا پارێزگه‌ها دهۆكێ ژ ئه‌نجامێ پێكهاتنا 11ێ ئادارێ ل ژێر ده‌سته‌لاتداریه‌كا كوردى و ره‌نگ ئازاد دژیا و ده‌سپێكا قوناغا ب پارێزگه‌هبوونا دهۆكێ بوو و بزاڤ دهاتنه‌كرن ده‌ڤه‌ر ژ هه‌موو ئالیانڤه پێشڤه‌بچیت، ره‌وشه‌نبیرى ژى ئالیه‌ك گرنگ بوو پویته‌ك پێ دهاته‌دان، به‌رى هه‌ر تشتى خواندنا كوردى ل سه‌رانسه‌رى پارێزگه‌هێ و گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن هێژ سه‌ر ب پارێزگه‌ها مووسلێ ژى ب به‌رفه‌رهى هاته‌بجهئینان و گه‌هشته قوناغا ناڤنجى و به‌ره‌ف ژوور دچوو، هه‌ر د ڤێ قوناغێدا پارتى دیموكراتى كوردستان و رێكخراوێن جه‌ماوه‌ریێن سه‌ر ب وێڤه وه‌ك مامۆستایان و لاوان و قوتابیان گرنگیه‌ك دا ئالیێ ره‌وشه‌نبیرى و دهه‌مان ڤێ قوناغێدا ل لقێ دهۆكێ ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كوردى هاته‌دامه‌زراندن كو كارێ وێ یێ هه‌ره پێشین گرنگیدان بوو ب پێشڤه‌برنا ئه‌ده‌بیات و ره‌وشه‌نبیریا كوردى، ئه‌ڤ فاكته‌ره هه‌موو د هاریكاربوون بۆ لڤاندن و پێشڤه‌برنا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل پارێزگه‌هێ، لێ دهه‌مان ده‌مدا هنده‌ك فاكته‌رێن به‌ریا نها مه ئاماژه‌پێكرى ئاسته‌نگ بوو د به‌رامبه‌ر لڤاندن و پێشڤه‌برنا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل ده‌ڤه‌رێ. د ڤێ قوناغێدا زێده‌بارى كۆڤارا چیا یا ئاماژه‌پێكرى:
ـ تاكه یه‌ك ژماره ژ كۆڤارا ره‌وشه‌ن ژ ئالیێ رێڤه‌به‌ریا په‌روه‌ردا پارێزگه‌ها دهۆكێ ب كوردى و عه‌ره‌بى ل ئادارا 1972ێ هاته‌به‌لاڤكرن، ئه‌ڤه یه‌كه‌مین كۆڤاره ل دهۆكێ هاتبیته‌به‌رهه‌ڤكرن و هه‌ر ل دهۆكێ هاتبیته‌چاپكرن و پرانیا نڤیسكارێن وى ژى ژ دهۆكێ بوون و ب تیراژا 2000دانه‌یان هاتبوو به‌لاڤكرن.
ـ لقێ ئێكێ پارتى دیموكراتى كوردستان د ناڤبه‌را 15/1/1971ـ 15/10/1971ێدا 17 هژمار ژ به‌لاڤۆكه‌كا ناڤخۆی حزبێ ب ناڤێ (التقدمـ پێشكه‌تن) ب زمانێ عه‌ره‌بى به‌لاڤكریه، 300دانه ب ئامیرێ رونیۆیێ ژێ هاتینه‌راكێشان.
ـ لقێ دهۆكێ یێ ئێكه‌تیا مامۆستایێن كوردستانێ د ناڤبه‌را گولان و چریا دووێ 1973ێ 7 هژمارێن به‌لاڤۆكه‌كا هه‌یڤانه ب زمانێ كوردى و عه‌ره‌بى د 16ـ 18 به‌رپه‌راندا ب ناڤێ هیڤى به‌لاڤكرینه، ب پێداچوونه‌كا ڤێ به‌لاڤۆكێ كو ل سه‌ر هاتییه‌نڤیسین به‌لاڤۆكه‌كا ره‌وشه‌نبیرى گشتى یه، ئه‌م دكارین بێژین سه‌ره‌راى دیزاین و چاپا وێ یا ساده بۆ سه‌رده‌مێ خۆ كاره‌كێ باش بوویه.
ـ ل ئادارا 1973ێ به‌لاڤۆكه‌ك دیتر ب ناڤێ (چرایێ گه‌شـ المشعل الوچا‌و) ب كوردى و عه‌ره‌بى ژ ئالیێ ئێكه‌تیا قوتابیێن كوردستانێـ لقێ دهۆكێ هاتییه‌به‌لاڤكرن و هژمارا دووێ و داویێ ژێ ل هاڤینا 1974 ل سه‌رسنكێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، ئه‌ڤ به‌لاڤۆكه ب ئامیرێ چاپا ده‌ستى هاتییه‌به‌رهه‌ڤكرن و ب رونیویێ 300 دانه ژێ هاتینه به‌لاڤكرن.
د ناڤبه‌را 1974ـ 1980ێ سه‌روبه‌ر ل كوردستانێ ب گشتى و پارێزگه‌ها دهۆكێ ب تایبه‌تى هاته‌گۆهارتن، ل ئادارا 1974ێ شه‌رى د ناڤبه‌را له‌شكه‌رێ عیراقێ و شۆرشا كوردستانێ ده‌سپێكرڤه، پرانیا خاكێ پارێزگه‌ها دهۆكێ ل ژێر ده‌سته‌لاتێ شۆرشێ بوو و ژ ئه‌نجامێ سه‌روبه‌رى له‌شكه‌رى ئابووریێ ده‌ڤه‌رێ نه ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركرى و نه ژى ل ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌سته‌لاتێ حكومه‌تێ چ ره‌نگه چالاكیێن ره‌وشه‌نبیرى نه‌بوون. ل ئادارا 1975ێ ئه‌ڤ ساله ب شكه‌ستنا شۆرشا كوردستانێ ب داویهات، سه‌روبه‌ر ب دروستى ل پارێزگه‌ها دهۆكێ هاته‌گۆهارتن، ده‌سته‌لات كه‌ته‌ده‌ست كه‌سانێن دژى بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى، ب هه‌موو شیانێن خۆڤه دژایه‌تیا هه‌ر چالاكیه‌كێ دهاته‌كرن كرن بێهنا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى ژێ بهێت هیچ ده‌لیڤه‌یه‌ك ل به‌ر نڤیسكار و ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ نه‌مان چالاكیه‌ك ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى ئه‌نجام بده‌ن، ئه‌گه‌ر ئێكى ژ وان چالاكیه‌ك هه‌بوایه ژى ل ده‌رڤه‌ى پارێزگه‌ها ب تایبه‌ت ل به‌غدا ئه‌نجامددا. د ڤێ ناڤبه‌رێدا ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ د وارێ رۆژنامه‌ڤانیدا چ چالاكیه‌ك به‌رچاڤ نه‌هاتییه‌ئه‌نجامدان، ژبلى به‌لاڤكرنا چه‌ند به‌لاڤۆكه‌كان وه‌ك:
لاوانـ الشباب: به‌لاڤۆكه‌كا هه‌یڤانه بوو ب كوردى و عه‌ره‌بى ژ ئالیێ لیژنا ره‌وشه‌نبیریا رێڤه‌به‌ریا لاوان ل پارێزگه‌ها دهۆكێ دهاته‌به‌لاڤكرن، ژ نیسانا 1975 هه‌تا داویا 1977ێ 17 هژمار ژێ ب ئامیرێ چاپێ و رونیو و ستێنسلێ هاتینه به‌لاڤكرن
الشموع: كۆڤاره‌ك په‌روه‌رده‌یى ره‌وشه‌نبیرى بوو، ل سالا 1977ێ تنێ ئێك هژمار ب زمانێ عه‌ره‌بى ژ ئالیێ خواندنگه‌ها مامۆستایێن سه‌ره‌تایى یا دهۆكێ هاتییه‌به‌لاڤكرن.
الغد المشرق: به‌لاڤۆكه‌كا ده‌ورى بوو ژ ئالیێ لیژنا راگه‌هاندنێ یا هه‌وا نه‌هێلانا نه‌خوینده‌واریێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ دهاته‌به‌لاڤكرن، د ناڤبه‌را پاییزا 1978ـ پاییزا 1979ێدا 9 هژمار ژێ هاتینه‌به‌لاڤكرن.
ئه‌گه‌ر هه‌لسه‌نگاندنه‌كا قوناغا ناڤبه‌را 1970ـ 1980بكه‌ین، ئه‌م د كارین بێژین د هه‌ردو سه‌رده‌مێن وێ دا په‌یدابوون و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل پارێزگه‌ها دهۆكێ هێژ د قوناغا ده‌سپێكه‌كا ساده‌دا بوو، هه‌مان فاكته‌رێن پێشتر مه ئاماژه پێكرى ئاسته‌نگ بوونه د رێكا وێ دا، ئه‌و بزاڤێن هاتینه‌كرن بزاڤێن كه‌سى بوونه و هنده‌ك كه‌سێن دلسۆژ مفا ژ شیانێن خۆ و جهێ كارێ خۆ وه‌رگرتیه و هنده‌ك پێنگاڤ د ڤى واریدا هاڤێتینه.
قوناغا ناڤبه‌را 1980ـ 1990ێ چه‌ند تایبه‌تمه‌ندیێن خۆ هه‌نه وه‌ك:
– د ڤێ قوناغێدا كۆمه‌كا مه‌زنا ده‌رچوویێن خواندنا كوردى یا ده‌سپێكا سالێن هه‌فتییان گه‌هشتنه قوناغا ئاماده‌یى و به‌ره‌ف ژوور چوون، هه‌موو حه‌ژێكه‌رێن ئه‌ده‌بیات و ره‌وشه‌نبیریا كوردى و هژماره‌كا باش ژى ده‌ست ب نڤیسینێ بۆ كۆڤار و رۆژنامه‌یێن كوردى ئانكو د ڤێ قوناغێدا ته‌خه‌كا كوردیزان و كوردیخوینان یا گه‌له‌ك پتر ژ ته‌خا ده‌سپێكا سالێن هه‌فتییان هاتنه د مه‌یدانێدا.
– د ڤێ قوناغێدا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى ئه‌وا ژ چوار سالێن داویێ یێن سالێن هه‌فتییان ده‌سپێكریه‌ڤه د گه‌شبوونه‌كا به‌رچاڤدا بوو، كادر و ئالیگرێن وێ كو پتریا وان ژ وان گه‌نجان بوون یێن د خالا چووییدا مه ئاماژه پێكرین چ ل ده‌ڤه‌رێن ژێرده‌سته‌لاتێ شۆرشێ و چ ل ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌سته‌لاتێ حكومه‌تێ ناڤتێدانه‌كا به‌رچاڤا ره‌وشه‌نبیرى و بزاڤا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى دكرن.
– چ ژ ئه‌نجامێ شه‌رێ عیراقێ ئیرانێ 1980ـ 1988ێ بیت، چ ژ ئه‌نجامێ بهێزبوون و وه‌رارا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى بیتن ئه‌و فشارا ل نیڤا دووێ ژ سالێن هه‌فتییان ل سه‌ر ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانیا كوردى سڤكتر لێكر، د ئه‌نجامدا هژماره‌كا پترا رۆژنامه و كۆڤارێن كوردى ل به‌غدا و باژێرێن دیتر ده‌ركه‌تن.
– دامه‌زراندنه‌ڤا ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد ل داویا 1978ێ و ب تایبه‌ت ڤه‌كرنا لقێ دهۆكێ ل كو هژماره‌كا نڤیسكارێن ده‌ڤه‌رێ و هژماره‌كا زۆرا گه‌نجێن د خالا ئێكێدا ئاماژه پێ هاتییه‌كرن رێخوشكرنه‌كا دیتر بوو ل به‌ر ده‌سپێكرنه‌ڤه یان ڤه‌ژاندنا بزاڤا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل پارێزگه‌هێ.
ئه‌م دكارین ڤێ قوناغا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ ل سه‌ر دو ره‌نگان پولینبكه‌ین:
ـ رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌رێن رزگار كرى: هندیكه ئه‌ڤ ره‌نگێ رۆژنامه‌ڤانیێ یه كۆمه‌كا به‌لاڤۆكانه ب چاپ و دیزاینه‌كا زۆر ساده هنده‌ك جاران ب ده‌ستى و كوپیكرنێ ب كاربونى و ب تیراژه‌كێ كێم هنده‌ك جاران 6ـ 15 دانه‌یان ژ ئالیێ حزبێن سیاسیێن كوردستانێ یێن پشكدار د شۆرشێدا ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركرى و د ناڤ په‌نابه‌رێن كورد ل ده‌رڤه‌ى كوردستانێ و هنده‌ك جاران ژى ل ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌سته‌لاتێ حكومه‌تێ د هاتنه‌به‌لاڤكرن. به‌رچاڤترینا ڤان به‌لاڤۆكان به‌لاڤۆكا مه‌تین بوو، كو ل به‌راهیێ ب 6 به‌رپه‌ران دهاته‌چاپ و به‌لاڤكرن، پاشتر هژمارا به‌رپه‌رێن وێ ل زێده‌هیێ دا هه‌تا ل بهارا 1988ێ گه‌هشتیه 20 به‌رپه‌ران و تیراژا وێ ژ 200دانه‌یان دناڤبه‌را 1985ـ 1988ێ گه‌هشته 1400 دانه‌یان، ڤێ به‌لاڤۆكێ هند ب به‌رفره‌هى جهێ خۆ كر، پشتى سه‌رهلدانێ به‌رى هه‌ر تشته‌كى هزر ل به‌لاڤكرنا وێ وه‌ك كۆڤاره‌ك هاته‌كرن و هه‌تا نها ژى یا به‌رده‌وامه و بوویه ئێك ژ سیمایێن دهۆكێ.
رۆژنامه‌ڤانیا ناڤ باژێران
داویا سالێن هه‌فتییان و ده‌سپێكا هه‌شتیان چه‌ند فاكته‌ره‌كێن هاریكار بۆ گه‌شبوونا رۆژنامه‌ڤانیێ ل ده‌ڤه‌رێ هاتنه‌پێش، د هه‌مان ده‌مدا ژى هنده‌ك فاكته‌رێن دى بوونه ئاسته‌نگ د رێكا رۆژنامه‌ڤانیێدا ل ده‌ڤه‌رێ و ئاسته‌نگێن هه‌ره سه‌ره‌كى ژى سه‌روبه‌رێ سیاسى و شیانێن ئابوورى بوون، سه‌ره‌راى ڤى سه‌روبه‌رى خه‌لكه‌كى ب تایبه‌ت ته‌خا نڤیسكار و ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ هزر ل ڤێ چه‌ندێ دكر و پێنگاڤ بۆ دهاڤێتن پێنگاڤا به‌راهیێ كۆڤارا په‌یڤ بوو:
په‌یڤ: پشتى كونگرێ پێنجێ یێ ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد ل ئه‌یلوولا 1978ێ هاتییه‌گرێدان، ل 6 چریا دووێ 1978 ده‌سته‌كا نوو بۆ لقێ دهۆكێ هاته‌هه‌لبژارتن، ڤێ ده‌سته‌كێ هزر ل به‌لاڤكرنا كۆڤاره‌كێ كر كو به‌رهه‌مێن نڤیسه‌رێن پارێزگه‌هێ هه‌مبێز بكه‌ت، ئاسته‌نگا سه‌ره‌كى د وى ده‌میدا موله‌تا به‌لاڤكرنا كۆڤارێ بۆ لقێ دهۆكێ نه دهاته‌دان، ژ ناچارى ده‌سته‌كا كارگێریا لقێ دهۆكێ بریار دا كۆڤار ب ره‌نگێ كۆمه‌له به‌رهه‌مه‌كان ژ به‌رهه‌ڤكرنا ئه‌حمه‌د عه‌بدوللا زه‌رۆى كو وى ده‌مێ سه‌رۆكێ لقێ دهۆكێ بوو بێته‌به‌لاڤكرن و سه‌ر بێته‌نڤیسین ب هاریكاریا ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد لقێ دهۆكێ هاتییه‌چاپكرن. به‌رهه‌م هاتنه‌كۆمكرن و موله‌تا چاپێ هاته‌وه‌رگرتن و دراڤێ پێویست بۆ چاپكرنێ و كه‌سێ شاره‌زا بۆ سه‌رپه‌رشتیا چاپێ ل به‌غدا هاتنه‌دابینكرن و ل رۆژا 9 شباتا 1980ێ سێ هزار دانه‌یێن كۆڤارا په‌یڤ ژ چاپخانا (الحوادپ)ا به‌غدا ب چاپه‌كا جوان و دیزاینه‌كا هه‌ژى هاتنه‌به‌لاڤكرن و پێشوازیا خه‌لكێ پارێزگه‌هێ ل (په‌یڤ)ێ ل ئاسته‌كى بوو د دو هه‌فتیێن به‌راهیێدا ل دو په‌رتووكخانێن دهۆكێ یێن وى سه‌رده‌مى 750دانه ژێ هاتنه فروشتن. پشتى ده‌مه‌كێ كورت به‌رهه‌ڤى بۆ هژمارا دووێ هاتنه‌كرن، به‌رهه‌م هاتنه كۆمكرن و نڤیسین د ئێك ده‌فته‌رێدا و هاتنه‌هنارتن بۆ رێڤه‌به‌ریا چاپه‌مه‌نیان ل به‌غدا ژ بۆ وه‌رگرتنا موله‌تا به‌لێ نه‌هاتنا ره‌زامه‌ندیێ ل سه‌ر چاپكرنا وێ و ده‌سپێكرنا شه‌رێ عیراقێ و ئیرانێ و ژێك دووركه‌تنا ئه‌ندامێن ئێكه‌تیا نڤیسه‌ران و پتر دژوار بوونا كاودانێن سیاسى و چه‌ند ئه‌گه‌رێن دى بوونه ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ (په‌یڤ)ه ئێكانه بمینیت، هه‌تا پشتى سه‌رهلدانێ (په‌یڤ)ا نوو ژ هژمارا ئێكێ ڤه ده‌سپێكره‌ڤه.
ده‌نگێ مه: دووه‌مین بزاڤا د ڤى واریدا ل دهۆكێ هاتییه‌ئه‌نجامدان به‌لاڤكرنا كۆڤارا (ده‌نگێ مه) بوو، كۆڤاره‌ك ره‌وشه‌نبیرى وه‌رزى بوو ژ ئالیێ كۆمه‌كا نڤیسه‌ر و ئه‌دیبێن گه‌نج ئه‌و ژى مینا (په‌یڤ)ێ دهاته‌ئاماده‌كرن و به‌لاڤكرن، وان ب خۆ مه‌زاختیێ چاپكرنێ دابیندكر، تنێ هژمارا 4 ب هاریكاریا ئه‌مانه‌تا گشتیا ره‌وشه‌نبیرى لاوان ل ده‌ڤه‌را ئوتونومى هاتییه‌چاپكرن، كۆڤاره‌كا ده‌وله‌مه‌نده ب ناڤه‌رۆكێ خۆ، هژمارا ئێكێ ل هاڤینا 1985، دووێ ل پاییزا 1985، سیێ ل سالا 1987 و چوارێ و داویێ ل سالا 1989ێ هاتینه‌به‌لاڤكرن.
اپرا الوگن: د ڤێ قوناغێدا بزاڤه‌كا دیتر د وارێ رۆژنامه‌ڤانیدا ل دهۆكێ هاته‌هاڤێتن ئه‌و ژى به‌لاڤكرنا كۆڤاره‌كا ره‌وشه‌نبیرى وه‌رزى بوو ب ناڤێ (اپراـ الوگن) ژ ئالیێ یانه‌یا نوهه‌درا یا جڤاكى ل دهۆكێ ب هه‌ردو زمانێن عه‌ره‌بى و سریانى، یه‌كه‌م هژمارا وێ ل ته‌باخا 1986ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، تایبه‌تمه‌ندیا ڤێ كۆڤارێ د وێ چه‌ندێدایه یه‌كه‌مین كۆڤاره ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ ب زمانێ سریانى دهێته‌به‌لاڤكرن، د هه‌مان ده‌مدا یه‌كه‌مین كۆڤاره موله‌تداى جڤاكیڤه بێته به‌لاڤكرن، هه‌تا سه‌رهلدانا 1991ێ به‌رده‌وام بوویه.
ده‌ملده‌ست پشتى سه‌رهلدانا بهارا 1991ێ شۆرشه‌كا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى سه‌رانسه‌رێ ده‌ڤه‌رێن ئازادێن باشوورێ كوردستانێ ڤه‌گرت، ڤێ شۆرشێ ب هێز و شیانه‌كا مه‌زنڤه سنوورێن پارێزگه‌ها دهۆكێ ڤه‌گرتن، ئه‌و هێز و شیانێن سه‌رده‌مێ رژێمێ ده‌لیڤا خۆ نه ددیت بێنه مه‌یدانا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى دگه‌ل ئه‌و هێز و شیانێن د ناڤ شۆرشا كوردستانێدا لێ ژ ئه‌نجامێ چه‌ندین ئاسته‌نگان نه دكارین رۆلێ خۆ د مه‌یدانا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانیدا بگێرن گه‌هشتنه هه‌ڤ و ب هه‌ڤرا ده‌ست ب سه‌رهلدانه‌كا ره‌وشه‌نبیرى كرن، ئه‌و فاكته‌رێن به‌ریا نها مه ئاماژه‌پێكرى كو دبوونه ئاسته‌نگ د رێكا كارێ رۆژنامه‌ڤانیدا ل پارێزگه‌ها دهۆكێ ژناڤچوون، تنێ ئاسته‌نگا مه‌زن ما ل به‌ر سنگێ ڤى كارى نه‌بوونا چاپخانه‌یان بوو ل دهۆكێ، ئه‌ڤ ئاسته‌نگه ل نیڤا دووێ ژ سالێن نوتانڤه به‌ره‌ف چاره‌سه‌ركرنێ چوو، ل به‌ریا ڤێ چاره‌سه‌ریێ ئه‌ڤ ئاسته‌نگه ب دو رێكان هاته‌لادان، ئه‌و ژى هنده‌ك ژ وان رۆژنامه و كۆڤاران یێن د وى سه‌رده‌میدا ده‌ردكه‌تن وه‌ك به‌لاڤۆكان ب ئامیرێ چاپا ده‌ستى و پاشتر ژى ب كومپیوته‌رى دهاتنه‌چاپكرن و ب رێكا رونیو و ستێنسل و فوتوستێنسلێ دهاتنه‌چاپكرن، هنده‌ك ژى ل دهۆكێ دهاتنه‌دیزاینكرن گه‌نجێن دلسۆژ رێكا هه‌ولێرێ دگرته‌به‌ر و گه‌له‌ك جاران ئه‌ڤ رێكه پتر ژ ده‌ه ده‌مژمێران بوو و ده‌مێ دگه‌هشتن یه‌كسه‌ر به‌ره‌ف چاپخانه‌یێ دكه‌تنه رێ كۆڤار یان رۆژنامه چاپدكر و به‌ره‌ف دهۆكێ د زڤرینه‌ڤه.
قوناغا سه‌رهلدانێ كو یه‌كه‌مین سه‌رده‌م بوو د دیرۆكا كورداستانێدا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ب ئازادى و دوور ژ سانسۆرێ و گه‌فێن ده‌وله‌تێ و بێ ترس ده‌ردكه‌ت چه‌ندین تایبه‌تمه‌دیێن خۆ هه‌نه، ژ وانا:
• ره‌وشه‌نبیر، نڤیسكار و رۆژنامه‌ڤانێن كورد یه‌كه‌مین جار بوو ڤێ ئازادیێ ب خۆڤه دبینن، ئه‌ڤ سه‌قایێ ئازاد هانده‌ر بوو كو ئه‌و ژى هه‌موو شیانێن خۆ د ڤى واریدا دیاربكه‌ن و پرانیا وان ژى ب تایبه‌ت د دو سالێن به‌راهیێدا ب گیانه‌كێ پێشمه‌گایه‌تى و خۆبه‌خش كاردكر.
• ئه‌ڤ سه‌قایێ ئازاد دگه‌ل بوونا هه‌ڤركیا حزبیا هنده‌ك جاران نه‌ره‌وا ژى بوونه ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ هه‌موو حزبێن كوردستانیێن سه‌ر مه‌یدانا پارێزگه‌ها دهۆكێ و گه‌له‌ك جاران رێكخراو و كۆمه‌له‌یێن سه‌ر ب وانڤه رۆژنامه یان كۆڤار چ نه‌بیت به‌لاڤۆكا خوه ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ هه‌بیت.
• ئه‌ڤ سه‌قایه هاریكار بوو گه‌له‌ك ژ رێڤه‌به‌رى و فه‌رمانگه‌هێن ده‌وله‌تێ ژى ده‌ست ب به‌لاڤكرنا كۆڤارێن تایبه‌ت ب خۆ بده‌ن.
• یا گرنگ د ڤى سه‌ربوریدا گه‌شبوون و پێشڤه‌چوونا رۆژنامه‌ڤانیا كوردىـ دیالێكتا كرمانجیا ژوورى بوو، كو یه‌كه‌مین جار بوو د دیرۆكێدا ئه‌ڤ دیالێكته ڤێ ده‌لیڤا هاریكار بۆ پێشڤه‌چوونا خۆ ببینیت و ببیته زمانێ رۆژنامه‌ڤانى و سازیێن دیترێن راگه‌هاندنى.
ئه‌م دكارین قوناغا پشتى سه‌رهلدانێ ژى ب سه‌ر دو قوناغاندا دابه‌شبكه‌ین:
– قوناغا سه‌رهلدانا 1991ـ شه‌رێ ئازادكرنا عیراقێ ل نیسانا 2003ێ.
– قوناغا نیسانا 2003 و هه‌تا نها.
ئه‌نجام
د ڤێ پێداچوونێدا ئه‌م دكارین چه‌ند ئه‌نجامه‌كان ده‌سنیشانبكه‌ین:
– هه‌مان ئه‌گه‌ر و فاكته‌رێن بووینه ئه‌گه‌رێ گیرووبوونا به‌لاڤبوونا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ب چاڤ یا ملله‌تێن ده‌وروبه‌رڤه، ئه‌گه‌رێ گیرووبوونا په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى بوون ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان.
– هه‌ر ژ ده‌سپێكا سه‌دسالییا بیستێ ڤه خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ره‌نگه ئاشناییه‌ك ئه‌و ژى كێم و لاواز دگه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ و پاشتر رۆژنامه‌ڤانیا كوردى هه‌بوویه.
– ژ ده‌سپێكا سالێن چلان ژ سه‌دسالییا بیستێ ره‌وشه‌نبیرێن كورد ب دروستى كه‌تینه وارێ نڤیسین و پشكداریێ د رۆژنامه‌ڤانیا كوردى دا.
– یه‌كه‌مین رۆژنامه ژ ئالیێ كه‌سایه‌تیه‌كێ خه‌لكێ به‌هدینانڤه هاتبیته به‌لاڤكرن رۆژناما (الجبل) یا رۆژانه بوو، ئه‌وا ژ ئالیێ محه‌مه‌د بریفكانى ڤه د ناڤبه‌را 31 ئیلوونا 1948ـ 17 كانوونا دووێ 1954ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن.
– به‌لاڤۆكا الغد: یه‌كه‌مین كۆڤاره چاپكرى ژ ئالیێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ و سازیه‌كا ده‌ڤه‌رێ (دواناڤنجیا دهۆكى) و ل ده‌ڤه‌رێ ب خۆ هاتبیته به‌رهه‌ڤكرن، ل زڤستان و بهارا 1958ێ دو هژمار ژى ل مووسلێ هاتینه‌چاپكرن، ب هزرا من ئه‌ڤه ده‌سپێكا ساده‌یا كارێ رۆژنامه‌ڤانیه ل ده‌ڤه‌رێ.
– رۆژناما (الحقیقه‌ـ راستى) یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یه ل نێزیكترین سه‌نته‌ر بۆ ده‌ڤه‌را به‌هدینان هاتبیته‌به‌لاڤكرن، خولكێ ده‌ڤه‌رێ پێڤه هه‌بیت و گرنگى ب ده‌ڤه‌رێ دابیت به‌رپه‌ره‌ك یان كێمتر بۆ دیالیكتا ده‌ڤه‌رێ ته‌رخانكربیت.
– رۆناهى: چریا ئێكێ 1960ـ ته‌باخا 1962ێ یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردى یه ب دیالێكتێ كرمانجیا ژوورى ل عیراقێ و باشوورێ كوردستانى و ژ ئالیێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌را به‌هدیناڤه هاتبیته به‌لاڤكرن به‌لێ ل ده‌رڤه‌ى سنوورێ جوگرافیێ ده‌ڤه‌رێ.
– چیا یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردى یه ژ ئالیێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێڤه به‌لێ ل ده‌رڤه‌ى ده‌ڤه‌رێ هاتبیته به‌رهه‌ڤكرن و هژمارا وێ یا دووێ ل 1971ێ ل چاپخانا دهۆكێ هاتییه‌چاپكرن. ئه‌ڤه دێ بیته یه‌كه‌م كۆڤار ل ده‌ڤه‌رێ دهێته‌چاپكرن، به‌لێ به‌رهه‌ڤكرنا وێ ل ده‌رڤه‌ى سنوورێ ده‌ڤه‌رێ بوو.
– تاكه هژمارا كۆڤارا ره‌وشه‌ن ئه‌وا ژ ئالیێ رێڤه‌به‌ریا په‌روه‌ردا پارێزگه‌ها دهۆكێ ب كوردى و عه‌ره‌بى ل ئادارا 1972ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، یه‌كه‌مین كۆڤاره ل دهۆكێ هاتبیته‌به‌رهه‌ڤكرن و هه‌ر ل دهۆكێ هاتبیته‌چاپكرن و پرانیا نڤیسكارێن وى ژى ژ دهۆكێ بوون و ب تیراژا 2000دانه‌یان هاتبوو به‌لاڤكرن، ئه‌ز دبینم ئه‌ڤه یه‌كه‌مین پێنگاڤا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى یه ل ده‌ڤه‌رێ.
– ده‌سپێكا دروستا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ب هه‌موو رامانێن رۆژنامه‌ڤانیێ ڤه ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان پشتى سه‌رهلدانا 1991ێڤه ده‌سپێكریه.
