سـەنگـا كـوردستانـێ ل بـەغدا و ئـاریشەیـا نـوونـەراتیێ و شـەڕێ هەڤپشکیێ د سیستەمێ فیدرال دا
د. دژوار سندی *
ب گشتی، بابەتێ فیدرالیەتێ و نوونەراتیا سیاسی یا هەرێما كوردستانێ د چارچووڤێ دەستوورێ ئیراقێ دا، ئێك ژ كێشەیێن بنەجه و دژوارە كو ب هەر هەلبژارتنەكێ رۆناهیێ دئێخیتە سەر، ژبەركو كێشەیا پەیوەندیا د ناڤبەرا ناڤەند و هەرێمێ دا وەك ئاریشەكا دەستووری و سیاسی یا بەردەوام دهێتە دیتن. ژ دەما پەسەندكرنا دەستوورێ ئیراقێ یێ سالا 2005ێ و وەرە، كو سەردەمەكێ نوو یێ جڤاكی بوو پشتی قۆناغا گۆهۆرینێ، هەردەم ڤالاهییەكا دیار د ناڤبەرا دەقێن دەستووری یێن ئاشكەرا كو پەیوەندیا ناڤەندێ و هەرێمێ رێكدئێخن و جێبەجێكرنا پراكتیكی دا هەبوویە، كو گەلەك ئاریشەیان د ناڤخۆ دا دگریت و رەنگڤەدانا ئاریشا بێباوەریێ و ناكۆكییا د ناڤبەرا بۆچوونان دا دایە.
ئەزموونا سیاسی یا كو ژ سالا 2005ێ و حەتا نها بەردەوامە، دیار دكەت كو پرەنسیپێ فیدرالیەتێ، وەك تێگەهەكێ دەستووری كو ئارمانجا وێ دابەشكرنا دەستهەلاتان و زامنكرنا پشكدارییا دادپەروەرانە د ناڤبەرا پێكهاتەیێن ئیراقێ دایە، ب تەمامی نەبوویە كەتوارەكێ دیار كو شیان هەبن سەقامگیریێ بجه بینیت. ژبەركو شرۆڤەكرنا هەلبژارتی و بەرژەوەندیخوازانە یا دەقێن دەستووری ژ لایێ لایەنێن چالاك یێن ناڤەندێ ڤە، بتایبەتی دەربارەی ماددەیێن تایبەت ب دەستهەڵاتێن هەڤپشك و مافێن هەرێمان د رێڤەبرنا سامانێن خۆ دا، ئەنجام دایە كو ماددەیێن دەستووری دهێنە جێبەجێكرن پشتی كو بەرژەوەندیێن ناڤەندێ دابین دكەن، و ئهم مادده دهێنه پشتگۆه هاڤێتن یان شرۆڤەكرن ب رەنگەكێ كو كاریگەریا وان كێم بكەت دەما كو بەرژەوەندیا هەرێمێ دابین دكەن. ئەڤ واقیعە زامنیێن دەستووری یێن پراكتیكی بۆ فیدرالیەتێ لاواز دكەت، و دگۆهۆریت بۆ چارچووڤەكێ شێوەیی زێدەتر ژ وەكو میكانیزمەكێ كاریگەر بۆ دابەشكرنا دەستهەڵاتێ و رێڤەبرنا فرەرەنگیێ.
د ڤی چارچووڤی دا، نوونەراتیا كوردی ل پەرلەمانێ فیدرالی ناهێتە پێڤان بتنێ ب ژمارا كورسیان، بەلكو ب راددەیا چالاكیا و شیانا وێ یا راستەقینە كو كاریگەریێ ل سەر بڕیاردانا نیشتمانی و دانانا سیاسەتێن گشتی و بوجەیان بكەت. لێ یا ژبلی وێ، ژینگەها سیاسی یا نها، كو حساباتێن قەوارەیێن سیاسی یێن مەزن و هەڤپەیمانیێن ل سەر بنەمایێ پشكداریا تائیفی و نەژادی زالن، گەلەك جاران دەنگێ هەرێمێ ل بڕیارێن سەروەری یێن پەیوەندیدار ب بودجە، پەتڕۆل و دەستهەڵاتێن دەستووری لاواز دكەت. هەر وەسا، بەلاڤبوون و تێكچوونا رۆلێ سیاسی یێ نوونەرێن كورد ژی، و گهشتنا وان د ناڤبەرا ململانێ و ناكۆكیێن حزبی یێن تەنگ دا، هاریكارە د لاوازكرنا كاریگەریا گۆتارا كوردی ب گشتی و كێمكرنا شیانا وێ بۆ پێكئینانا گۆتارەكا كاریگەر.
چارەسەركرنا ڤی كێماسییا بنەرەتی و كاربكەری پێدڤی ب چاكسازییەكا ریشەیی هەیە كو ل سەر چەند ستوونان دهێتە ئاڤاكرن، گرنگترینا وان: هەلبژارتنا نوونەرێن كورد لپەی پێڤەرێ هەبوونا شیانان، و زانینا رێسا و بناغەیێن دەستووری ب كویری. هەر وەسا، پێدڤی یە رۆلێ پەرلەمانتارێ كورد ژ گهاندن و دانوستاندنا ل سەر خواستەكا مافان و گفتۆگوویا ل سەر پۆستان بۆ چێكرنا بریار و سیاسەتێن نیشتمانی و پارێزەرەكێ ستراتیژی بۆ مافێن هەرێمی. ژبلی ڤێ چەندێ، پێكئینانا میكانیزمێن چاڤدێری و یاسایی یێن ئاشكەرا د پەرلەمانێ فیدرالی دا بۆ لێپرسینا حوكمەتا فیدرال د حالەتێن پێشێلكرنا تكێستێن دەستووری دا و پەیداكرن و دانا دەرفەتەكا راستەقینە بۆ هەرێمێ كو سامانێن سروشتی و دارایی یێن خۆ ل گۆر چارچووڤێ دەستووری رێڤە ببەت، بێی كو ئەڤ داخوازیێن رەوا بهێنە هەژمارتن بۆ تومەتێن جودابوونێ.
د دوماهیێ دا، هەلبژارتنێن داهاتی تاقیكرنەكا راستەقینە بۆ راددەیا پابەندبوونا دەولەتا ئیراقێ ب بنەرەتێ سیستەمێ فیدرالی نیشا ددەن كو وەك دەستوورەك پەسەند كریە و تاقیكرنەكە بۆ راددەیا شیانا سیستەمێ سیاسی كو دژایەتییا ناڤەندگەریا ڤەشارتی ب شێوەیەكێ دیموكراسی دژوارتر بكەت، بەر ب هەڤپشیكیەكا راستەقینە كو ئێكەتیا دەولەتێ ب رەنگڤەدانا فرەرەنگییا وێ بهێز دكەت و مافێن هەمی پێكهاتەیێن وێ زامن دكەت. چونكو فیدرالیەتا سەركەفتی نە وەكو هەڕەشەیەكە ل سەر ئێكەتیا نیشتمانی، بەلكو یا گرنگترینە بۆ سەقامگیریا ئیراقێ وەك دەوڵەتەكا دیموكراسی و فرەپێكهاتە.
* ڕێڤەبەرێ سەنتەرێ ڕاوێژ و ڤەكۆلینان
