سهیدایێ جهگهرخوین د ناڤبهرا دینداریێ و نهتهوهپهرستیێدا
سهیدایێ جهگهرخوین ئێك ژ شاعرێن كورد یێن خهباتكهر وشۆرهشگێره كو ههمى ژیانا خوه بۆ ئازادى و رزگاریا كورد و كوردستانێ تهرخانكریه. دیوانا (خوهشخوان) كو ڕامانا وێ ئهوه (شعرێن بژاره، یان ژێگرتی، یان هلبژارتی) ئهڤه دیوانا وى یا ئێكێ بوویه، ل سالا 1927ێ یا هاتیه نڤیسین. لێ بۆ دهمێ چهندین سالان بهرزهبوویه، و ل نك مهلایهكى هاتیه دیتن، كو ئهوى ل نك خوه پاراستبوو، لێ بهری مالئاڤاهیا جهگهرخوینى دایه دهست وى، پاشی ئهوى ژی جارهكا دى ئهڤ دیوانه نووژهنكریهڤه. ئهڤ دیوانه ب ههلكهڤتا بۆرینا 32 ل سهر مالئاڤاهیا وى بۆ جارا ئێكێ ل 2016 ل دهۆكێ هاتیه چاپكرن.
چهند پرسیارهك ل دۆر ڤێ دیوانێ:
*ل دهستپێكا دیوانێ جهگهرخوین دبێژت كو وى ئهڤ شعره بهرى (40-50) سالان یێن نڤیسین، ئانكو ل دووماهیا سالێن حهفتیان ئهڤ دیوانه یا هاتیه دیتن. ل ڤێرێ پرسیار ئهوه، بۆچى ههتا وى دهمى ل نك خوه پاراستینه و ل دووماهیێ جارهكا دى سهر ژ نوو نڤیسینهڤه؟ بۆچی هندهك ژ وان شعران د ناڤ دیوانێن خوهدا بهلاڤكرینه؟ جهگهرخوین د ڤێ دیوانێ دا چ تشت ئازراندینه و بابهتێن وێ بهحسێ چ دكن؟
* ئهرێ نهبهلاڤكرنا وان شعران ژ بهر ناڤهرۆك یان روخسارێ وان بوویه؟ ئانكو ژ ئالیێ هزر و بیران ڤه نه ل ئاستێ پێدڤینه؟
دبت باوهریا وى ب بابهتێن ناڤهرۆكا وان شعران هاتبته گوهارتن، چونكو پتریا وان بهحسێ دینینه. ههروهسا ب دیتنا مه بارا پتر ژ بهر ناڤهرۆكا شعرانه، نهكو روخسارێ، ژ بهر كو ژ ئالیێ روخسارى و ناڤهرۆكێ ڤه هندهك شعرێن وى ههكه ژ یێن بهلاڤبوویی بلندتر نهبن، چو ژ ئاستێ وان كێمتر نینن. دیسا رهوشا جهگهرخوین یا ئابوورى و مادى ههردهم یا لاوازبوو، شیان نهبوون ل وى دهمى بهرههمێن خوه چاپ بكت، ههكه دا ڤان شعرا بهلاڤ كت.
* گرنگیا بهلاڤكرنا ڤان شعران:
1- گرنگیا وان ژ وێ چهندێ دئێت، كو هێشتا جهگهرخوین ئایدیۆلۆژیا خوه نهگوهارتیه، دیسا كا ل وى دهمى جهگهرخوین چاوا هزر دكر، دهمێ مهلا و د سهقایێ مزگهفتان دا دژیا، كو پتر هزرێن وى دینى و نهتهوى بوون، ئانكو هزركرنا وى ب گشتى د چ چارچۆڤهدا دزڤڕى و پاشى چ لێ هات.
2- ئهڤ دیوانه دهستپێكا شاعریهتا جهگهرخوینى یه، ڤهكۆلهر و رهخنهگر دشێن پتر مفای ژ ڤێ چهندێ ببینن، كا وی چاوا دهست ب نڤیسینا شعرێ كریه.
3- ههروهسا ههكه ئێكێ بڤێت بزانت، كا شعرا جهگهرخوین چاوا وهرار كریه و قۆناغێن وهرارا شعرێن وى ژ ئالیێ ناڤهرۆك و روخسارێ چاوابوویه.
4- خالا گرنگ ئهوه، ئهڤ دیوانه قۆناغهكا ڤهشارتی ژ ژیانا جهگهرخوین بۆ مه ئاشكرا دكت، كو هێشتا ئهو یێ دینداره، بهرى كو هزر و بیرێن خوه بگوهۆڕت.
5- ههكه مرۆڤ ڤێ دیوانێ ل گهل یێن وى بهلاڤكرین ب تایبهت یا (ئاگر و پرووسك و سهورا ئازادی) بهرههڤ بكت، قۆناغێن ژیانا وی یا هزرى و شعرى ژى دێ بۆ مه خویا بن، چاوا؟ جهگهرخوین د ڤێ دیوانێ دا وهكو فهقی و مهلایهك دئێته بهرچاڤ. لێ د دیوانا ئێكێ (ئاگر و پرووسك)دا ئالیێ شعرى ل نك جهگهرخوین پتر پێگههشتیه، و ژ ئالیێ هزرى ڤه ژى پتر چاڤێن وی ل دنیایێ ڤهبووینه و یێ ژ چارچۆڤێ مزگهفتێ و سهقایێ فهقیاتی و گوندی دهركهڤتی، دیسا د دیوانا (سهرورا ئازادی)دا نیشانێن یاخیبوونێ ل نك جهگهرخوین دیار بووینه و پتر یێ بهر ب ماركیسیهتێ ڤه چۆیی و ل سهر هزر و بیرێن خوه یێن كهڤن یێ یاخی بووی.
شرۆڤهكرنا چهند نموونهكا ژ دیوانا خوهشخوان:
د ناڤبهرا سهیدایێ جهگهرخوین و شێخ و مهلاندا ههردهم جڕه و جهدهلهكا ئهزهلى ههبوویه، ژ بهر كو ئهوى رهفتار و فێلێن وان باش دزانین، لهوما جهگهرخوین بهردهوام رهخنه و گله و گازنده ژ وان دكرن. هۆسا ئهوى دیوانا خوه ب شعرا (شێخ)ى دهستپێكریه، وهكو دبێژت:
ئهی شێخێ صاحبێ تاج
وهی رهببێ قهومێ كورمانج
مادهم تو سهر ب تاجی
چمان تو بێ رهواجی؟
ههتا..
پێ كهشف و رهمز و رازهك
جنهت بده مه گازهك
ههرچی كۆ بوویه شێخه
خوهدێ بهلا خوه لێخه
بپ 10 * ل دۆر مهلا ژى دبێژت:
دائم بكه عیبادهت
بێ كێر و بێ عینادهت
بگر ب شوور و قورئان
هێژا دبی مسلمان
بپ11
فهقی ژى وهكو سالكێ تهرقێ و ههردهم ل سهر شۆپا سهیدایێ خوه دچت، جارهكێ ب تنێ ژى هزرا خوه ناكت، كو ب هوورى و كوورى بهرێ خوه بدهته راستیان. لهوما سهیدایێ جهگهرخوین گازندان ژ وان دكت و دبێژته وان ب عهقل و سهبربن و باش بخوونن، دا هوون ببن سهرمیر و پاشا:
ئهی فهقی ئهی برادهر!
ئهی خوهندهواری ئهزبهر!
چمان تو پڕ دخوینی
مهحرووم ژ خهگ دمینی؟
ههتا…
چما نهبینی لهژژهت
چما دكێشی ژللهت؟
ههرچی كۆ ئهو فهقینه
بێ عهقل و بێ مهژینه
بپ12
دیسا گازندا ژ شاه و سهردارێن كوردان دكت، و دبێژت: ههكه ژ راست هوون شاهن، نابت هوون خوه بینه رێزا شڤان و گاڤانان، یان كهسێن بێ دهستهلات د ناڤ جڤاكێ دا، وهكو دبێژت:
پاشا ئهگهر تو شاهی
بێ تهخت و بێ كولاهی
نابی تو رهنگێ گاڤان
سهردارێ سهد دهواران
ههتا…
بێ حوكم و نههی و ئهمری
ههتا نهخوهش تو دمری
ههر چی كۆ بوویه پاشا
بزانه ئهو نه باشه
بپ 13
د ڤێ دیوانێ دا سهیدایێ جهگهرخوین مینا شاعرێن كلاسیكێن كورد، شعر ب پتر ژ زمانهكی نڤیسینه، ئانكو ب (كوردى، عهرهبی، فارسی و توركى)، وهكى دبێژت:
گهر فورسی: (ازین جامى دلم تشدمست)
گهر كوردی: وهرین جامێ مهیا ساده و نوورهست
گهر عهرهبی: (لا تقفوا كاس مدامی)
گهر پڕ تو نزانی: مهسكنێ خهلقێ مهقامی
حاجهت مه ب مهی نینه، ئهگهر كۆمكی كوردا
بێ وهعڤ و نهصیحهت ب تهبایی خوه ب ههڤ دا
بپ22
ل جههكى دیتر دبێژت:
ما دهم وهیه ئهی دلۆ نهزانۆ
(هل تدری بما حكى اللسانُ؟)
فۆرتان تو مهكن ل دهر جیهان دهم
(بهن توركچه، عهرهبچه كوردچه بیلمهم)
بپ 69
جهگهرخوین و دین:
هندی مه جهگهرخوین د بهرههمێن خوه یێن چاپكری دا نیاسی، ههردهم ژ ههمی ئالیان ڤه هێرش یێن كرینه سهر دینى و ئهو یێ ب ئهگهرێ سهرهكی یێ پاشڤهمانا كوردان ل قهلهمدای، د پتریا دیوانێن خوهدا بیاڤهكی باش یێ دایه شعرێن دینی و فهلسهفى… هتد. لێ د ڤێ دیوانێ دا مرۆڤ جهگهرخوینهكى جودا ژ ههمى بهرههمێن وى دبینت، مینا مرۆڤهكى خودێنیاس و دیندار خویا دكت، د چهندین شعران دا پهسنا خودێ و پێغهمبهرى و دینێ ئیسلامێ دكت، بۆ نموونه دبێژت:
خوهشخوانێ دبێم ب ناڤێ باری
سهد جاری دكم ژ باری زاری
باری ژ مه زێدهیه ب گوڤتار
پهسنێ ته بكم ب شبهێ ئهغیار
بپ68
دبێژت:
یا رهب تو ب حهققێ سهرمهدی كی
یا رهب تو ب حهققێ ئهحمهدی كی
یا رهب تو ب حهققێ چهرخێ گهردوون
سهد عهفوێ بڕێژه سهر جهگهرخوون
بپ133
* سهیدایێ جهگهرخوین د ڤێ دیوانێدا دو شعرێن جوان ل سهر پێغهمبهرێ مه محهمهد (سلاڤێن خودێ ل سهربن) نڤیسینه، كو ئهڤ دیارده د چو دیوانێن وی یێن دی دا نینه. یا ئێكێ ب ناڤێ (محهمهدێ پێغامبهر) كو گهلهك ب جوانی پهسنا وى دكت، و ب خوهشتڤی و شاهسوار سالۆخه دكت. ههروهسا ب هیڤیه كو ئهو رۆژا قیامهتێ شفاعهتێ بۆ وى بكت و ل گهل خوه ببته بههشتێ، دهمێ دبێژت:
منم پڕ غهریبم ژ دلبهر فهلهك!
ژ هجرا حهبیبم د دل من پهلهك
ژ وان چهشمێ ئهبلهق ژ دێمێ خرۆش
ل دل قههوهیا تهلخێ من دایه جۆش
بپ 21
ههر دیسا د شعرهكا دی دا ههر ب ناڤێ (موحهممهد پهیغامبهر) دبێژت:
ئهی پادشههێ ل دهر مهدینی
وهی خوسرهوێ تهختكێ ئهڤینی
راجی به ژ بۆ مه دهر حسابێ
دا باری نهكت ل مه عیتابێ
مهعلوومه چما دخوم جهفائێ
بێ عهقل و ههوهس دكم سهمائێ
دا باری ژ من ببیته راچى
وهختێ كۆ دبی ژ بۆ مه قاچى
بپ71
* جهگهرخوین د ڤێ دیوانێ دا ب كێ داخباره؟
داخباریا جهگهرخوین د ڤێ دیوانێ دا ب رۆهنی دیار دبت كو ب خانى یێ داخباربوو، و د بن كارتێكرنا وی دایه، نهمازه ئهو شعرێن وی یێن نهتهوی، دیسا د بن بادۆرا مهیێ جزیری دایه، ل دهمێ نڤیسینا شعرێن دلداری و سۆفیگهری، ل پهى شۆپا وى چۆیه..
میناك بۆ ل دووڤ شۆپا مهلایێ جزیرى:
الله؟! مه ژ عهكسا صهنهمێ دی بوو تهجهلا
زانی مه صهنهم ژات و عهرهچ تێك ب فهنایه
من وهخته غهلهگ پێشی صهنهم سهجده ببرنا
لهو نوورێ صهمهد دهر صهنهمێ شوعله ڤهدایه
بپ54
میناك بۆ لاساییكرنا ئهحهدێ خانى:
گهر دێ ههبووا مه ژی مهعاشهك
بێ ئاڤ ب گهڕاندنا مه ئاشهك
لێ من ژ خوه ڕه نهدی خودانهك
ههتتا كو ڤهبی ژ من زهمانهك
بپ 126
*د ناڤ هندهك شعران دا ل دوماهیا وان مێژووا مشهختى دانایه، ئهڤه ژى جهێ سرنج و دووڤچوونێ یه كو ڤهكۆلهر ل دووڤ بچن و گرێیا وان مێژوویان ڤهكن، دا خویا بت كا ئهو مێژوو چنه، ئهرێ یێن نڤیسینا وان شعرانه، یان تشتهكی دى نه؟ ههروهسا ل دوماهیا شعرهكێ نڤیسیه (26 سالی بووم)..
بۆ میناك دبێژت:
ڤێ ژ یاران هێڤی سهد جاری دكم
زێده سهد شوكری ژ حهق باری دكم
كو د ههشت و سێسهد و چل و ههزار
بوو ژ مووسایێ (ههساری) ئهڤ دیار
بپ123 دبێژت:
(أشهد بالله) نهدی من كهس ب مپلــێ ته جوان
موختهصهر ئین نوورێ چهشمێ سوختهئێ حهسساری بوو
بهس ب حهققی خوه گهشتم گهر جهفا و گهر بهلا
عشقێ مووسا سێسهد و چلل و ههزار و چاری بوو
بپ41
ئهڤه و زێدهبارى ب دههان بابهتێن دى، وهكو (نهتهوى، غهزهل، ئێكگرتن و هشیاركرنا مللهتێ كورد، خواندن و زانین، روورهشكرنا توركان، مهینۆشى.. هتد).
