سیاسەتێن حوكمەتێن ئیراقێ بـەرانبەر خـەلكێ كـوردسـتانـێ
لۆرنس نادر مخۆ
1 ــــ 2
هەر ژ دامەزراندنا مەملەكەتا ئیراقێ ل سالا 1921 و كەفتنا وێ ل سالا 1958 ب كۆدەتایا لەشكری ب سەركرداتیا عەبدولكەریم قاسم و هاتنا حوكمەتێن كۆماری، ژ سالا 1958 هەتا نوكە ئێك جۆرە سیاسەتە ل سەر خەلكێ كوردستانێ دهێتە سەپاندن، ئەو ژی دەمێ ل دەسپێكا هاتنا وان ل سەر دەستهەلاتی ب نەرمی و باشی سەرەدەری ل گەل كوردستانێ دكەن و دەما ب هێز دكەڤن سیاسەتا خۆ هەمبەر كوردستانێ توند دكەن و تایبەت پشتی جهێ خۆ ل دەستهەلاتی موكم دكەن.
پشكداریا كوردان د كۆدەتایا 14 تیرمەها 1958 و كەفتنا رژێما شاهانە و وەرگرتنا كورد هندەك مافێن خۆ د دەستكەفتیێن شۆرەشی دا، وەك پشكداریا كوردان د حوكمەتا قاسم دا، ئەندامبوونا (خالد نەقشەبەندی) د جڤاتا سەروەری و ل دوماهیێ دیاركرنا ناڤێ كوردان د دەستوورێ ئیراقێ دا. هەر وەسا د وی دەمی عەبدولكەریم قاسم بڕیارا ڤەگەراندنا (مەلا مستەفا بارزانی) سەرۆكێ پارتی دیموكراتی كوردستان كر كو هاتبوو دویرئیخستن ژبۆ ئێكەتیا سۆڤیێت یا بەرێ. وەكو بارزانی ل 6/10/1959 ڤەدگەریتە ئیراقێ ول حەفتی مەهێ عەبدولكەریم قاسم ل بەغدا پێشوازیا ئەوی دكەت. هەروەسا بەری ڤێ رویدانی ل 4/4/1959 ب بریارا قاسم ژبۆ دەركەفتنا (رۆژناما خەبات) زمانحالێ پارتی دیموكراتی كوردستان ب شێوەیەكێ راستەوخۆ، كو بەری هینگێ ب شێوەیەكێ نهێنی بەلاڤ دبوو. هەروەسا ژمارەكا دی یا ماف و چاكسازیا د بەرژەوەندیا خەلكێ كوردستانێ دا بوون. ئەڤ سیاسەتە هاتە چەسپاندن هەتا قاسم شیایی جهێ خۆ ل سەر دەستهەلاتی موكم بكەت و پاشی هێدی هیدی سیاسەتا خۆ بەرامبەر كورد و كوردستانێ بگوهۆریت، ژ ئەگەرێ گوهۆرینا سیاسەتا ئەوان و زولم و زۆرداریا ئەوان ل سەر خەلكێ كوردستانی، شۆرەشا ئەیلۆلی ل سالا 1961 دەسپێكر.
عەبدولسەلام محەمەد عارف كۆدەتایا 8 شباتا 1961 دكەت و شییا د ڤێ كۆدەتایێ دا عەبدولكەریم قاسم بكوژیت، عارف ل ڤێرە دبیتە سەرۆكێ ئیراقێ و نەهی شباتێ حوكمەت دهێتە دامەزراندن ب سەركرداتیا ئەحمەد حەسەن بەكر. دیسا دو كەس دبنە وەزیر د ڤێ كابینا وەزاری دا. دیسا د دەستووری دا ژی ئاماژە ب شەراكەتا كورد و عەرەب دا هاتەكرن، لێ ل ڤێرە بارزانی و هەڤالێن د گەل دا شەراكەتا دروست و راستەقینە ژ سەركرداتیا پارتا بەعس دخواست و چەندێن جارە نوونەرێن كوردان سەرەدانا بەغدا كرینە ژبۆ داخوازا مافێن كوردان و ئەوبوو بەعس هەردەم ئەڤ دانوستاندنە مژوول دكرن و هەر جار ب هیجەتەكێ، جارا دا بێژنە كوردان، هەوە ئەندامێن كۆمونیست یێن حەواندین و جاران دا بێژن دڤێت جەمال عەبدولناسر سەرۆكی مسری رازەمەندیا خۆ ل سەر پرۆسێسا ئەتونۆمیا كوردی بدەت و ئەڤ چەندە هەمی وە دكر داكو بشێن پتر وەختی وەرگریت و داكو لەشكرێ خۆ حازر بكەن و دیسا كارێ خۆ بكەن و لاو ل سەر حوكمی خۆ بسەپینن و موكم بكەن، داكو هێرش بكەنە سەر كوردستانێ و پشتی دامەزراندنا حوكمەتا عەرەبی د ناڤبەرا (مسر، سووریا و ئیراق) ل نیسانا 1963، كورد گەهشتنە وێ باوەریێ، ئێدی نەشێن ب چ ریكا دانوستاندنان ل گەل عەرەبان بكەن، ئەوبوو ل 10/6/1963 حوكمەت جارەكادی هیرش ئینانە سەر كوردستانێ و ئەو ژی وەكی هاتیە دیاركرن، پشتی شیایین جهێ خۆ ل سەر حوكمی موكم بكەن و لەشكرێ خۆ ب هێزبێخن. پشتی چەند مەهان و تایبەت ل 18/11/1963 عەبدولسەلام شیا كۆدەتایێ ل سەر بەعسیا بكەت و وەزارەتا بەكر لادەت، و كابینەكا دی ب سەركرداتیا تاهیر یەحیا دروست بكەت.
پشتی ڤێ كۆدەتایێ عەبدولسەلام ب فەر دیت شەڕ ل گەل كوردان رابوەستینیت، چونكی نە گەلەك یێ بهێز بوو ل سەر دەستهەلاتی، و نەشێت د ئێك دەم دا شەڕێ شۆرەشڤانان بكەت و خۆ ل سەر دەستهەلاتی بهێز بكەت، و باش خۆ بسەپینیت. لەورا نەچار بوو دانوستاندنان ل گەل سەركرداتیا شۆرەشێ بكەت، لەورا پەیمانا 10 شباتا 1964 هاتە گرێدان د ناڤبەرا حوكمەتێ و سەركرداتیا شۆرەشێ دا، ژ ئەگەرێ ڤێ پەیمانێ پارتی دبیتە دو پشك. ئەڤ پەیمانە دمینیت سەرەرای هەولێن كوردان ژبۆ چارەسەریا ئەتۆنۆمی. لێ حوكمەتا ئیراقێ یا رژد بوو كێشەیا كوردی چارەسەر نەبیت، هەتا نیسانا 1965 جارەكا دی هەوێن لەشكری ل سەر كوردستانێ دەستپێكرنەڤە. و ل مەها نەهی 1965 عەبدولرەحمان بەزاز دبیتە سەرۆك وەزیران، كو ئەڤە ئێكەم كەسە یێ سڤیل و نە یێ لەشكەری سەرۆكاتیا وەزارەتێ وەربگریت ل ئیراقێ پشتی شۆرەشا 14 تیرمەهێ. و شەڕ و پێكدادان د بەردەوام بوون سەرەرای هاتنا بەزازی. ل 15 نیسانا 1966 حوكمەتێ بریار دا هێرشەكا مەزنتر و توندتر بینیتە كوردستانێ ل ژێر ناڤێ (توكلنا علی الله) و ئارمانج ژ ڤێ هیرشێ نەهێلانا شۆرەشێ بوو، لێ بەری ئەڤ هەوا لەشكری دەست پێ بكەت، ل 13 نیسانا 1966 فرۆكەیا عەبدولسەلام عارف سەرۆكێ ئیراقێ ل باشۆرێ ئیراقێ دسۆژیت. ل 16 نیسانێ برایێ وی عەبدولرەحمان محەمەد عارف دبیتە سەرۆك، و دیسا بزار دبیتە سەرۆك وەزیران و كابینەیا خۆ یا نوی دروست دكەتەڤە. و شەڕ ب توندی بەردەوام بوون د ناڤبەرا لەشكری و شۆرەشڤانان و ل ڤێرە عەبدولرەحمان سەرۆكەكێ نوی بوو و شۆرەشڤانان سەركەفتنێن مەزن تۆمار دكر ل سەر لەشكرێ ئیراقێ و تایبەت د شەڕێ چیایێ هندرین ئەوا ل 12/5/1966 رویدای.
