سه‌نترالكرنا عیراقێ مه‌ترسیه بۆ سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ
محه‌مه‌د چه‌لكی
ل كه‌سی نه‌ڤه‌شارتیه كو دروستبوون و دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا عیراقێ (١٩٢١) نه ل گۆڕه‌ی خوه‌سته‌كێن ته‌ڤ پێكهاته‌یێن ده‌وله‌تا تازه هاتیه دامه‌زراندن ب بریاره‌كا مسل بیلێ و مه‌لكه‌كێ نه ژ پێكهاته‌یێن وێ ژ سعودیێ چه‌نگلكێش كر و دانا سه‌ر ته‌ختێ ده‌ستهه‌ڵاتداریێ. هه‌ر زووی پڕانیا پێكهاته‌یێن وێ ژبلی پێكهاته‌یا عه‌ره‌بێن سوننه ل دژی ڤێ زۆرداریێ ده‌ست ب سه‌رهلدانان كرن و شۆره‌شا گه‌لێن عیراقێ ١٩٢٠ هه‌ر ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ بوو و كورد ژی پشكداری ڤێ شۆره‌شێ ببوون و هه‌ژیه بێژن هه‌ر ل ده‌مێ ئه‌ڤ ده‌نگۆیه به‌ڵاڤ بووی شێخ مه‌حموودێ به‌رزه‌نجی ئالا یاخیبوونێ هه‌لدا(١٩١٩) و داخوازا دامه‌زراندنا مه‌مله‌كه‌تا كوردستانێ كر و دخازت ببیته مه‌لكێ كوردستان و حه‌تا نوكه ژی هه‌ر ب مه‌لیك مه‌حموود ل ناڤ كوردان دهێته ناسكرن.
ب پشته‌ڤانیا كۆلۆنیالێن ئنگلیز مه‌مله‌كه‌تا عیراقا تازه شیا ب فه‌ندوفێلێن ئنگلیزان ته‌ڤ پێكهاته‌یان ل بن سیهوانا ڤێ مه‌مله‌كه‌تێ كۆمی سه‌ر هه‌ڤ بكه‌ت و هه‌تا ڕاده‌كی بۆ ده‌مه‌كێ نه‌یێ كورت ئارامی لێ به‌ڵاڤ ببیت و ئه‌و عیراقا مه‌له‌ك فه‌سه‌لی دخازت پێك بینیت كو یا سه‌نترال و هه‌می بریار ل بن فه‌رمانا وی دا بده‌ركه‌ڤن. نه‌ته‌وه‌په‌رستێن عه‌ره‌بێن سوننه بۆ پرۆژێ ب سه‌نترالكرنا عیراقێ بهه‌موو شیانێن خوه پشته‌ڤانیا مه‌لكی كرن و ل دژی هه‌ر بزاڤه‌كا پێكهاته‌یێن دن بۆ بده‌ستڤه ئینانا مافێن خوه ڕاوه‌ستیان و حه‌تا ئه‌ڤرۆ ژی ب هه‌مان عه‌قلیه‌تێ ته‌ڤگه‌رێ دكه‌ن.
ل دژی سه‌نترالكرنا عیراقێ كورد گه‌له‌ك ب دژواری ل دژ ده‌ركه‌فتنه و شۆره‌ش ل په‌ی شۆره‌شێ كرنه (١٩٢٠-٢٠٠٣) بۆ بده‌ستڤه ئینانا مافێن خوه یێن نه‌ته‌وی، هه‌لبه‌ت پێكهاته‌یێن دن ژی ل دژی پرۆژێ سه‌نترالكرنا عیراقێ ده‌ركه‌فتنه ب تایبه‌ت پێكهاته‌یا شیعه كو گه‌له‌ك سه‌رهلدان ل دژی ڤی پرۆژه‌ی كرنه و سه‌رهلدانا ١٩٩١ێ كو ب ناڤێ الانتفاچه الشعبانیه گوپیتكا به‌رهه‌لستكاریا وان بۆ ڤی پرۆژه‌ی دیار دكه‌تن، هه‌روه‌سا هه‌ردوو پێكهاته‌یێن مه‌سیحی و توركمانی رێكا ئاواره‌بوونێ هه‌لبژارتبوون دا خوه ژ كینا شۆڤینیا عه‌ره‌بێن سوونه بپارێزن. ل ڤێره دیار دبیت كو پڕانیا پێكاهاته‌یێن عیراقێ ل دژی سه‌نترالكرنا وێ بوون ب تایبه‌ت كورد چونكو ب سه‌نترالكرنا وێ مافێن كوردان یێن نه‌ته‌وه‌ی و نیشتمانی دهێنه شێلاندن و بێ باركرن.
ده‌ستوورێ عیراقێ(٢٠٠٥) یێ یێ پڕانیا عیراقیان ده‌نگ ل سه‌ر داین عیراق وه‌ك یه‌كه‌یه‌كا ئیداری فیدرالی هاتیه پێناسه‌كرن و ماف دایه هه‌ر پاریزگه‌هان كو فیدرالیا هه‌رێمی بۆ خوه بدامه‌زرینن، ئانكو عیراق ئێدی نه عیراقه‌كا سه‌نتراله به‌لكو عیراقه‌كا فیدرالیه و چه‌ندین ماددێن ده‌ستووری ته‌كه‌زیێ ل ڤێ چه‌ندێ دكه‌ن.
هه‌رێما كوردستانا هه‌رێمه‌ك فیدرالیه و خودانا حوكمه‌ته‌كا خۆجهه لێ فیدرالیا كوردستانێ نه یا ئیداریه به‌لكو یا نه‌ته‌وییه، له‌وما ئه‌ڤ قه‌وارێ سه‌ربخوه یێ كوردستانێ ب دلێ داگیركه‌رێن كوردستانێ و هێزێن نه‌ته‌وه‌په‌رستێن عه‌ره‌بێن شۆڤینی نینه به‌رده‌وام ئاریشان بۆ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ دروست دكه‌ن و ئه‌ڤ قه‌یرانێن نوكه به‌رووكا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ گرتین ژ ئه‌نجامێن گڤاشتنێن داگیركه‌رێن كوردستانێ و شۆڤینیێن عه‌ربه. بۆ له‌كه‌داركرنا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ حوكمه‌تا عیراقێ و شۆڤینیێن عه‌ره‌ب و دگه‌ل باسكێ عیراقچیێن كورد هه‌رچی ژ ده‌ستان دهێت ته‌خسیری نه‌كریه و ناكه‌ن و بۆ ڤه‌گه‌راندنا خه‌ونا ب سه‌نترالكرنا عیراقێ سه‌رۆكوه‌زیرێ عیراقێ مسته‌فا كازمی سه‌ره‌دانا كوردستانێ كر لێ وه‌ك پارێزگه‌ه سه‌ره‌دان كر و گه‌له‌ك كه‌سێن ژ ده‌رڤه‌ی حوكمه‌تا هه‌رێمێ دیتن و دانوستاندن ل گه‌ل كرن و چه‌ندین ئاخفتنێن نه دروست هه‌مبه‌ری حوكمه‌تا هه‌رێمێ كرن و له‌شكه‌رێ نه‌حه‌زێن سه‌ربخویا كوردستانێ ژی بۆ بۆریزان لێدان و هیڤی ل سه‌ر سه‌نترالكرنا عیراقێ گرێدان و هه‌چكو ژبیرا خوه دبه‌ن چه‌ند به‌غدا واته عیراق یا بهێز و سه‌نترالكری بیت ژبلی مالوێرانی و بێ باركرنا كوردان ژ بچوكترین مافێن مرۆڤی چدی نه‌هاتیه شكه‌ڤا كوردان.
بۆ ب سه‌نترالكرنا عیراقێ كازمی پشتی سه‌ره‌دانا كوردستانێ كری، بریاردایه حزبه‌كێ بدامه‌زرینیت ب ناڤێ (التجمع الوگنی) و ل سه‌رانسه‌ری عیراقێ ب كوردستانێڤه باره‌گایێن خوه ڤه‌كه‌تن ل ٦-٦-٢٠٢١ پشكداریا هه‌لبژارتنان بكه‌تن، ئه‌ڤ پێنگاڤا كازمی كو عیراقه‌كا سه‌نترالكر ئاڤا بكه‌تن دێ ل سه‌ر پێشلكرنا مافێن مه یێن نه‌ته‌وی بیت و هه‌ڕه‌شه‌ك جدییه بۆ سه‌ر قه‌وارێ هه‌رێما كوردستانێ چونكو كوردستان یا د قه‌یرانه‌كا ئابووری، رێڤه‌به‌ری و سیاسی دا ده‌رباز دبیت و نه‌حه‌زێن كوردستانێ ئه‌ڤێ قه‌یرانێ بده‌رفه‌ت دزانن بۆ لێدانا وێ، بۆ به‌رسینگگرتنا ڤێ مه‌ترسیێ ل سه‌ر حزب و رێكخراوێن جڤاكێ سڤیل فه‌ره وه‌ك په‌یمانه‌ك نیشتمانی مۆهربكه‌ن و كورد ته‌ڤ ب ئێك لیست داكه‌ڤن هه‌لبژارتنان و ئه‌گه‌ر ئێكتیه‌ك وه‌سا نه‌هێته دامه‌زراندن دێ زیانه‌ك مه‌زن گه‌هیته هه‌رێما كوردستانێ و قه‌وارێ وێ یێ قانوونی.
