سایكۆلۆژیا گه‌نده‌لكاری
چ گومان تێدا نینه كه دیارده‌یا گه‌نده‌لكاریێ بابه‌ته‌ك ئالۆز و زه‌حمه‌ته و شرۆڤه‌كرنا وێ، وه‌كی گه‌له‌ك ژ دیارده و بوویه‌رێن مرۆڤاتیێ، یا بسانه‌هی نینه، چنكو دروستبوون و سه‌رهلدان و هه‌تاكو دووماهیكا وێ ژی گه‌له‌ك فاكته‌ر و بناس كارتێكرنێ تێدا دكه‌ن، و ژبه‌ر ڤێ ئێكێ ژی گوتاره‌كا هوسا كورت و هه‌موو لایه‌نێن وێ نائێخیته به‌رچاڤێن خوانده‌ڤانی، لێ د گه‌ل هندێ دا ژی ئه‌م دێ ل ڤێرێ ب كێمترێن وشه و ده‌مدا ئێك ژ مه‌زنترین بناسێن وێ ڕۆهن و ئاشكرا كه‌ین، كو مل ب ملێ فاكته‌رێن ده‌ره‌كی یێن وه‌كی ئابووری، جڤاكی، سیاسی، دیرۆكی، كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی، و. .. هتد، كاردكه‌ن ل سه‌ر هه‌بوون و به‌لاڤبوونا گه‌نده‌لكاریێ و ئه‌و ژی فاكته‌رێ ده‌روونی یان سایكۆلۆژیكه.
ڕاسته د كاودانێن شه‌ڕی و قۆناغێن ده‌مه‌كی دا و نه‌بوونا جێگیرییا سیاسی و ئابووری و دیرۆكی سه‌قایێ ژیانێ بشێوه‌یه‌كێ ئۆتۆماتیك پالێ ب هنده‌ك یان گه‌له‌ك مرۆڤان ڤه دنیتن كو چ ژبه‌ر دابینكرن و تێركرنا پێدڤیاتیێن ماددی و بووژه‌نی و فیزیۆلۆژیكیێن خوه و یێن كه‌س و كار و خزمێن خوه بیتن په‌نایێ بۆ گه‌نده‌لكارێی دببه‌تن. لێ د جهێ خوه دایه لڤێرێ زانایێ بناڤ و ده‌نگێ ” عه‌لی وه‌ردی ” بهێته بیرا مه كو سه‌رهلدانا ڤێ دیاردێ ل ده‌ڤه‌را مه بۆ هه‌ڤدژییا د ناڤبه‌را بۆهایێن جڤاكی دا، ئه‌و جڤاكا خوه د دوو جۆرێن بۆهایێن شارستانی و یێن بیابانی دا دبینیتن، دده‌تن و باوه‌را وی ئه‌وه كو هنده‌ك بۆهایێن وه‌كی شانازیكرن ب ده‌ستكه‌فتێن جڤاكی و ئابووری و سیاسی و. .. هتد، وه‌ك پشكه‌ك ژ كه‌لتور و فه‌رهه‌نگێ عه‌ره‌بی-بیابانی وی هندا دیتر پالدده‌تن بۆ شكاندنا سنوورێن ئه‌خلاقی و جڤاكی و مرۆڤی، كو دبیتن پشكه‌ك ژی بڕێكا كارێن گه‌نده‌لیێ جێبه‌جێ ببیتن. و ئه‌ڤه ژی تشته‌ك سایكۆلۆژیكه و ئاساییه، وه‌ك چه‌وا سكینه‌ر (1904-1990) ده‌روونناسێ بناڤ و ده‌نگێ ئه‌مریكی ئاماژه‌ی پێدده‌تن ده‌مێ دبێژیتن خۆرتكرن ( التعزیز یان reinforcement) ل دووڤ ڕه‌فتاره‌كێ ئه‌رینی بیتن، ئه‌ڤ چه‌نده دبیته پشته‌ڤانه‌ك بۆ دووباره‌بوونا ڕه‌فتارێن هاوشێوه ل نك وی كه‌سی. ئانكو ب گوتنه‌ك دیتر ده‌مێ كه‌سه‌ك دبینیتن ل بن سیبه‌را ده‌ستكه‌فتێن ماددی و بووژه‌نی یان یێن ( مه‌عنه‌وی ) یێن كاره‌كێ گه‌نده‌لیێ هژماره‌كا خه‌لكی و كه‌سان ل دۆر كۆم دبن و به‌لكو ژی پشتگیرییا وی دكه‌ن ئه‌و كه‌س هند دیتر خۆرتتر دبیتن و گه‌له‌ك ژ بۆهایێن مرۆڤی و ڕه‌شتی ژبیر دكه‌ن و ل به‌رچاڤ ناگرن و بزاڤێ دكه‌تن بڕێكێن نه‌دروست و دوور و ڤاڕێ ژ یاسا و ڕێسا و ڕێنمایێن ئاسایی وان تشتان ب ده‌ستخۆڤه بینیتن، یێن كو د ڕاستیدا نه‌مافێن وینه هه‌بن و نه‌هه‌ژی وان تشتانه، و دبیتن ئه‌ڤ چه‌نده كاره‌ك یان پاره‌یه‌ك یان باوه‌رنامه‌یه‌ك یان هه‌ر تشته‌ك دیتر بیتن. هه‌روه‌سا و ژبلی ڤێ ئه‌گه‌ری،َ هنده‌ك ده‌روونناس د وێ باوه‌رێدانه كو ساخله‌تێ گه‌نده‌لكاری هاوشێوه‌ی گه‌له‌ك ژ وان تایبه‌تمه‌ندییانه یێن كو د ناڤه‌رۆكا كه‌ساتیه‌ك سایكۆپاتیك (psychopathic) دا هه‌ی، كو وی هاندده‌تن به‌رده‌وام ل دژی یاسا و بۆهایێن جڤاكی و ڕه‌وشتی بیتن و تام و چێژێ ژ ڤان كریارێن خوه یێن نه‌ئاسایی وه‌رگریتن. هه‌ژی گۆتنێ یه كو بهێته‌گۆتن سیگمۆند فرۆید ( 1856-1939) ده‌روونناسێ بناڤ و ده‌نگێ جیهانێ پشكه‌ك ژ دروستبوونا كه‌ساتیه‌ك گه‌نده‌لكار، وه‌ك پشكه‌ك ژ كه‌ساتیه‌ك نه‌ئاسایی و ده‌رووننساخ، بۆ وێ په‌روه‌ردا خه‌له‌ت دزڤڕینیتن كو بۆ قۆناغا زارۆكینیێ و نه‌خاسمه ( 5-6) سالێن ئێكه‌می ژیانێ ڤه‌دگه‌ڕێتن. فرۆید د وێ باوه‌رێدایه كو ئه‌ڤ قۆناغا ژیانا مرۆڤی گه‌له‌ك گرنگه د دروستبوونا ئێك ژ پێكهاته‌یێن سه‌ره‌كیێن سایكۆلۆژیایا تاكێ مرۆڤی، كو ناڤێ وێ سوپه‌ر ئیگۆ ( أنا العلیا یان super ego) یان ” منێ بلند “ه. ئه‌ڤ پشكه ژ كه‌ساتیا مرۆڤی ل چارچۆڤه‌ی ئاسایی و سروشتیێ خوه بشێوه‌یه‌كێ دروست و ئاسایی پێدگه‌هیتن و گه‌شه دكه‌تن و بۆ ماوێ هه‌تا هه‌تایێ جێگیر دبیتن و بڕیارێ ل سه‌ر هه‌موو ڕه‌فتار و كریار و هزرێن مرۆڤی دده‌تن، به‌لێ هه‌رده‌مه‌كێ شه‌پرزه‌یی و تێكچوونه‌ك كه‌فته د قۆناغێن پێگه‌هاندنا وی دا هنگی ئه‌ڤ مرۆڤه دێ تووشی ململانێیه‌كا ده‌روونی بیتن و بالانسا هه‌ر دوو پێكهاته‌یێن دیتر، ئانكۆ ” ئید ” ( هو یان هی یان Id) و هه‌روه‌سا ” ئه‌ز ” (ego) ژی دگه‌لدا تێك دچیتن و ئه‌ڤ كه‌سه ژ لایه‌نێ ویژدانی ڤه مرۆڤه‌ك نه‌گه‌هشتی و كال و خاڤ و ب كێموكاسی دهێته هژمارتن و دبیتن ئێك ژ ڕه‌فتارێن وی یێن نه‌ئاسایی خوه د بزاڤێن وه‌كی گه‌نده‌لكاریێ دا ببینیتن. لێ هه‌كه‌ر ئه‌م ڤێ دیاردێ بدیتنا ڕێبازێن دیترێن سایكۆلۆژی، وه‌ك نموونه قوتابخانه‌یا ” پاڤلۆفی ” شرۆڤه بكه‌ین دێ بینین ئه‌ڤ ڕه‌فتاره، ئانكۆ گه‌نده‌لكاری، خوه د مه‌رجیبوونه‌كا كلاسیكی دا دبینیتن كو دیسان به‌رهه‌مێ په‌روه‌رده و خێزان و جڤاكه‌ك نه‌ئاسایی یه.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ