رێڤه‌به‌رێ شوونواران ل دهۆكێ: د پلان دایه پاركه‌كا مه‌زن یا ئاركیۆلۆژی ل ده‌ڤه‌رێ بهێته دروستكرن و شوونوار جهێن كه‌یفێ د ناڤ دا هه‌بن
دیدار، نیوار محه‌مه‌د سه‌لیم:
بێكه‌س بریفكانی، رێڤه‌به‌رێ رێڤه‌به‌ریا شوونوار و كه‌له‌پۆرێن دهۆكێ د دیداره‌كێ دا بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ به‌حس ل ره‌وشا شوونوواران ل پارێزگه‌ها دهۆكێ و ڤه‌دیتنێن وان یێن نوو دكه‌ت و دده‌ته زانین ژی كو ژماره‌كا زۆرا یا جهێن شوونوواری پێدڤی ب پاراستنێ و زێره‌ڤانیێ نه. ئاماژێ ب وێ چه‌ندێ ژی دده‌ت كو ژماره‌كا زۆر یا پارچێن شوونوواری یێن پارێزگه‌ها دهۆكێ ل به‌غدانه و ب گۆره‌یی قانوونا شوونوواران دڤێت بۆ دهۆكێ بهێنه ڤه‌گه‌راندن.
ئه‌ڤرۆ: نها هوون كار ل سه‌ر چ دكه‌ن و نووترین ڤه‌دیتنێن هه‌وه چنه؟
د. بێكه‌س بریفكانی: یا خۆیایه چوار تیمێن بیانی ل سنورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ كار دكه‌ن. دو ل زانینگه‌ها ئودینی یا ئیتالی. ئێك ژ وان ل گرێ ئاسنگه‌ران كار دكر ل لایێ به‌رده‌ره‌ش. ئێكێ دژی ل جویا فه‌یدیێ سه‌ر ب قه‌زا سێمێل و خنس و شیف ئاشا ژی سه‌ر ب قه‌زا شێخان.
د هه‌مان ده‌م دا، دو زانكۆیێن ئه‌لمانی ژی ل گه‌ل مه كار دكرن، ژ زانكۆیا توبنگن ل گرێ باستكێ و زانكۆیا فرایبۆرگ ل گرێ موقبلێ كو دكه‌ڤیته ناڤ سنورێ فروكخانا دهۆك یا نێڤده‌وله‌تی. ئه‌نجامێن ڤان هه‌لكولینێن شوونوواری یێن ئێك جه ب تنێ یێن هاتینه راگه‌هاندن، یێن دژی ل ڤان نێزیكان ب ئانه‌هیا خودێ دێ هێنه راگه‌هاندن. یا ل گه‌ل زانكۆیا ئودن یا ئیتالی 12 نه‌خشێن نكراندی بوون ل سه‌ر به‌ری، 10 پێشتر هاتبوونه راگه‌هاندن و نها ژی دو هاتنه راگه‌هاندن. ئه‌ڤ نه‌خشێن نكراندی نێزیكی پێنج مه‌تران د درێژن و نێزیكی 1.50م هه‌تا 1.60م د بلندن. وێنێ حه‌فت خوداوه‌ندان ل گه‌ل دو پاشاهان ل سه‌ر هاتینه چێكرن. ئه‌ڤه ل سه‌ر جویا فه‌یدیێ هاتینه چێكرن كو درێژاهیا وێ نه‌ه كیلۆمه‌ترن. سه‌روكانی ژی هاتیه دیتن. بۆ مه‌ره‌ما چاندنێ مفا ژ ڤێ جویێ دهاته دیتن. هه‌ردیسان ل گه‌ل ڤێ زانینگه‌هێ مه مه‌زنترین كارگه‌ها چێكرنا شه‌رابێ ڤه‌دیت كو دكه‌ڤیته گوندێ خه‌نس یێ كه‌ڤن به‌رامبه‌ر گوندێ خه‌نس یێ نها كو دكه‌ڤیته باكوورێ میزوبۆتامیا و مێژوویا وێ بۆ به‌ری 2700 سالان دزڤریت.
نها ژی ئه‌م كار ل گه‌ل رێكخراوا ئه‌كتت یا فره‌نسی دكه‌ین كو كارێ سه‌خبێركرنا جهێ شوونوواری یێ خه‌نس دكه‌ت و یا به‌رده‌وامه و دێ بۆ ماوێ دو هه‌یڤان یا به‌رده‌وام بیت. رۆژانه 140 كرێكار ل وێرێ كار دكه‌ن. ژ لایه‌كێ دی ڤه زانكۆیا كۆلۆمپیا یا ئه‌مریكا كارێ نووژه‌نكرنا ده‌رگه‌هێ بادینان ل ئامێدیێ دكه‌ت. ئه‌ڤ ساله ب تنێ ئاماده‌كاری و دێكیۆمێنتكرنا به‌رایه. ل سالا بهێت ژ هه‌یڤا گولانێ و پێڤه دێ كارێ نووژه‌نكرنێ ده‌ست پێ كه‌ت. ل قشلا ئاكرێ ژی ب كۆژمێ 1660 ملیۆن دیناران كارێ نووژه‌نكرنێ دهێته كرن كو وه‌زاره‌تا باژێرڤانیان ئه‌ڤ كۆژمه ته‌رخانكریه.
رێكخراوا یونسكۆ یا تایبه‌ت ب شوونووران كو بۆ جارا ئێكێ یه دێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ كار كه‌ت ل گه‌ل رێكخراوا كار و ئێكه‌تیا ئورۆپی ب هه‌ڤپشكی ل گه‌ل رێڤه‌به‌ریا شوونووار و كه‌له‌پۆرێن دهۆكێ دێ رابن ب سه‌خبێركرن و نووژه‌نكرنا شكه‌فتا چار ستین و ل شكه‌فتا چار ستین ژی رێ بگه‌هینن كێلیا شه‌دا و كێلیا شه‌دا ژی شوونووارێن وێ نووژه‌ن بكه‌ن.
ئه‌ڤرۆ: زێده‌تر گازندا وێ چه‌ندێ دهێته كرن كو گرنگی ب شوونووران ناهێته دان، هوون ئه‌گه‌ران بۆ چ د ڤه‌گه‌رینن؟
د. بێكه‌س بریفكانی: ئه‌ڤه بۆ چه‌ند ئه‌گه‌ران دڤه‌گه‌ریت. ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی ئه‌و بوویه كو پشتی داعش هاتی و كاودانێن ئابووری ب سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ دا هاتین، ئه‌گه‌ر بوویه، گه‌له‌ك جهان پێدڤی ب نووژه‌نكرنێ هه‌یه، ئه‌م نه‌شێین. ئه‌گه‌رێ دویێ ژی ئه‌وه كو سنورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ زێده‌تری دو هزار جهێن شوونوواری یێن هه‌ین. چاڤدێریكرن و سه‌خبێریكرنا هند جه و ده‌ڤه‌رێن شوونوواری كاره‌كێ ب ساناهی نینه. مه ژی وه‌كو قانوونا شوونوواران هه‌تا نها مه زێره‌ڤانێن شوونوواری نینن. چو ب قانوونه‌كا نوو یان ژی ب رێنما ژ لایێ وه‌زاره‌تا ناڤخۆ ڤه كاره‌كێ ژ ڤی ره‌نگی بۆ مه بهێته كرن.
ئه‌ڤرۆ: هوون دبێژن هه‌كه پاسه‌وانێن شوونوواری بهێنه دانان، دێ هند هێنه دانان شوونووار هه‌موو پێ د پاراستی بن؟
د. بێكه‌س بریفكانی: دبیت ئێك بێژیت ئه‌ڤ هه‌موو جهێن شوونوواری گه‌له‌كن، لێ د راستی بۆ ڤان هه‌موو جهێن شوونوواری مه زێره‌ڤانێن شوونوواری نه‌ڤێن. گه‌له‌ك جهێن هه‌ین پێدڤی ب پاراستنێ نینن، هنده‌ك جهیَُن گرنگ و به‌رچاڤ یێن هه‌ین و دشیان دایه زیان بگه‌هیتێ، ژ به‌ر هندێ ئه‌م جه ب تنێ پێدڤی ب پاراستنێ نه، یا دژی دڤێت خه‌لكێ مه ژی ره‌وشه‌نبیریا شوونوواران هه‌بیت دا كو ئه‌ڤ شوونوواره بهێنه پاراستن.
ئه‌ڤرۆ: هه‌كه ژماره‌كا ده‌ستنیشانكری یا پاسه‌وانان بێژین، دهۆك پێدڤی چه‌ند پاسه‌وانێن شوونوواری یه؟
د. بێكه‌س بریفكانی: نه‌شێم ب ژماره ده‌ست نیشان كه‌م به‌لێ نێزیكی 300 جهان هه‌نه كو پێدڤی ب پاراستنێ نه. مه هه‌ماهه‌نگیه‌كا باش ل گه‌ل ئاسایش و موختارێن گوندان هه‌یه، هه‌رده‌ما كه‌سه‌كێ بیانی دچیته گونده‌كی موختار ئاگه‌هداریا مه یان ئاسایشێ دكه‌ت كو كه‌سه‌كی سه‌ره‌دانا جهه‌كێ شوونوواری یا كری، هنده‌ك كه‌س ب مه‌ره‌ما گه‌شتیاری دهێن و هنده‌ك كه‌سان ژی دڤێت تێكدانێ بكه‌ن.
ئه‌ڤرۆ: دێ چاوان شێین پاراستنا شوونوواران كه‌ین، ب تایبه‌ت هنده‌ك كه‌س دژاتیا په‌یكه‌ران دكه‌ن و نه‌ڤێت ب هێلن؟
د. بێكه‌س بریفكانی: پێنگاڤا ئێكێ یا مه ئه‌ڤ ساله هاڤێتی، مه چه‌ندین كور و سمینار ل گه‌ل چه‌ندین سه‌نته‌رێن ره‌وشه‌نبیری كرن، بۆ نمۆنه ئه‌ڤ جهێ شوونوواری یێ ل فه‌یدیێ هاتیه دیتن، مه جڤاك كره سێ چین، كه‌سانێن دان عه‌مر و ره‌وشه‌نبیر و زارۆك ژی و مه گرنگیا جهێن شوونوواری و وی شوونوواری بۆ به‌حس كر، پاشان ژی ل ئه‌ڤ جهێن شوونووار لێ هاتینه دیتن مه قوتابیێن سه‌ره‌تایی برینه سه‌ر وان جهان و تێگه‌هاندن، ده‌ما ئه‌ڤ زارۆیه مه‌زن دبن، دێ هه‌ست ب گرنگی و پاراستنا ڤان شوونوواران ده‌ن. هنده‌ك پرۆشور ژی هاتینه چێكرن و ل سه‌ر هه‌موو ته‌خا دێ هێنه به‌لاڤكرن دا كو هشیاری پتر دروست ببیت.
ئه‌ڤرۆ: هاندان بۆ گه‌شتوگۆزارا شوونوواری چو هاتیه كرن یان چ بهێته كرن باشه؟
د. بێكه‌س بریفكانی: پێشتر د قانوونا شوونوواران دا، رێ نه‌دهاته دان جهێن شوونوواری ببنه پرۆژێن وه‌به‌رهێنانێ، به‌لێ نها ب خۆشحالی ڤه د قانوونا نوو دا رێ دایه وه‌به‌رهێنه‌ران كار ل سه‌ر بكه‌ن، به‌لێ پێدڤی ب هنده‌ك رێنمایانه دا ئه‌و جهه بهێنه پاراستن. ژ لایه‌كێ دی ڤه مه پرۆشوره‌ك چێكریه و دێ ل سه‌ر داموده‌زگه‌هێن میری و زانكۆ و قوتابخانا و وان كه‌سێن سه‌ره‌دانا موزه‌خانێ دكه‌ن به‌لاڤ كه‌ین. دیتنا مه ئه‌وه كو هه‌ر كه‌سێ پروشوره‌كی ل گه‌ل خوه دبه‌ت، دێ كه‌سه‌كێ دی بۆ جهێن شوونوواری راكێشیت. مه هه‌ماهه‌نگی ل گه‌ل رێڤه‌به‌ریا گشتی یا گه‌شتوگۆزارێ ژی كریه كو سالا بهێت هه‌ر گه‌شتیاره‌كێ بهێت سه‌ره‌دانا هه‌ر جهه‌كێ گه‌شتیاری بكه‌ت، نه‌چار بكه‌ن سه‌ره‌دانا جهه‌كێ شوونوواری ژی بكه‌ت. ل پاشه‌رۆژێ ژی مه پلانه‌كا گه‌له‌ك باش هه‌یه كو ل گه‌ل زانكۆیا ئودینی یا ئیتالی پاركه‌كا ئاكیولۆژی دروست بكه‌ین لایه‌نێن كه‌یفێ و شوونوواری تێدا بن ل سه‌ر رووبه‌رێ سێ هزار كیلۆمه‌ترایه ل هه‌ر ئێك ژ خه‌نس و جه‌روانه و شكه‌فتا هه‌لامه‌تا، مه ل به‌ره بكه‌ینه جهه‌كێ گه‌شتوگۆزاری.
ئه‌ڤرۆ: دهێته گۆتن كو جهێن شوونوواری هاتینه دزین؟
د. بێكه‌س بریفكانی: بێژین دزین ئه‌ڤ گۆتنه یا خه‌له‌ته، بۆ نموونه جهه‌كێ شوونوواری ده‌ما ڤه‌دیتنه‌كێ دكه‌ین هه‌تا پارچه شوونوواره‌كی دبینین ئه‌م پێنج هه‌تا شه‌ش سالان دمینین هه‌تا شوونوواره‌كی پشت راست دبین. مه‌ره‌ما وان نه دزینا ڤان شوونووارایه، مه‌ره‌ما وان تێكدانا ڤان جهێن شوونوواری یه. بۆ نمۆنه ئه‌ڤ خه‌لكێ ده‌وروبه‌رێن مه دێ رابن نه‌خشه‌كی یان هێمایه‌كی چێكه‌ن، بۆ نموونه دێ بێژین شكه‌فتا گوندكی ل ئاكرێ گه‌فترین شوونووارێ نكراندی یه ل ده‌ڤه‌رێ بۆ 2600 سالان به‌ری نها د ڤه‌گه‌ریت. خه‌لك رابوویه ب تی ئێن تی و گوله‌یان بزاڤا شكاندنا چیایی كریه، یا ئاشكه‌رایه زێر د ناڤ چیایی دا ناهێته ڤه‌شارتن، به‌لێ مه‌ره‌ما وان ژناڤبرنا وی شوونوواری بوویه. نه‌شێم ژی بێژم ب ته‌مامی نینه، به‌لێ یا هه‌ی ژی، به‌لێ ئاسایش گه‌له‌ك یا هاریكاره و هه‌تا راده‌كی شیاینه ڤی بابه‌تی كونترۆل بكه‌ین.
ئه‌ڤرۆ: پارچێن شوونوواری یێن دهۆكێ هه‌نه ل جهه‌كی بن و بزاڤێ بكه‌ن ب ڤه‌گه‌رینن یان نه‌شێن ب ڤه‌گه‌رینن؟
د. بێكه‌س بریفكانی: پارچێن گرنگ یێن شوونوواری یێن هه‌ین ل موزه‌خانا به‌غدا و عه‌مبارا وێ د هه‌لگرتی نه، بۆ نمۆنه منارا مزگه‌فتا ئامێدیێ یان ده‌رگه‌هێ ئامێدیێ یێ دارایی، مه پتری 700 پارچێن شوونوواری د عه‌مبارا موزه‌خانا به‌غدا دا، یێن هه‌ین، مه پلان هه‌نه كو بزاڤێ بكه‌ین وان پارچێن شوونوواری ڤه‌گه‌رینین، به‌لێ كاره‌كێ ب ساناهی نینه، هه‌ر چه‌نده ل دووڤ قانوونا شوونوواران نابیت ئه‌ڤ پارچه ل به‌غدا بن و پێدڤیه ئه‌ڤان پارچان ب ڤه‌گه‌ریننن. دڤێت حوكمه‌تا مه ژی بزاڤێن خوه چڕ كه‌ت بۆ ڤه‌گه‌راندنا وان پارچه شوونوواران هه‌ر چنه بیت ئه‌ڤێن ل عه‌مبارێ هاتینه راگرتن.
ئه‌ڤرۆ: ئه‌ڤان مرۆڤێن ل ڤان ده‌ڤه‌ران ژیایی زێده‌تر گرنگی ب چ دایه؟
د. بێكه‌س بریفكانی: ئه‌ڤان مرۆڤێن ل ڤێره ژیاین گرنگی ب هه‌موو وارێن ژیانێ دایه، به‌لێ ژ هه‌موویان زێده‌تر گرنگی ب چاندنێ دایه و پاشان ژی ئاڤێ، ئه‌ڤه سه‌ره‌رایی وێ چه‌ندێ كو گرنگیه‌كا تایبه‌ت ب بیاسازیێ دایه ژ به‌ر كو بنگه‌هه‌كێ سه‌ره‌كی یێ هاتنوچوونێ بوویه.
