سه‌ربۆر و شۆره‌شێن ملله‌تان وه‌كو فاكته‌ره‌كێ گشتى یێ كارتێكه‌ر ل سه‌ر ڕایاگشتى
محه‌مد عامر دێرشه‌وى*
سه‌ربۆر و شۆره‌شێن ملله‌تان فاكته‌ره‌كى گرنگه، كو كارتێكرنا خوه ل سه‌ر په‌یدابوونا ڕایاگشتى هه‌یه، نه‌مازه ئه‌و شۆره‌شێن بهایێن وان یێن مرۆڤایه‌تى ڕه‌هه‌نده‌كا هه‌رێمى و جیهانى ب خوه‌ڤه دگرن، مینا شۆره‌شا فه‌ره‌نسى و شۆره‌شا به‌لشه‌فیك ل ئێكه‌تییا سوڤێت. هه‌روه‌سا سه‌ربۆر و شۆره‌شێن هه‌ر ملله‌ته‌كى، ب ره‌نگه‌ك تایبه‌ت، كارتێكرنێ ل سه‌ر ڕایاگشتییا وى ملله‌تى دكه‌ن، وه‌كو كارتێكرنا سه‌ربۆر شۆره‌ش و سه‌رهلدانێن پالۆ و دێرسم و مهاباد و سلێمانى و بارزان و ئیلۆنێ ل سه‌ر په‌یداكرنا ڕایه‌كاگشتى یا كوردى، یا پشته‌ڤان بۆ شۆره‌شان.
سیاسی و راگه‌هاندنكارێ شاره‌زا دڤێت مفایى ژ سه‌ربۆرا ملله‌تێ خوه و ملله‌تێن جیهانێ وه‌رگریت بۆ په‌یداكرنا ڕایاگشتى. گه‌له‌ك د جهێ خوه‌دا بوو ل دووماهیا سالێن حه‌فتییان و ده‌هـ سالێن هه‌شتییان ژ سه‌دا بوورى، ده‌ما زالبوونا پرنسیپ و بهایێن شۆره‌شا به‌لشه‌فى ل سه‌ر ئاستێ ملله‌تێن جیهانێ، سیاسیێن كورد باس ژ شۆره‌ش و سه‌ربۆرێن ملله‌تێن ڤیتنام و كه‌مبۆدجیا و كۆبا دكر و ئه‌ڤڕۆ ژى یا دروسته باس ژ سه‌ربۆرێن ملله‌ت و ده‌وله‌تێن پێشكه‌فتى و دیموكرات و سیسته‌مێن یاسایى بهێته‌كرن؛ بۆ په‌یداكرنا ڕایاگشتى ل سه‌ر ڤان بها و پرنسیپا.
مرۆڤ چه‌ند نموونه‌یێن هه‌ڤده‌م، ل سه‌ر مفاوه‌رگرتنا ژ سه‌ربۆران بۆ په‌یداكرنا ڕایاگشتى ل هه‌ریما كوردستانێ، دبینیت. ژ وان نموونا خوه‌رێڤه‌برنێ و نموونا به‌ره‌نگارییا دگه‌ل ته‌رورێ و نموونا سه‌ره‌ده‌ریا ل گه‌ل په‌ناهبه‌ران ل كوردستانێ:
باشۆرێ كوردستانێ، پشتى شه‌رێ دووێ یێ كه‌نداڤى، ده‌رفه‌ت ب ده‌ستڤه‌ئینا و ده‌ست ب ئازادكرنا باژارێن خوه كر. ل چریا ئێكێ یا سالا 1991ێ حوكمه‌تا به‌غدا داموده‌زگه‌هێن میرى، یێن ناڤه‌ندى، ژ كوردستانێ ڤه‌كێشان، ئه‌وژى ب مه‌ره‌ما په‌یداكرنا ڤالاهیا ئیدارى و په‌یدابوونا فه‌وزا و بێڕێكوپێكیێ. وى ده‌مى ڕیڤه‌برن ما ب خه‌ما پارتێن سیاسى یێن كوردستانیڤه، كادرێن ڤان پارتیان، دگه‌ل ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنێ، یێن سه‌ر ب وانڤه، كه‌فتن په‌یداكرنا باوه‌ریا خه‌لكێ هه‌رێمێ ب ڕێڤه‌به‌ریا نوى: كو كورد خودان سه‌ربۆره د خوه‌ڕیڤه‌برنێدا و سه‌ربۆرا خوه یا رێڤه‌برنێ، یا سالانێن شۆره‌شا ئیلۆنێ و سالانێن دانوستاندنێ 1970ـ1974 دكران نموونێن شاره‌زایى و شیانا كوردان د خوه‌رێڤه‌برنێ دا و ڕایاگشتى ب ڤێ چه‌ندێ ل هه‌رێمێ دروستكر.
ئه‌ڤه‌بوو دووڤداتر هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانى ل هه‌رێمێ هاتن ئه‌نجامدان و حوكمه‌ته‌ك هات دامه‌زراندن (بنێره مایكل میدوكرۆفت و مارتن لۆن). سه‌ره‌رایى چه‌ندین كێشه و ته‌نگاڤیان، نه‌مازه یێن ئابوورى و سیاسى و ده‌ستێوه‌ردانا ده‌وله‌تێن جیران، خوه‌رێڤه‌به‌ریا كوردى، نه‌ك ته‌نها شیا ڕێڤه‌به‌ریا ژیانا رۆژانه بكه‌ت، به‌لكو شیا كێشێن ئالۆز، وه‌كو كێشا ته‌ڕورێ ژ خوه دووربكه‌رت، د ده‌مه‌كیدا وه‌لاتێن خودان سه‌ربۆر و ده‌زگه‌هێن ئێمناهیێ، یێن خودان شیان، ژ كێشا ته‌ڕور و ئیمناهیێ دنالین. سه‌ركه‌فتنا كوردستانێ دڤێ مه‌یدانێدا بۆ سه‌ربۆره‌ك كو پاشتر، ده‌ما ده‌ركه‌فتنا ده‌وله‌تا خه‌لیفه‌ى، مفا ژێ هات دیتن و ئه‌ڤ سه‌ركه‌فتنه دشێت ببیت، سه‌ربۆره‌كێ سه‌رمه‌شق بۆ ملله‌تان دبیاڤێ ڕۆبوونه‌وه‌یا دگه‌ل ته‌رورێ.
سه‌ربۆرێ خوه‌بڕێڤه‌برنێ پێشانى كوردان دا، كو ئه‌و ب حوكمرانیا خوه، دكارن ببن لایه‌نێ بكه‌ر، نه‌ك وه‌كو هه‌مى مێژووا خوه، هه‌رده‌م لایه‌نێ كار ل سه‌ر بێته‌كرن و ژ لایه‌ن ملله‌ت و ده‌سته‌لاتێن دیتر بهێت بڕێڤه‌برن، كارتێكرنا ڤێ چه‌ندێ تا ئه‌ڤڕۆ به‌رده‌وامه: سه‌ره‌رایى هه‌ولدانێن جودا ڕایاگشتیا هه‌رێما كوردستانێ كوكه، كو كورد دكاریت خوه برێڤه‌ببیت.
نموونه‌یه‌كا دیتر، یا سه‌ربۆرێ سه‌ركه‌فتى ل هه‌رێما كوردستانێ، سه‌ره‌ده‌ریا حوكمه‌ت و خه‌لكێ هه‌رێما كوردستانێ یه؛ دگه‌ل كێشا ئاواره و په‌ناهبه‌رانه. بۆ ڕۆهنكرنا بابه‌تى باشه ل ڤێره باشه مرۆڤ سه‌ره‌ده‌ریا ئه‌لمانیا و كوردستانێ بدت ل به‌ر یه‌كتر:
ئه‌لمانیا ده‌وله‌ته‌ك خودان ئابووره‌ك گه‌له‌ك ب هێزه. په‌رله‌مانتارێن فدرال ل 22 چریا مه‌زنا سالا 2016 ده‌نگ ل سه‌ر بۆدجا ئه‌لمانیا یا سالا 2017ێ دان، ب كوژمێ 1,329 ترلیۆن یۆرۆ. گۆره‌یى مێدیا ئه‌لمانى، د وێ سالێدا 14 ملیار یورۆیا ژ بۆدجێ گشتى زێده‌كر. ل سالا 2017ێ داكسێ ئه‌لمانیا 12,97 خال نڤیسین، ئه‌ڤه‌ژى بلندترین خالن پشكێن ئه‌لمانى د ماوێ سیهـ سالان دا گه‌هشتیێ، كو ئه‌ڤ هه‌مى نیشانن بۆ زه‌نگینى و ئابوورێ خورتێ ئه‌لمانیا. گۆره‌ى مالپه‌رێ ئامارێن فیدڕال ل ئه‌لمانیا ژمارا دانشتووێن ئه‌لمانیا، ل سالا 2017ێ 82 ملیۆن و 457 هزار بوون. ل وێ سالێ نێزیكى 800 هزار په‌نابه‌را قه‌ستا ئه‌لمانیا كربوو، واته ب ڕێژا كێمتر ژ یه‌ك ژ سه‌دێ (0,97%). ل 24ى ئیلۆنا سالا 2017 هه‌لبژارتنێن گشتى ل ئه‌له‌مانیا هاتن ئه‌نجامدان. سه‌ره‌رایى هه‌ولدانێن به‌رده‌وام یێن پارت و حوكمه‌تێن ئه‌لمانى بۆ په‌یداكرنا بۆچوونه‌كا نه‌رم د بارا وه‌رگتنا په‌ناهبه‌ران و سه‌ره‌ده‌ریا نه‌رم دگه‌ل بیانیان، لێ ڕایه‌گشتى ل ڤى وه‌لاتى ما توند به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنا په‌ناهبه‌ران و بیانیان. و ڤالاهیه‌ك مه‌زن كه‌فت د ناڤبه‌را رایاگشتى و پارتێن سیاسى و كارتێكرنا خوه ل سه‌ر ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان كر. په‌یدانه‌بوو، سه‌باره‌ت ڤى بابه‌تى و هه‌مان ئه‌گه‌ر بوو مایێ هه‌لویستێن دژ، د ناڤبه‌را پارت و جڤاكا ئه‌لمانیدا و د هه‌لبژارتنێن 24 ئیلۆنا سالا 2017 دا. د ئه‌نجامدا سیسته‌مێ پارتیان ل ئه‌لمانیا تێكچوو، پشتى قۆناغه‌كا سه‌خت ژ دانوستاندنا د ناڤبه‌را پارتێن ڤى وه‌لاتیدا، كو زێده‌یى شه‌ش هه‌یڤا ڤه‌كێشا، ئه‌ڤجا پارتێن سیاسى شیان حوكمه‌ته‌كێ پێكبینن.
وه‌كو ئه‌لمانیا هه‌رێما كوردستانێ ژى ئاریشا په‌نابه‌ران ل سالا 2017 هه‌بوو: گۆره‌یى ده‌سته‌ى ئامارى هه‌رێمى كوردستان، ل هه‌مان سالدا؛ یانى سالا 2017ێ، ژمارا دانشتوێن هه‌رێمێ پێنچ ملیۆن و 765 هزار كه‌س بوون. ئاواره و په‌ناهبه‌رێن كوردستانێ جاران نێزیكى دو ملیۆن مڕۆڤان بوون و ل دووماهیا سالا 2017: ئێك ملیۆن و نیڤ ملیۆن مرۆڤ. ڕێژا ئاواره و په‌نه‌هبه‌ران ل هه‌رێما كوردستانێ گه‌هشتبوو 34,69%، ل دووماهیا هه‌مان سال بوو 26,01%، به‌رامبه‌ر گشت دانشتوویێن هه‌رێما كوردستانێ (هه‌مان ڕێژه ل ئه‌لمانیا كێمتر بوو ژ 1%). ئه‌ڤه د ده‌مه‌كیدا بوو، كو هه‌رێما كوردستانێ ژ كێشه‌یه‌كا ئابوورى یا هه‌ره دوژوار دنالى: مه‌حوكمه‌تا عیراقێ نان و ده‌رمان ژ هه‌رێما كوردستانێ دبڕى، حوكمه‌تا هه‌رێمێ ل وێ سالێ ته‌نانه‌ت نه‌دكارى مووچێن كارمه‌ندێن خوه دابین بكه‌ت، لێ خه‌لكێ كوردستانێ پاریێ نانێ خوه دگه‌ل په‌ناهبه‌ر و ئاوارێن خوه دابه‌شكر.
فاكته‌رێ هه‌ره‌گرنگێ سه‌ركه‌فتنا سیاسه‌تا حوكمه‌تا كوردستانێ د حه‌واندنا ئاواره و په‌ناهبه‌ران و فاكته‌رێ په‌یدابوونا رایاگشتى د ناڤ جه‌ماوه‌رێ كوردستانێ دا، بۆ حه‌واندنا ئاواره و په‌ناهبه‌ران د ناڤ خوه‌دا، سه‌ربۆرێن ملله‌تێ كوردستانێ بوو د په‌نابه‌ریێ دا، ملله‌تێ كورد چه‌ندین جاران په‌نابه‌ر ببوو. نه‌خوه‌شیا كاودانێن په‌نابه‌ریێ هه‌ستا مرۆڤایه‌تیێ ل ده‌ف ڤى ملله‌تى دهه‌ژاند و بۆ مایێ په‌یدابوونا ڕایاگشتى ل سه‌ر حه‌واندنا په‌ناهبه‌ران، سه‌ره‌رایى كاودانێن ئابوورى یێن دژوار ل هه‌رێما كوردستانێ.
*(لێكوله‌ر و شاره‌زا ل سه‌ر ڕایاگشتى)
