سه‌رۆكێ باژێرڤانیا ئاكرێ: 10 ساله ب ده‌هان پرۆژه‌یێن گرنگ یێن ئاكرێ هاتینه راگرتن
ئه‌ڤرۆ، ئه‌میر ئه‌ترووشی
سه‌رۆكێ باژێرڤانیا ئاكرێ راگه‌هاند، ل سنوورێ قه‌زا ئاكرێ 190 دونه‌مێن ئه‌ردی بۆ ئاكنجیبوونێ هاتینه ته‌رخانكرن و نێزیكی 115 دونه‌مێن گه‌شتیاری و دوو دونه‌م بازرگانی و نێزیكی 3.5 دونه‌م خزمه‌تگوزاری، به‌لێ ب مخابنی ڤه، هه‌تا نوكه ب ده‌هان پرۆژه‌یێن گرنگ كو دێ بنه ئه‌گه‌رێ پێشكه‌فتنا باژێرێ ئاكرێ ماوێ چه‌ندین سالانه هاتینه راگرتن و تمام نه‌بووینه و ئه‌و ژی نێزیكی 13 پرۆژێن وه‌به‌رهێنانێ نه و نێزیكی 391 دونه‌مێن ئه‌رد بۆ وان پرۆژه‌یان هاتینه ته‌رخانكرن و گۆت: یا فه‌ره ده‌سته‌یا وه‌به‌رهێنانێ هیمه‌ته‌كێ بكه‌ت كو پروژێ گه‌شتیاری یێ شارێ یاری سه‌رده‌م ئه‌وێ به‌رێ بناغه‌ی ل 2010 دانای و هێشتا یێ راوه‌ستیایه تمام بكه‌ت، چونكو ئه‌ڤ پرۆژه بۆ ئاكرێ و ده‌ڤه‌رێ زور یێ گرنگه، ب تایبه‌ت بۆ راكێشانا گه‌شتیارا و دابینكرنا ده‌لیڤێن كاری بۆ گه‌نجان. سه‌رباری پرۆژێن خزمه‌تگوزاری، مه پلانه‌كا پرۆژێن ستراتیجی یێت هه‌ین.
بلند رزا، سه‌رۆكێ باژێرڤانیا ئاكرێ د دیداره‌كێ دا بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ دیار كر، باژێرڤانیا ئاكرێ ل سالا 2011 هه‌تا 2020 نێزیكی 391 دونه‌مێن ئه‌رد ته‌رخانكرینه بۆ 13 پرۆژێن وه‌به‌رهینانێ یێت جوراوجور، 190 دونه‌م بۆ ئاكنجیبوونێ و نێزیكی 115 دونه‌مێن گه‌شتیاری و دوو دونه‌م بازرگانی و نێزیكی 3.5 دونه‌م خزمه‌تگوزاری، به‌لێ ب مخابنی ڤه هێشتا هنده‌ك ژ پرۆژه‌یان ته‌مامنه‌بووینه و كارێ زۆربه‌یا وان ڤه‌مایه، هیڤیدارین ژ لایه‌نێن په‌یوه‌ندیدار دووڤچوونه‌كا جدی بۆ ڤی بابه‌تی بكه‌ن و ب تایبه‌ت بۆ پرۆژێ شارێ یاریێن سه‌رده‌م یێ گه‌شتیاری (ژ به‌ر گرنگیا ڤی پروژه‌ی بۆ ده‌ڤه‌رێ ب گشتی و ب تایبه‌ت ژ بۆ راكێشانا گه‌شتیاران).
ناڤبری دیار كر، د ماوێ دوو سالێن بۆری یێن 2020 و 2021ێ دا، سێ پرۆژه هاتینه جێبه‌جێكرن ب كوژمێ 546 ملیون دیناران، (ئێك ل سه‌ر داهاتێ باژێرڤانیێ یێ فروتنا ئه‌ردێن نایاب ب كوژمێ 419 ملیون دیناران، دوو ل سه‌ر بودجا تایبه‌تا پارێزگه‌ها دهوكێ. بۆ زانین پرۆژه‌ك یێ ل ژێر ئه‌نجامدانێ ب كوژمێ 287 ملیون دیناران ل سه‌ر بودجا گه‌شه‌پێدانا هه‌ریمان.
ل دۆر وێ چه‌ندێ كا چه‌ند تاخ و جادێن نوو هاتینه ڤه‌كرن گۆت: نێزیكی چل و پێنج هزار مه‌تر دوو جار جاده هاتنه ڤه‌كرن و تێكه‌له‌كرن (تێكه‌لێ چیایی) ل تاخێن رۆناهی یا نوی و سماقوكا نوی (كوجینێ شه‌هید و فه‌رماانبه‌را ) و سوسنا باشقال. هه‌روه‌سا ئه‌و جادێت مه ڤه‌دیتن بۆ كری و پێشنیاركری و به‌ری چه‌ند سالا پتر ژ 150كم جاده پێدڤی ب قێركرن و كونكریتكرنێ نه و بۆ زانین ئاڤه‌دانیێت گه‌هشتین بۆ هه‌موو تاخێت نوی وه‌ك 11 ئه‌یلول و 11 ئاداری و گولان و بیوك و شه‌هیدان و روناهی و شیوه‌كور و ئاشكه‌فته و باشقال و سوسنا و ره‌زوك و كوشینه و كوجینه و سماقوك و ئاله‌ره‌ش و راویته و خرپه و راس العین.
ل دور هندێ كا پلان چیه بۆ سالێن بهێت، بۆ هندێ ده‌ڤه‌ر زێده‌تر گه‌شێ بكه‌ت و چو پروژێن گرنگ د پلانێ دانه دبێژیت: پلانێن مه یێن سالێت 2013 و 2014 هێشتا نه‌هاتینه جێبه‌جێكرن و دێ هه‌ر داكوكیێ ل سه‌ر وان كه‌ین، و یا ل هه‌ما گرنگتر بۆ مه رازیكرنا هاوولاتیانه و مرادا وانه بچووكێن وان بگه‌هنه قوتابخانێ بێێ بكه‌ڤنه ناڤ ته‌قنێ.
خویاژی كر، یا فه‌ره ده‌سته‌یا وه‌به‌رهێنانێ هیمه‌ته‌كێ بكه‌ت كو پروژێ گه‌شتیاری یێ شارێ یاری سه‌رده‌م ئه‌وێ به‌رێ بناغه‌ی ل 2010 دانای و هێشتا یێ راوه‌ستیایه تمام بكه‌ت، چونكو ئه‌ڤ پرۆژه بۆ ئاكرێ و ده‌ڤه‌رێ زور یێ گرنگه، ب تایبه‌ت بۆ راكێشانا گه‌شتیارا و دابینكرنا ده‌لیڤێن كاری بۆ گه‌نجان. سه‌رباری پرۆژێن خزمه‌تگوزاری، مه پلانه‌كا پروژێن ستراتیجی یێت هه‌ین.
گه‌له‌ك جاران به‌حس ل هندێ دهێته كرن ئاكرێ یا كه‌ڤن یا هاتیه پشگوه هاڤێتن. ئه‌رێ خزمه‌تگوزاری بۆ دهێنه‌كرن؟
بلند رزا دبێژیت: ئاكرێ یا كه‌ڤن و یا نوو ئێك گیان و ئێك ئێش و ئێك حاله. ئه‌وا د شیانێن مه دا بیت و مه ل ده‌ست بێت مه ته‌خسیری نه‌كریه و ناكه‌ین، ئومێدا مه بوژاندنا ئاكرێ یا كه‌ڤنه، به‌رێ ب رێكا باژێرڤانیێ كوژمه‌كێ پاره‌یی ژ بۆ تاخێن كه‌ڤنار دهاتنه مه‌زاختن ژ بۆ نووژه‌نكرنا ئاڤاهیێن ئاكرێ یا كه‌ڤن ب هه‌مان ته‌لارسازیا كه‌ڤن بهێنه نووژه‌نكرن، لێ جهێ داخێ یه نوكه ئه‌و هاریكاری ئانكو پێشینه ب وه‌لاتیان ناهێته دان كو ئاڤاهیێن خۆ نووژه‌ن بكه‌ن، خواستا مه‌یه دووباره ئه‌و كوژمه پاره بهێته خه‌رجكرن ژ بال وه‌زاره‌تا باژێرڤانی و گه‌شت و گۆزارا حكومه‌تا هه‌رێمێ تا كو ئاكرێ یا كه‌ڤن بهێته ڤه‌ژاندن و ئاشكرایه نوكه هژماره‌كا به‌رچاڤا ئاڤاهیان بووینه هه‌رفته و كافل، ئه‌و ژی ژ بۆ هژماره‌كان ئه‌گه‌ران دزڤریت و یا مه ئاماژه پێدایی ئێك ژ سه‌ده‌مانه.
هوون دبێژن رۆژه‌ك بهێت ئاكرێ یا كه‌ڤن نه‌مینیت و دووباره بهێته چێكرنه‌ڤه؟ سه‌رۆكێ باژێرڤانیێ دبێژیت: ب هیمه‌تا دلسوز و خه‌مخورێت ڤی باژێری و ب پشته‌ڤانیا خودێ ئه‌و خه‌ون ببیته راستی، كار و هه‌ول ژ بۆ وێ چه‌ندێ بن كو ئاكرێ یا كه‌ڤن ب هه‌مان ته‌لارسازیا كه‌ڤن بهێته نووژه‌نكرن و ببیته جهه‌كێ گرنگێ گه‌شتیاریێ ده‌ڤه‌را مه، ل سالا 1995 هه‌تا نوكه سه‌رۆكاتیا باژێرڤانیا ئاكرێ پتر ژ 5122 هزار پارچه ئه‌ردێن ئاكنجیبوونێ ل سه‌ر هاوولاتیا دابه‌شكرینه ژ كه‌س و كارێن شه‌هیدا و پێشمه‌رگه و فه‌رمانبه‌را و ئاوارا و زیندانیێن سیاسی و قه‌ره‌بوویان، سه‌رباری ته‌ملیككرنا چه‌ند خانیێن ب زێده‌گاڤی و ل دووڤ رێنمایا و قه‌ره‌بووكرنا پارچه زه‌ڤیێن دكه‌ڤنه به‌ر پرۆژێن خزمه‌تگوزاری و خانیێن هاتینه ئاڤاكرن بۆ مالباتێن شه‌هیدا و ئاواران.
باژێرڤانیا ئاكرێ ل سالا 1997 هه‌تا نوكه (261) پرۆژه ب كوژمێ كێمتر ژ (84) ملیار دیناران و ل سه‌ر بودجێن وه‌زاره‌تێ و بودجا تایبه‌ت و گه‌شه‌پێدانا پارێزگه‌ها دهۆك و رێكخراوێن بیانی و بودجا یاسایی و داهاتێ باژێرڤانیێ ئه‌نجامداینه. ده‌رئه‌نجام نێزیكی 820م2 هزار جاده هاتیه تێكه‌له‌كرن و پتر ژ ئێك ملیون متر دووجا جاده هاتینه قێركرن و كونكریتكرن، دگه‌ل نووژه‌نكرنا پتر ژ 400م2 هزار مه‌تر دوو جار جاده (ب قێری یان كونكرێت) و نێزیكی 50م هزار ب درێژی سولین و ئاڤرێژا (یێن جوراو جور)، هه‌روه‌سا 70م3 هزار دیوارێن پالپشت و 200م2 میته‌ر دوو جار) شوسته و ده‌ره‌ج و په‌یاده (كونكریت یا شتایگه‌ر) هاتینه چێكرن، دگه‌ل چه‌ندین كارێن دی یێن جوراو جور.
بلند رزا دیار كر، ب مه‌ره‌ما پتر خه‌ملاندنا باژێری و زێده‌كرنا رووبه‌رێ كه‌سكاتیێ، باژێرڤانیا ئاكرێ یا به‌رده‌وامه ب چاندنا دارا و خه‌ملاندنا باخچه و ناڤه‌ندا جادێن سه‌ره‌كی و چاڤدێریا پاركا و به‌رفره‌هكرنا نه‌مامگه‌ها باژێرڤانیێ، و ل هژمارا دارێن هاتینه چاندن ل 2010 هه‌تا نوكه نێزیكی 15 هزار دار و نێزیكی 48 هزار گولێن جوراو جور و نێزیكی 40 هزارم2 فریزی هاتیه چاندن و هژمارا باخچا ل ئاكرێ (10) و دوو پارك و سێ نه‌مامگه‌هێن مه‌زن و (5) بچووك هه‌نه.
رووبه‌رێ گشتی یێ قه‌زا ئاكرێ (740892) دونه‌مه كو دكه‌ته 13% ژ رووبه‌رێ پارێزگه‌ها دهۆكێ و هژمارا گشتی یا ئاكنجێن ئاكرێ نێزیكی 212000 كه‌سن و د به‌لاڤه‌نه ل سه‌ر سێ ناحیا (دینارته و بجیل و گرده‌سین)، 261 گوندا ب خوڤه‌دگریت و ده‌ڤه‌ره‌كا كشتوكالی یا بێ وێنه‌یه، ژ به‌ر هه‌بوونا بنه‌مایێن چاندنێ یێن سه‌ره‌كی، مینا ئاخا پیتدار و ئاڤه‌كا به‌ربه‌لاڤ و كه‌ش و هه‌وایه‌كێ گونجای و شاره‌زایه‌كا باش.
خویاژی كر، سه‌ره‌رای پرۆژێن خزمه‌تگوزاری ل ئاكرێ گه‌له‌ك ڤه‌ماینه و هنده‌ك جاده یێن هه‌ین به‌ری پتر 20 سالا ئاڤه‌دانی یا گه‌هشتیێ و هێشتا نه‌هاتینه قێركرن و چو سالا پلانا مه پێشكێشكری ب ته‌مامی نه‌هاتیه ئه‌نجامدان و به‌رفره‌هبون یا به‌رده‌وامه، ب تایبه‌ت ل 2005 هه‌تا 2012، بۆ زانین رێژا زێده‌بوونا ئاكنجیان گه‌هشت بوو 16%، به‌لێ خزمه‌تگوزاری هه‌مبه‌ر زێده‌بوونا ئاكنجیا و به‌رفره‌هبونا باژێری نه‌بوون و ب تایبه‌ت پشتی سالا 2014 هه‌تا نوكه، ئه‌ڤه لیسته‌كا چه‌ند پروژێن ستراتیجی نه بۆ پتر بوژاندنا ده‌ڤه‌رێ و دابینكرنا ده‌لیڤێن كاری ئه‌وا بوویه ئه‌گه‌رێ كوچكرنێ ل ئاكرێ بۆ ده‌رڤه.
هژمارا جهێن گه‌شتیاری و شوونواری ل سنورێ باژێرڤانیا ئاكرێ 17 جهن و 23 جهێن دی ل ناڤ سنورێ قه‌زایێ و سه‌ره‌رای سروشتێ جوان و كه‌ش و هوایه‌كێ فێنك ئه‌ڤه ده‌لیڤه‌كا باشه بو وه‌به‌رهێنانێ ل كه‌رتێ گه‌شت و گوزارێ ل ئاكرێ.
باژێرێ ئاكرێ پێك دهێت ژ 47 تاخێن ئاكنجیبوونێ (دگه‌ل گوندێن كه‌فتینه د ناڤ نه‌خشێ بنه‌ره‌تی یێ باژێری) و دگه‌ل پتر ژ سێ هزار دوكانێن جوراوجور و باله‌خانان.
ژمارا ئاڤاهیێن میری و خزمه‌تگوزاری ل ئاكرێ 115 ئاڤاهینه، 32 ژ وان به‌ری سالا 1991 یێت هاتینه ئاڤاكرن و سه‌رباری حه‌فت ئاڤاهی یێت ڤه‌مایین و ب نیڤه‌رۆنه ژ به‌ر قه‌یرانا دارایی .
ئاكرێ ئێكه ژ باژێرێن كه‌ڤنار و ناڤدار ل كوردستانێ و ب تایبه‌ت ل بادینان، به‌ری سالا (753ز) هاتیه ئاڤاكرن و به‌رده‌وام یێ ئاڤه‌دان بوویه، ئاكرێ دكه‌ڤیته ژووریا عیراقێ و ناڤه‌راستا هژماره‌كا چیایێن بلند و دولێن ئاسێ و دكه‌ڤیته ناڤبه‌را چه‌ند باژێرێن كوردستانێ یێن سه‌ره‌كی. (110كم) ل روژئاڤایێ سه‌نته‌رێ هه‌ولێرا پایته‌خت و (100كم) روژهه‌لاتا سه‌نته‌رێ دهۆكێ و (90كم )ل ژووریا سه‌نته‌رێ مووسل. ب مه‌رما پتر به‌خشینا سیمایه‌كێ شارستانی و سه‌رووبه‌ركرنا ڤی باژێری باژێرڤانیا ئاكرێ هاته دامه‌زراندن دگه‌ل دامه‌زراندنا قائیمقامیا قه‌زا ئاكرێ ل سه‌رده‌مێ ئوسمانیا ل سالا 1877 و هه‌تا سالا 1962ێ قائیمقامێ قه‌زایێ سه‌ره‌رای كارێ خوه وه‌ك قائیمقام راسته‌وخو رێڤه‌برنا كارێ باژێرڤانیێ یێ كری.
