رێبازا رۆژنامه‌ڤانى بلا ببیته شیرها ئێكرێزیا كوردستانی
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
رێبازا رۆژنامه‌ڤانیا كوردی د ده‌مێ ١٢٠ سالێن بۆری دا، یا پڕ رۆژێن سه‌خت و دژوار و خه‌باته‌كا به‌رده‌وام ب به‌رهه‌م و ئارمانج، په‌یڤا ره‌سه‌ن و پێنڤیسێ ئازاد و كارێ شۆره‌شگێریێ د خزمه‌تا خاك و وه‌لات و گه‌ل و نیشتیمان و پاراستنا ناسناما كوردی دابوون، وه‌ك سه‌ربووره‌كێ زندی پێدڤیه جهێ مفایێ بیت، كو ئه‌ڤ رێبازه یا ب پێنچ قووناغان دا پێكهاتی یه، وه‌كو یا دیار ل خوارێ كو هه‌ر قووناغه‌كێ روودان و بزاڤ و خه‌باتا خوه یا هه‌یی و ژماره‌كا نڤیسه‌ر و رۆژنامه‌ڤانێن دێرین پشكداری د ڤێ رێبازێ دا یا كری، بۆ نموونه وه‌كو (میقداد مه‌دحه‌ت به‌درخان ـ عه‌بدولرحمان عالی به‌درخان ـ كامیران به‌درخان ـ پیره مێرد ـ كیۆ مۆكریانی ـ عه‌لا‌والدین السجادی ـ سالح زه‌كی ـ ئه‌شره‌ف حه‌مزه ـ ئیحسان نووری پاشا ـ مووسا عه‌نته‌ر ـ كه‌مال بۆركای ـ ئاقیب ئاراهان ـ ئه‌ركۆن كۆبونجۆ ـ حه‌سه‌ن حسنی مۆكریانی ـ مه‌لا ئه‌نوه‌ر مایی ـ ئیبراهیم ئه‌حمه‌د ـ جه‌مالدین بابان ـ سالح قه‌فتان ـ شیت مسته‌فا ـ سادق به‌ها‌و الدین ـ حافز القازی ـ مه‌عروف جیۆك ـ ئۆردخانی جه‌لیلی ـ محه‌مه‌د بریفكانی ـ سالح یووسفی ـ دارا ته‌وفیق ـ فه‌له‌كه‌ددین كاكه‌یی ـ فه‌رهاد عه‌ونی ـ سه‌رۆك و سكرتێرێن نڤیسینا ژماره‌كا مه‌زن یا رۆژناما و كۆڤارا و چاپه‌مه‌نیان).. هتد. ژ رۆژنامه‌نڤیسێن دێرین و یێن سه‌ر ده‌مێ نوكه یێن خه‌باتكه‌ر.
(قووناغا ئێكێ) ١٨٩٨ ـ ١٩٢١ دهێت وه‌ك قووناغا دانانا به‌رێ بنیاتێ رۆژا رۆژنامه‌گه‌ریا كوردی ل ٢٢/٤/١٨٩٨ ب ده‌رخستنا ئێكه‌مین رۆژناما كوردی ب ناڤێ (كردستان)، ل سه‌ر ده‌ستێ مقداد مه‌دحه‌ت به‌درخان ل قاهره پایته‌ختێ كۆمارا مسرێ و هه‌تا سالا١٩٠٢ یا به‌رده‌وامبوو كو ٣١ ژماره هاتنه ده‌رخستن ل ڤان باژێرو پایته‌ختا (القاهره ـ له‌نده‌ن ـ جنێف ـ فولۆكسن)، هه‌روه‌سا د ڤێ قووناغێ دا ژماره‌كا گۆڤار و رۆژنامه ده‌ركه‌فتن، وه‌كو ئۆمێدا ره‌ش ل دیار به‌كر(ئامه‌دێ) و هه‌تاوی كورد و بانكی كورد و رۆژی كورد و كوردستان ل ئسته‌نبۆل و حه‌له‌ب و مهابادێ. د ڤێ قووناغێ دا و ب نموونه ئاگرێ، ڤان شۆره‌شان هه‌لبوو، شۆره‌شا الجه‌لالیین ل ئارارات ١٩٠٥ و شۆره‌شا عه‌بدوسه‌لامێ بارزانی ١٩٠٩ ـ ١٩١٤و سمكۆیێ شكاك ١٩١٨ و شێخ مه‌حموودێ حه‌فید ١٩١٨ـ ١٩١٩ و سه‌رهلدانا بشارێ چه‌تۆ ١٩٠٦ و شۆره‌شا میلیا ١٩٠٦ ل سووریا و سه‌رهه‌لدانا بدلیس ل سێرتێ ب قومانداریا شێخ سه‌لیم و شهبه‌دین یێ نه‌قشه‌به‌ندی١٩١٣، شۆره‌شا عه‌قیدێ كورد خالد به‌ك جبرانلی ١٩٢٠ ـ ١٩٢١، كو رۆژنامه‌ڤانی نه ل وی ئاستێ پێدڤی بۆ وه‌رگرتنا رۆلێ خۆ یێ مێژووی به‌رانبه‌ری ڤان شۆره‌شان ل به‌ر نه‌بوونا ئامیرێن هۆكار و پێگه‌ه و ئامیرێن گه‌هاندنێ یێن به‌رده‌ست ل وی ده‌می، لێ دهێتن وه‌ك پێنگاڤه‌كا پیرۆز و مێژوویی یا ملله‌تێ كورد بۆ به‌ر ب كۆمه‌لگه‌هێ شارستانی ڤه بچیت ل وی ده‌می، ب نه‌هێلانا ئه‌گه‌رێن هه‌لوه‌شاندنا شۆره‌ش و ده‌ستڤه‌ئینان مافێ ره‌وا، ژ نه‌خوانده‌واری و بێ حالیێ و ته‌په‌سه‌ریێ و نه‌بوونا هوشه‌مه‌ندیا نه‌ته‌ویی یا دلسۆز و ئه‌كتیڤ… هتد. ژ ئه‌گه‌ران.
(قووناغا دوویێ)
١٩٢١ ـ ١٩٥٨ ژماره‌كا كۆڤار و رۆژناما د ڤێ قووناغێ دا ده‌ركه‌تن بۆ نموونه وه‌ك، دیاری و كوردستان و گه‌لاویژ و نیشتیمان و پێشكه‌تن و په‌یام ل به‌غدا ـ ل ره‌واندوزێ زاری گورمانجی ـ ل ئێریڤانێ ریا تازه ـ ل هه‌ولێرێ رۆناكی ـ ل سلێمانیێ زانستی ـ ل مهاباد ئاوات و هاواری نیشتیمانی ـ ل ئیرانێ خه‌بات و هه‌تاو. د ڤێ قووناغێ دا بارێ رۆژنامه ڤانیێ یێ قورس و گرانبوو وه‌ك قووناغه‌كا هه‌ستیار، پارچه‌بوونا كوردستانێ ل دووڤ په‌یمانا لۆزان یا ره‌ش ١٩٢٣ و رابوونا شۆره‌شێن كوردی وه‌ك شۆره‌شا، بیاندۆر یا میرسه‌لمان عه‌باس ١٩٢٣ و شۆره‌شا كو چگیری یا عه‌لی شاهـ به‌گ ١٩٢٣ و یا شێخ سه‌عیدێ پیرانی ١٩٢٥ و جه‌نه‌رال ئیحسان نووری پاشا ١٩٢٧ـ١٩٣٠ و شۆره‌شا نیسانێ و ده‌ربه‌ندی بازیان ١٩٣٠ ـ١٩٣١ و شۆره‌شا جه‌عفه‌ر ئاغا سولتان ١٩٣٢ و شۆره‌شا شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانی ١٩٣١ و شۆره‌شێن بارزان یێن بارزانیێ نه‌مر مسته‌فا ١٩٤٣ و ١٩٤٥. هه‌روه‌سا كۆمارا كوردستان ل مهاباد هاته دامه‌زراندن و هه‌لوه شاندن ١٩٤٦، بلندكرنا ئالایێ كوردستانێ یێ فه‌رمی ل ١٧/١٢/١٩٤٥.
(قووناغا سیێ) ١٩٥٨ ـ ١٩٧٥ قووناغه‌كا پێشكه‌فتی بوو د بیاڤێ هه‌بوونا هه‌می هۆكار و ئامیرێن گه‌هاندنا په‌یامی و چاپێ و تی ڤی، و ژماره‌كا باش یا رۆژناما و كۆڤارا هاتنه ده‌رخستن ل سه‌ر ئاستێ كوردستانێ، ل به‌غدا رزگاری و نه‌ورۆز و ئافره‌ت و ئه‌دیبی عیراقی و كارێ مللی و زانیاری و خه‌باتی قوتابیان و ده‌فته‌ری كورده‌واری. و ل هه‌ولێرێ هه‌ولێر و ل سلێمانیێ ژیان و رابه‌ر و كه‌زنك و هونه‌ر و قوتابخانه‌ی مه‌نارا كوردان و ل مووسل راستی (الحقیقه) و ئامانج سه‌ندیكا مامۆستایێن كوردستانێ. د ڤێ قووناغێ دا گه‌له‌ك گوهۆرین چێبوون د بزاڤا رزگاریخوازیا كوردی و عیراقێ دا و ده‌سپێك شۆره‌شا ١٤ تیرمه‌هێ بوو ١٩٥٨ و هه‌لبوونا چریسكێن شۆره‌شا ئیلولێ ١٩٦١ و ١٧ تیرمه‌ها رژێما گۆر به‌گۆر ١٩٦٩ و رێكه‌فتنا ١١ ئادارێ ١٩٧٠ و رێكه‌فتنا جه‌زائیر یا خیانه‌تكاری ل ٦/٣/١٩٧٥، كۆنه‌كسه‌كا مه‌زن بوو ل سه‌ر كوردان. قووناغه‌كا نازك و هه‌ستیاربوو و سه‌ركه‌فتنا ملله‌تێ كورد بۆ د هنده‌ك بیاڤان دا وه‌ك به‌رهه‌مێ وێ بزاڤا پیرۆز. كو رۆلێ رۆژنامه‌ڤانیێ و راگه‌هاندنێ د ڤێ قووناغێ دا یێ ئاشكه‌را و چه‌له‌نگ بوو، سه‌ره‌رایی وێ چه‌ندێ كو یا ژێرده‌ستێ حوكمێ رژێمێن شۆفینی و ره‌گه‌ز په‌رستا بوو.
(قووناغا چارێ) ١٩٧٥ ـ ١٩٩١قووناغه‌كا پر رێدان و گوهۆرین بوو سه‌رئاستێ ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤین و عیراقێ و كوردستانێ، ب بهارا عه‌ره‌بی و به‌ر ب نه‌هێلانا دكتاتۆریه‌تێ د پروسێسا حوكومرانیێ دا، و شه‌ڕێ عیراقێ و ئیرانی و داگیركرنا ده‌وله‌تا كوێتێ ژ لایێ رژێما عیراقێ یا گۆر به‌گۆر، ل كوردستانێ شۆره‌شا گولانێ ل ٢٦/٥/١٩٧٦ دسپێكر و وه‌غه‌ركرن و شه‌هیدبوونا سه‌رگ دا، بابێ روحی یێ نه‌ته‌وا كورد بارزانی مسته‌فا و ئدریسێ چانه‌مه‌رك و كیمیا بارانكرنا حه‌له‌پچا شه‌هید و ئه‌نفالێن ره‌ش گۆرێن كۆم كوم، ئه‌ڤێ هه‌می چه‌ندێ به‌رپرسایه‌تیا رۆژنامه‌ڤانیێ بلندكر و دژواركر، ب تایبه‌تی ل ده‌رڤه‌ی ولاتی ل ده‌وله‌تێن ئورپی، د ڤێ قووناغێ دا ئه‌ڤ كۆڤار و رۆژنامه هاتنه ده‌رخستن، رێبازا پێشمه‌رگه‌ی و ده‌نگێ پێشمه‌رگه و ره‌وشه‌نبیری پێشمه‌رگه و رێیا سه‌ركه‌فتنێ و پێشره‌و و ئالایێ سووری كوردایه‌تیێ و ده‌نگێ لاوان و پاله و په‌یامی شۆره‌ش، نووسه‌ری كورد و رزگاری و ده‌نگێ مه و ئاسووس و كۆمه‌ل و ترازۆ و به‌یانا برایه‌تی و سروه و هه‌لویستی ئه‌ده‌بی و په‌یامی كرێكاران و نێرگز.
(قووناغا پێنجێ) ١٩٩١ ـ هه‌تا ئه‌ڤرۆ رێباز و كارێن رۆژنامه‌ڤانیێ د به‌رده‌وامن. وه‌ك ده‌ستپێكه‌كا پیرۆز یا ڤێ قووناغێ، سه‌رهه‌لدانا بهارا ١٩٩١ یا جه‌ماوه‌رێ كوردی بوو ل ٥/٣/١٩٩١ و كۆچا ملیۆنی ل ٢٨/٣/ ١٩٩١ و ده‌رچوونا بریارا ٦٨٨ ژ نه‌توه‌یێن ئێكگرتی. هه‌لبژارتنا په‌رله‌مانێ كوردستانێ و دامه‌زراندنا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ل ژێرئالایێ كوردستانێ یێ ره‌نگین و سروودا نیشتیمانی (ئه‌ی ره‌قیب) و هه‌بوونا دو گه‌مه‌رادانێن ئابووری ل سه‌ر ملله‌تێ مه و روخاندنا رژێما عیراقێ ٢٠٠٣و هه‌بوونا هه‌می ئامیرێن رۆژنامه‌ڤانیا سه‌رده‌م و ته‌كنه‌لۆجی و له‌زاتیا گه‌هاندنا په‌یامی د هه‌می بیاڤان دا، رۆژنامه‌ڤانی وه‌ك شۆره‌شه‌كێ هه‌لدا و هه‌می قه‌ید زنجیر ئه‌شكاندن و ئاستێ كار و خه‌باتێ به‌رز و بالابوو د خزمه‌تا گه‌ل و خاك و وه‌لات و نیشتیمان و پێكڤه‌ژیانێ و گه‌شه‌پێدانێ و مافێ ره‌وا و سه‌ربه‌خوه‌یێ، ژ چاپه‌مه‌نیان و مایكێ حه‌تا ته‌له‌فزیۆنێ و ئه‌نترنێتێ و موباییلێ و سه‌دان رۆژنامه و هزاران گۆڤار یێن دهێنه ده‌رخستن سه‌ر ئاستێ كوردستانێ و ل پێتر ژ ٢٥ ده‌وله‌تان ل جیهانێ ژی دهێنه‌چاپكرن و ده‌رخستن، كو ئه‌ڤنه هه‌می یێن به‌رده‌ستێن خوانده‌ڤانان، كاروانێ رۆژنامه گه‌ریێ به‌رده‌وامه هیڤی دارین به‌رب قووناغا شه‌شێ ڤه بچین و ده‌سپێك دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا كوردی بیت. كو د ڤێ قووناغێ دا ده‌نگێ ملله‌تێ كورد یێ سه‌ربه‌خوه یێ و دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا كوردی ڤه‌دا و به‌لاڤه‌بوو سه‌رانسه‌ری جیهانێ ب ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ ب سه‌ركه‌فتنه‌كا مه‌زن ل ٢٥/٩/٢٠١٧. لێ خیانه‌تكاریا ١٦ ئوكتۆبه‌رێ ٢٠١٧ نه‌كسه‌كا دی بوو ب سه‌رێ مه كوردان هاتی دژی مافێ ره‌وا، خودێ مالا خیانه‌تكارا و عه‌میلا خرابكه‌ت. ب ڤێ هه‌لكه‌فتێ ب رێزو نه‌وازشاڤه خوه چه‌مینین بۆ شه‌هیدێن كوردستانێ ئه‌وێن خوینا خۆ یا پاك و روحا خۆ كرینه قوربانی بۆ سه‌روه‌ریا كورد و كوردستانێ. سلاڤێن شۆره‌شڤانی بۆ پێشمه‌رگێن قاره‌مان، و چوانترین پیرۆزباهی بۆ هه‌می رۆژنامه نڤیسێن كوردستانێ، بلا بیره‌وه‌ریا ١٢٠ سالیا دا رۆژا رۆژنامه‌ڤانیا كوردی بیته هانده‌ره‌كێ ئه‌كتیڤ بۆ بلندكرنا ئاستێ هوشه‌مه‌ندیا ملله‌تێ كورد وه‌ك شیرهه‌كا بلند و خورستی بۆ ئێكرێزی و ئێك گۆتارا سیاسی و ئێك هه‌لویست و سه‌ربه‌خوه‌یا كوردستانێ.
