رۆژهه‌لاتناسه‌ك: ئاریشێن مه‌زن یێن ب سه‌ر هه‌رێمێ دا هاتین وه‌لات ژ ناڤبرن و حوكمه‌تێ خوه ل به‌ر گرت
محه‌مه‌د عامر دێره‌شی، ئه‌كادیمیێ رۆژهه‌لاتناس و چاڤدێرێ سیاسی، د دیداره‌كێ دا بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ دیاكر كو هه‌رێما كوردستانێ هنده‌ك ئاریشێن گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ت د ئێك ده‌م دا ده‌رباز كرن كو هنده‌ك وه‌لاتان ئێك ئاریشه ژ وان ب سه‌ری هات و ژ ناڤ چوو و دده‌ته زانین كو رۆژێن بهێت دێ باشتر و خوه‌شتر بن و دبێژیت: كه‌لتورێ كه‌ساتیێ سلێمانیێ نه‌یێ سه‌قامگیره و ژ به‌ر هندێ ژی هه‌كه جهه‌ك نه‌یێ سه‌قامگێر بیت، كارتێكرنا خوه ل سه‌ر هه‌رێمێ هه‌موویێ دكه‌ت.
ئه‌ڤرۆ: بۆچی د نها دا هه‌موو ئاریشه پێكڤه ل هه‌رێما كوردستانێ په‌یدابوون؟ ژ نیشكه‌كێ ڤه بوو، یان یان پلان دارێتی بوو؟
محه‌مه‌د عامر: هه‌كه ئه‌م ته‌ماشه بكه‌ین، چو ل سه‌ر ده‌مێ ڤێ حوكمه‌تێ یان ژی ل سه‌ر ده‌مێ حوكمه‌تا به‌ری نها كۆمه‌كا ئاریشان پێكڤه هاتنه سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ، 2014 داعش هات، ل گه‌ل هاتنا داعش په‌نابه‌ر هاتنه هه‌رێما كوردستانێ كو ئه‌و ب خوه ژی ئاریشه‌كا مه‌زن بوو، بۆ هه‌رێما كوردستانێ. د ده‌مه‌كی گه‌هشته وی راده‌یی كو 36% ژ خه‌لكێ هه‌رێمێ په‌نابه‌ر بوون. ل ئه‌لمانیا د هه‌مان سال دا، رێژا په‌نابه‌ران گه‌له‌ك كێمتر بوو ژ 1%ێ، شه‌ش هه‌یڤان پارتێن ئه‌لمانی نه‌شیان حوكمه‌تێ پێك بینن. سیسته‌مێ سه‌قامگیرێ پارتێن سیاسی ل ئه‌لمانیا ل گه‌ل چوونا په‌نابه‌ران بۆ وی وه‌لاتی تێك چوو. ل هه‌رێمێ ل گه‌ل هه‌بوونا ڤێ رێژا زۆرا په‌نابه‌ران، داعش ژی هه‌بوو، داعش ئانكو تیرۆر ب هه‌موو ره‌نگێن خوه ڤه ئه‌وا وه‌لات ژناڤبرین. ژبلی ڤان هه‌ردویان خوه‌نیشاندان و تێكدان ژی روودان كو ل ده‌وروبه‌رێن مه ب ناڤێ بهارا عه‌ره‌بی ده‌وله‌ت ل ده‌وروبه‌رێن مه هه‌رفراندن، وه‌كو مسر و تونس و لیبیا. د سه‌ر ڤان كێشان ژی را، كێشا ئابووری سه‌رهلدا، ئه‌وێ ژی كارتێكرنێن مه‌زن ل وه‌لاتان كرن، بۆ نمۆنه ل وه‌لاته‌كێ وه‌كو یونان كو ئێك ژ كه‌ڤنترین و مه‌زنترین ده‌وله‌تێن دنیایێ بوو، هه‌كه ئورۆپا ده‌ستێ خوه نه‌دابا به‌ر دا ئه‌و ژی هه‌رفریت. ژ لایه‌كێ دژی ڤه حوكمه‌تا عیراقێ بۆدجه ژی ل سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ بڕی.
ئه‌م چاوان دبینین؛ هنده‌ك كێشه ژ پێشڤه‌چوونێن هه‌رێمی دهێن، به‌لێ ده‌ما كێشه دهێن، هه‌مان لایه‌نێن هه‌رێمی بزاڤێ دكه‌ن وان كێشا زێده‌تر لێ بكه‌ن. ئه‌ڤ كێشێن مه ل سه‌ری به‌حس كرین، نه ئه‌و كێشه بووینه یێن ژ ناڤخوه ده‌ستپێكرین، یان ژی ئه‌و خه‌له‌تی و كارێن پێدڤی ب چاكسازیێ نه بووینه ئه‌گه‌ر، ئه‌ڤ كێشه ژ ده‌رڤه‌یی هه‌رێمێ هاتن ژ ئه‌نجامێ وان پێشكه‌فتن و پێشڤه‌چوونا ل هه‌رێمێ دروست بوویی، به‌لێ هه‌مان هێزێن هه‌رێمی بزاڤ كرن ڤان كێشان بێخنه ناڤ مالێن كوردان دا.
ئه‌ڤرۆ: سه‌ره‌رای ڤان هه‌موو كێشان مه نه‌دیت، نه لایه‌نێن پشكدار ل گه‌ل حوكمه‌تێ و نه‌ژی یێن ژ ده‌رڤه‌ی حوكمه‌تێ خوه دابیته ل گه‌ل، به‌لكو هه‌موو پێكڤه دژی حوكمه‌تێ راوه‌ستیان، تو ئه‌گه‌ران بۆ چ دزڤرینی؟
محه‌مه‌د عامر: من دڤێت ژ دو لایان ڤه به‌حس بكه‌م، ب ره‌نگه‌كێ گشتی وه‌كو چاڤدێره‌ك و من دیتی ل ماوێ بوری سه‌قامگێریه‌ك ل هه‌رێما كوردستانێ په‌یدا ببوو. ئه‌و ژی سه‌قامگێریا پارتیێن كوردستانی ب خوه بوو. ل ڤان ته‌نگاڤیان ژ هاتنا داعش و په‌نابه‌ران، هه‌لویستێ وان یێ خراب نه‌بوو، هه‌تا نێزیكی هه‌لبژارتنان بوویی، ده‌ما گه‌هشتیه بانگه‌شه‌یا هه‌لبژارتنان ئه‌ڤ هێزێن د ناڤ حوكمه‌تێ دا، یێن كو دڤیابا ئه‌ڤ هه‌موو كێشه‌یێن ب سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ دا هاتی و یێن ده‌وله‌ت ژناڤبرین بۆ خوه كربایه بانگه‌شه‌یا هه‌لبژارتنان و شانازی پێ كربایه هه‌تا پارتیێن ب ناڤ ئۆپۆزسیۆن ژی. به‌لێ ب مخابنی ڤه، به‌رۆڤاژی پێنگاڤێن خوه هاڤێتن و گه‌له‌ك گران ژی ل سه‌ر وان راوه‌ستیا. ده‌نگده‌رێ كورد راسته گازندێ دكه‌ت چونكو مافێ وی یه و یا باشتر بۆ وه‌لاتێ خوه دڤێت، به‌لێ چاڤێن وی ژی د ڤه‌كری نه، ئه‌و خوه ڤه‌كێشانا وان ژ حوكمه‌تێ و قولپاندنا هه‌لویستێ وان بوو ئه‌گه‌ر ده‌نگده‌رێ كورد ئه‌و سزا دا.
خالا دویێ ئه‌و بوو ل گه‌ل ریفراندۆمێ و پرۆسا كه‌ركووكێ، 16 پارتیێن كوردستانی ل گه‌ل 93% ژ خه‌لكێ كوردستانێ، نه ب تنێ كورد به‌لكو هه‌موو كوردستانیان پێكڤه. ژ به‌ر هندێ ژی هه‌موو هێزێن ئه‌قلیمی یێن نه‌حه‌ز بۆ دوزا كوردی و هه‌رێما كوردستانێ هاتنه د مه‌یدانێ دا و هه‌موویان ده‌ست و تبلێن خوه ل هه‌رێما كوردستانێ لڤاندن و فشار ئینا سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ. یا ژ هنده‌ك پارتیان ڤه هه‌كه ل ده‌مێ هه‌لبژارتنان هه‌لویستێ خوه گوهاڕت و ل سه‌ر خالێن نێگه‌تیف كار كر ده‌نگده‌ر دێ ده‌نگێ خوه ده‌ته وان و ژ لایه‌كێ دی ڤه هه‌كه ئه‌و ئاریشێن ب سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ دا هاتینه كو ب تنێ تێكدانا ناڤخۆ نه‌بیت هه‌موو ژ ده‌رڤه‌ی هه‌رێما كوردستانێ بووینه و ته‌نانه‌ت تێكدانا ناڤخۆ ژی ب پشته‌ڤانیا وه‌لاتێن هه‌رێمی بوویه.
ئه‌ڤرۆ: بۆچی كێشه بۆ هه‌رێما كوردستانێ دهێنه دروست كرن.
محه‌مه‌د عامر: ب دیتنا من ئه‌ڤه زێده‌تر ب ململانێ یێن نێڤده‌وله‌تی ڤه یا گرێدایه و ب تایبه‌ت ناڤبه‌را چین و ئه‌مریكا. چین گه‌فه ل سه‌ر سیسته‌مێ جیهانی یێ ئێك جه‌مسه‌ری ب سه‌ركرداتیا ئه‌مریكا. چین وه‌كو زلهێزه‌ك یا دهێته پێش و ئێك جه‌مسه‌ریا ئه‌مریكا قه‌بوول ناكه‌ت. وه‌مریكا دڤێت چینێ كونترۆل بكه‌ت، د ده‌یاریێ دا، چین یا كونترۆل كریه. دمینیته ل وێرێ رێیا په‌ژای، ئه‌وا كو ب كوردستانێ ڤه گرێدای ژ چینێ بۆ كازاخستان و ئاسیا ناڤین و ئیرانێ و عیراقێ كو هه‌رێما كوردستانێ یه و ژ وێرێ ژی بۆ رۆژئاڤایێ كوردستانێ. جهێ ته یێ جیوپۆلیتیكی ته دكه‌ته پرسه‌كا جیهانی. ئه‌مریكا كو دڤێت چینێ دوورپێچ بكه‌ت، دڤێت ئیرانێ دوورپێچ بكه‌ت، هه‌تا ئیرانێ دوورپێچ بكه‌ت دڤێت كارتێكرنا خوه ل سه‌ر سیاسه‌تا عیراقێ بكه‌ت دا بشێته ئیرانێ و بێی ئیرانێ چین ناهێته دوورپێچ كرن، ژ به‌ر جهێ هه‌رێما كوردستانێ یێ سیاسی و جوگرافی یێ گرنگ چاڤێ هه‌موو جیهانێ یێ ل هه‌رێما كوردستانێ.
ئیرانێ دڤێت ده‌سته‌لاتدار بیت ل هه‌رێمێ ژ به‌ر كو پشكه‌كه ژ عیراقێ و عیراق دشێت ئیرانێ دوورپێچ كه‌ت. ئه‌مریكا دڤێت ده‌ستێ وێ د هه‌رێما كوردستانێ دا هه‌بیت ژ به‌ر كو بێی هه‌رێما كوردستانێ ئیران نه‌شێت تشتێ چینی ده‌ربێخیتن.
كێشا دی یا گرنگ و كارتێكرنا خوه ل سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ هه‌ی، ئه‌و كو جهێ ته یێ جیوپۆلیتیك ته دكه‌ته پشكه‌ك ژ كێشی و ئه‌ڤ جهێ ته یێ گرنگ یێ هه‌رێمی دبیته ئه‌گه‌ر كو ئه‌وان ده‌ست و تبل ل هه‌رێما كوردستانێ هه‌بن، ب تایبه‌ت لایه‌نێن سیاسی ئه‌ڤێن هه‌موو كارتێن خوه كرینه د ده‌ستێ ئیرانێ دا، ئه‌ڤه ژی ئه‌گه‌ره‌كێ سه‌ره‌كی یێ تێكدانێ نه.
ئه‌ڤرۆ: دبێژن پشتی مام جه‌لال مری یان ژی ئۆپۆزسیۆن ده‌ركه‌فتی، كێشێن هه‌رێمێ مه‌زنتر یێن لێ هاتین؟
محه‌مه‌د عامر: سیاسه‌تا سه‌قامگێریێ ب سه‌ركرداتیا مرۆڤێن سه‌قامگیر په‌یدا دبن، دڤێت ئه‌و مرۆڤ د ناخێ خوه دا یێ سه‌قامگیر بیت. یا راست ل ڤێرێ گرنگه مرۆڤ به‌حسا به‌رێز مه‌سعود بارزانی بكه‌ت، ئه‌وی ب خوه كه‌ساتیه‌كا سه‌قامگیر یا هه‌یی و ژ ئه‌نجامێ وێ سه‌قامگێریێ پارته‌كا سه‌قامگێر یا هه‌ی و ده‌سته‌لاته‌كا سه‌قامگێر ژی یا په‌یدا بووی.
ل سلێمانیێ هه‌كه ئه‌م به‌حس ل هه‌ڤركیێن پارتی و ئێكه‌تی نه‌كه‌ین ژی بزڤرینه سالێن پێنجیان ژی كو وی ده‌می سه‌ركرداتیا وێ د ده‌ستێ سلێمانیێ دا بوو، سه‌ركرداتیا پارتی مژوولی هه‌ڤركیێ بوو ل گه‌ل ئێكدو، حه‌مزه عه‌بدولا ژ لایه‌كی ڤه و ئیبراهیم ئه‌حمه‌د ژ لایه‌كێ دی ڤه. شێخ له‌تیف جێگرێ سه‌رۆكێ پارتی دیموكراتی كوردستان بوو، ئه‌ڤ نه‌سه‌قامگێریا ب درێژیا مێژوویێ ل سه‌ر ڤی باژێری بوویه ئه‌گه‌رێ نه‌سه‌قامگێریێ ل سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ هه‌موویێ، چونكو هه‌كه جهه‌كێ نه‌سه‌قامگێر ل جهه‌كی هه‌بیت دێ وێ ده‌ڤه‌رێ هه‌موویێ ڤه‌گریت. ب تایبه‌ت ژ ئه‌نجامێ ڤێ پارڤه‌بوونا وێ ژ هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ هه‌ی، كۆمه‌كا فاكته‌ران دبنه ئه‌گه‌رێ ڤێ ژێكڤه‌بوونێ. جه‌لال ته‌له‌بانی گه‌له‌ك هه‌لویستێن خوه د گوهاڕتن، به‌لێ ژیواری سه‌قامگێریه‌ك دا جه‌لال ته‌له‌بانی و ژ ئه‌نجامێ سه‌قامگێریا وی، سه‌قامگێری كه‌فته ناڤ ئێكه‌تیێ و سلێمانیێ ژی.
ئه‌ڤرۆ: تو دبێژی ئاریشه گه‌هشتنه گۆپیتكێ و ئێدێ دێ چاره بن و ره‌وش باشتر بیت، یان ژی ماوێ بهێت دێ خرابتر بیت؟
محه‌مه‌د عامر: من به‌حس ل ئاریشێن سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ كر و وان ئاریشا ئێك ئێكه ده‌وله‌ت یێ ژ ناڤبرین، به‌لێ هه‌موو پێكڤه د سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ دا هاتن و خه‌لكی و حوكمه‌تێ یا خوه ل به‌ر گرتی. ژ به‌ر هندێ ژی ئه‌ز گه‌له‌ك یێ گه‌شبینم كو ئه‌ڤ ره‌وشه دێ ب دووماهی هێت و دیسا ژی ئه‌م نه د ره‌وشه‌كا وه‌سا خراب ژی داینه هه‌كو هنده‌ك به‌حس ژێ دكه‌ن ئه‌وا دبێژن ئه‌م یێ ل به‌ر نه‌مانێ و هه‌ر جارێ ب به‌هانه‌كێ. ئاریشێن ژیانێ یێن هه‌ین و دێ هه‌ر هه‌بن، ده‌مێ بۆری گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌تتر بوو و مه خوه ل به‌ر گرت.
ئه‌م یێ ل ده‌ڤه‌ره‌كێ ده‌وروبه‌رێن مه هه‌موو ئاگره یان ئاگربوو، ئه‌م جهه‌كێ سه‌قامگیر و ئارام و هه‌تا راده‌كی د پاراستی نه. ئه‌ڤ سه‌قامگێریا نها مه هه‌ی نه ل توركیا و نه‌ژی ل ئیرانێ نینه كو هه‌ر ئێك ژ ڤان به‌ری هزار و دو هزار سالان حوكمێ ل ده‌ڤه‌رێ كری. هه‌ڤبه‌ركی ل گه‌ل ده‌ڤه‌رێ ئه‌م یێ د ره‌وشه‌كا سه‌قامگیر دا. ب گوره‌یی خواندنا من ب ره‌وشه‌كا مه‌ترسیدار نابینم، حوكمه‌ت ژی د ماوێ 30 سالێن بوری دا، قووناغێن گه‌له‌ك ژ ڤێ ب زه‌حمه‌تتر و نه‌خۆشتر یێن ده‌رباز كرین.
ئه‌ڤرۆ: چاكسازیێن حوكمه‌تێ ل سه‌ر ئاستێ بچووكن، تو دبێژی بچنه سه‌ر ئاستێ مه‌زن دێ ل گه‌ل خوه ئاریشێن مه‌زن دروست كه‌ن؟
محه‌مه‌د عامر: خه‌لكێ كوردستانێ قوربانیه‌كا مه‌زن یا دایی دا كورد حوكمێ بكه‌ن. دلێ وان ب ره‌وشا خراب دئێشیت. چاكسازی ل ده‌ستپێكێ ل سه‌ر ئاستێ بلند بانه، دا ئاسته‌نگێن مه‌زن بۆ هێنه دروستكرن. ژ به‌ر كو خواسته‌كا جه‌ماوه‌ری ژی یه دێ ب سه‌ركه‌ڤیت ژ به‌ر هندێ ژی یا باشتر ئه‌وه كو ژ قووناغێن ده‌ستپێكێ ده‌ست پێ بكه‌ن.
تاكێ كورد ب دروستی وه‌سان یێ هاتیه ئاڤاكرن كو كورد یێ خه‌له‌ته و خرابه و ب كێری چو تشته‌كێ ناهێت، نابیت ب چ ره‌نگه‌كی تاكێ كورد ژی باوه‌ریێ ب ده‌سته‌لاتا كوردان بینیت. ده‌وله‌تێن هه‌رێمی گه‌له‌ك كار ل سه‌ر وێ چه‌ندێ دكه‌ن كو باوه‌ریا تاكێ كورد ب ده‌سته‌لاتداریا كوردان نه‌هێت. ئه‌ڤ جوره مرۆڤه د ناڤ هه‌رێمێ ب خوه ب خوه دانه.
