سیسته‌مێ سه‌رۆكاتیێ و سه‌رۆك بارزانی

ل گۆری وه‌ڵاتێن خوه‌دی ده‌ستهه‌ڵاتداری و سه‌ربخوه‌، باشوورێ كوردستانێ ل ده‌ستپێكا رێكێ یه‌‌، د ڤی واری دا، ته‌‌نێ به‌‌رێ بنیاتی یێ ده‌‌ینای، سه‌‌ره‌‌رای چه‌‌ندین شۆره‌‌ش و قۆربانی و به‌‌رخوه‌دانێن بێ راوه‌‌ستیان، لێ نه‌‌گه‌‌هشتیه‌‌ ئاستێ سه‌‌رخوه‌بوون و ده‌‌وله‌‌تبوونێ، ژ به‌‌ر چه‌‌ندین فاكته‌‌رێن نه‌‌رێنی یێن ده‌‌ره‌‌كی و ناڤخوه‌ی.
لێ چه‌‌ند ده‌‌لیڤه‌‌كێن زێرین ژی بۆ كوردان دروستبووینه‌‌ وه‌كو سالا 1946 ل مه‌هبادێ و 1991 و 2003ێ ل باشوورێ كوردستانێ و شوَره‌‌شا رۆژئاڤا كوردستانێ پشتی 2011 ێ.
ب دیتنا من وه‌‌كو پێدڤی گه‌‌لێ مه‌‌ و ئالیێن سیاسی ل سه‌‌ر نه‌‌خشه‌‌یێ سیاسی و عه‌‌رد نیگاریا د ده‌‌ستێ كورداندا، ژ به‌‌ر سه‌‌رهلدانا ناكوَكیێن ناڤخوه‌ی نكاریه‌‌ دوَزا خوه‌ ب پێشڤه‌‌ ببه‌‌ت و بكه‌‌ته‌‌ دۆزه‌‌كا سیاسی و ناڤنه‌‌ته‌‌وه‌‌ی، ل جهێ پرسگرێكێن داگیركه‌‌ران ب سیسته‌‌ماتیك بۆ چێكرین، چاره‌‌سه‌‌ر بكه‌‌ن؛ ئه‌‌و ژی ل كات و ده‌‌مه‌‌كێ نازك قه‌‌یران ل په‌ی قه‌‌یرانێن سیاسی، قانوونی، ئابووری، له‌‌شكه‌‌ری و هتد.. . چێدكه‌‌ن. هه‌‌لبه‌‌ت وه‌‌كو ل بیرا پرانیا مه‌‌یه‌ ب پێشنیازا سه‌رۆك بارزانی ل سالا 1991 داخواز كر كو ل باشوورێ وه‌ڵاتی ل جهێ ده‌ستهه‌ڵاتداریا شۆره‌‌شگێری هه‌‌لبژارتن و قانوون جهێ وێ بگرن.
پشتی كو ل 19 گولانا 1992 ێ هه‌‌لبژارتن چێ بووین. ده‌ستهه‌ڵاتداریه‌‌كا یاسای ب دیده‌‌ڤانیا رێكخراوێن ناڤنه‌‌ته‌‌وه‌‌ی هاتیه‌‌ دامه‌‌زراندن، هێدی هێدی د قادا ناڤنه‌‌ته‌‌وه‌‌ی دا باشوورێ كوردستانێ ب پارله‌‌مان و حكومه‌‌تا خوه‌ ڤه‌‌ هاتنه‌‌ ناسكرن.
هه‌‌لبه‌‌ت قوَناغا زێرین، پشتی روخیانا دیكتاتۆریه‌‌تا رژێما به‌‌عسا گۆربه‌‌گورا به‌‌غدا ده‌‌ستپێ دكه‌‌ت. ل وی ده‌‌می پشتی كوردا ب گشتی و پارتی و ئێكه‌‌تی ب تایبه‌‌تی هێز و شیانێن خوه‌ كرینه‌‌ ئێك شیان گه‌‌له‌‌ك ده‌‌ستكه‌‌فتێن گرنگ یێن قانوونی، سیاسی، له‌‌شكه‌‌ری و ده‌‌ستهه‌‌ڵاتداریا خوه‌ مه‌‌ستر لێ بكه‌‌ن و د هه‌‌مان ده‌‌م دا دۆزا خوه‌ بكه‌‌نه‌‌ دۆزه‌‌كا ره‌‌وا و ل ته‌‌ڤ جیهانێ بده‌‌ن په‌‌ژراندن و جهێ دانوستاندن و دیالۆگێ ل سه‌‌ر گه‌‌له‌‌ك باده‌‌كێن نڤاندی و بڤه‌‌ ڤه‌‌كه‌‌ن و خوه‌ بكه‌‌نه‌‌ خوه‌دیێن عێراقا نوو یا ده‌‌مۆكراتیك و فره‌‌ نه‌‌ته‌‌وه‌‌ و ل گۆری یاسای ب گه‌‌هنه‌‌ گه‌‌له‌‌ك مافێن خوه‌ یێن نه‌‌ته‌‌وه‌‌ی.
لێ هه‌‌گه‌‌ر ئه‌‌م بێنه‌‌ سه‌‌ر به‌‌حسێ مژارا خوه‌ یا سه‌‌ره‌كی، ئه‌‌و ژی سیسته‌می سه‌رۆكاتیێ یه‌‌، ل گۆری چاڤدێری و خواندنا من بۆ سیسته‌می سه‌رۆكاتیی یان ژی پارله‌‌مانی، ل عێراقێ دیتنا سیاسه‌‌تمه‌‌دارێن كورد ئه‌‌وبوو، دڤێت عێراق دیمۆكراتی و فیدڕاڵی بیت و سیسته‌می برێڤه‌‌برنێ ژی پارله‌‌مانی بیت؛ ئه‌‌ڤ چه‌‌نداهه‌‌ كوردان ب ئێك ده‌‌نگی و ئێك رێزیا خوه‌ كره‌‌ پراكتیك. كو هه‌رده‌‌ما ل عێراقێ سیسته‌می پارله‌‌مانی بیت دێ بیته‌‌ گره‌‌نتیا مافێن كوردان و تاكڕه‌‌وی و دیكتاتۆریه‌‌ت چێنابیت، لێ ژ به‌‌ركو گه‌‌له‌‌ك خالێن گرنگ ل ده‌ستپێكێ ب ل هه‌‌ڤكرن ( توافق ) بوون، ئه‌‌ڤێ بیرۆك و سیسته‌می هه‌‌تا ده‌‌مه‌‌كێ ڤه‌‌كێشا و مخابن دپشترا شۆفینیه‌‌تا عه‌‌ره‌‌بی و شیعه‌‌تیێ سه‌‌ری هه‌‌لدا و چه‌‌ندین قه‌‌یران دورست بوون و چه‌‌ند كه‌‌سه‌‌ك كو سه‌رۆك وه‌‌زیرتیا ڤی وه‌ڵاتی یا كری هه‌‌موو ده‌ستهه‌ڵات و برێڤه‌‌برنا وه‌ڵاتی ئێخسته‌‌ ژێر ركێفا خوه‌ و وه‌كو دكتاتۆره‌‌كی ڕه‌‌فتار ل گه‌‌ل خه‌‌لكێ كه‌‌مینه‌‌ و ب تایبه‌‌تی هنده‌‌ك كه‌‌ساتیێن عه‌‌ره‌‌بێن سونی كر و ئه‌‌ڤ تاكڕه‌‌وی گه‌هشته‌‌ ئاسته‌‌كێ مه‌‌ترسیدار و ل جهێ كوردان ژ به‌‌ر قۆربانیدانا وان و ڕه‌‌نجا ب ده‌‌ستێ دیكتاتۆریه‌‌تا به‌‌رێ خواری، قه‌‌ره‌‌بوو و پاداشت بكه‌‌ن؛ قوویتێ ده‌‌ڤێ زارۆكێن وان و بۆدجه‌ وموَچه‌‌یێن وان ژی برین.
هه‌‌لبه‌‌ت ئه‌‌ڤه‌‌ د ده‌‌مه‌‌كی دابوو كو عێراقێ ب ده‌‌ستێ قه‌‌یرانان دنالییا و زێده‌‌باری شه‌‌رێ تیرۆرستێن داعش ژی كه‌‌فته‌‌ سه‌‌ر هه‌‌موویێ و چه‌‌ندین ده‌‌ڤه‌‌ر ژی ئێخسته‌‌ن ژێر ده‌ستهه‌ڵاتا خوه‌ و رۆژانه‌‌ كورێن وه‌ڵاتێ مه‌‌ پێشمه‌‌رگێن جانگۆری شه‌هید و بریندار د بوون. هه‌ر، هه‌‌لویستێ حكومه‌‌تا به‌‌غدا ل هه‌‌مبه‌‌ری كوردستانێ و ده‌ستهه‌ڵاتداریا وێ و ب تایبه‌‌تی سه‌رۆك بارزانی كو خوه‌دیێ پرۆژه‌‌یێ سه‌‌رخوه‌بوونا كوردستانێ یه‌‌، نه‌‌ هاته‌‌ گوهه‌رتن. ب سایا سیسته‌می پارله‌‌مانی كو مه‌‌ هه‌‌موو هیڤیێن خوه‌ پێڤه‌‌ گرێدابوون.. . گه‌‌لێ مه‌‌ كه‌‌فته‌‌ د ره‌‌وشه‌‌كا گه‌‌له‌‌ك ئالۆزدا و ب سایا ڤی سیسته‌‌می ب ملیۆنا ژ خه‌‌لكێ عێراقێ بوونه‌‌ په‌‌نابه‌‌ر و مال و وارێن هێلان. ئانكو به‌‌رهه‌‌مێ سیسته‌می پارله‌‌مانی بۆ ئاواره‌‌بوون و بوَدجه‌‌ برین و هه‌‌ژاری و مالوێرانی. و هتد..
لێ هه‌‌گه‌‌ر ئه‌‌م باشوورێ وه‌ڵاتی به‌‌راورد بكه‌‌ین دگه‌‌ل ره‌‌وشا عێراقێ كو ل كوردستانێ سیسته‌می نیڤچه‌‌ سه‌رۆكاتی و پارله‌‌مانی یه‌‌.. د گه‌‌له‌‌ك واران دا یا سه‌‌ركه‌‌فتی بوویه‌‌، ژ به‌‌ر چه‌‌ند خاله‌‌كێن سه‌‌ره‌‌كی.
ئێك: پشتی هه‌‌لبژارتنێن 2013ێ ب گشتی، ره‌‌وشا سیاسی ل باشوور هاته‌‌ گوهه‌رتن و ئۆپۆزسیۆنا جاران و ل گۆر رێژه‌‌یا ده‌‌نگ و كورسیێن خوه‌ و گه‌‌له‌‌ك ژ وان زێده‌‌تری شیانێن خوه‌ بوونه‌‌ خوه‌دی ده‌ستهه‌ڵاتداری د حكومه‌‌تا بنكه‌‌ فره‌ه دا. پارتی د ڤی واری دا ده‌‌ست ژ گه‌‌له‌‌ك مافێن خوه‌ به‌‌ردا و ئه‌‌و چه‌‌نده‌‌ بۆ هێڤێنێ ئێك رێزی و ئێك ده‌‌نگیا هه‌‌موو كوردان.
دو: د سیاسه‌‌تا دگه‌‌ل وه‌ڵاتێن هه‌‌ڤ سنۆر دا ب تایبه‌‌تی توركیا و پارتیا ده‌‌ستهه‌‌لادار ئاكپارتی، پارتی و سه‌رۆك بارزانی پێشه‌‌نگیا چاره‌‌سه‌‌ریا پرسگرێكا كورد ب رێكێن ئاشتیانه‌‌ كر، و د ڤی واری دا ده‌‌لیڤێ ئێك ده‌‌نگیا كوردان ل باكوور ژی مه‌‌ستر لێهات، هه‌‌تا شیاین بگهه‌نه‌‌ سه‌‌ركه‌‌فتنا ڤێ داویێ ل هه‌‌لبژارتنێن 7ی ڤێ مه‌هێ و نه‌‌خشه‌‌یێ سیاسی ل توركیا ب گوهه‌رن.
سێ: ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ نه‌هێلا شه‌‌رێ كورد كوژیێ دورست بیت و ئه‌‌ڤێ چه‌‌ندێ ناڤ و ده‌‌نگێ كوردێن رۆژئاڤا گه‌هانده‌‌ جیهانێ و د شه‌‌رێ دژی تیرۆرستێن داعشێ دا ببنه‌‌ خوه‌دی پشته‌‌ڤانیا ناڤنه‌‌ته‌‌وه‌‌ی و كوردستانێ ژی.
پێنچ: ل باشوورێ وه‌ڵاتی ل ده‌ستپێكا شه‌‌رێ داسه‌‌پاوێ تیرۆرستێن داعش سه‌رۆك بارزانی شیانێن خوه‌ د چارچۆڤێ قانونێ دا ب كار ئینان وه‌‌كو سه‌رۆكه‌‌كێ ژ ناڤ ناخا گه‌‌لێ خوه‌ و كوردستانیان هاتی هه‌‌لبژارتن و باوه‌‌ری ب دۆزا گه‌‌لێ خوه‌ هه‌‌ی بانگی وه‌ڵاتێن زلهێزێن جیهانی و ده‌‌مۆكراتیك كر، كو بێده‌‌نگ نه‌‌مینن و ببنه‌‌ خوه‌دی هه‌‌لویستێن پراكتیك ل هه‌‌مبه‌‌ری داعشێ؛ ب ڤان شیانێن دیپلۆماسی و رێكێن خوه‌ یێن تایبه‌‌ت بارزانی شیا مه‌‌سترین وه‌ڵات بینته‌‌ سه‌‌ر خه‌‌تێ و پشته‌‌ڤانیا ناڤده‌‌وله‌‌تی بۆ دۆزا كورد ل هه‌‌موو جیهانێ دورست بكه‌‌ت؛ هه‌‌تاكو ئه‌‌م شیاین ل سه‌‌ر مه‌‌سترین دوژمنێ مرۆڤاهیێ ب سه‌‌ركه‌‌ڤین و ژ ده‌‌رازینكا دۆژه‌هه‌‌كێ ده‌‌ربازی ژینگه‌هه‌‌كا وه‌‌كو به‌هه‌‌شتێ ببین.
به‌‌لێ ئه‌‌ڤێ چه‌‌ندێ وه‌‌كر ناڤ و ده‌‌نگێ كورد و كوردستانێ و هێزا پێشمه‌‌رگه‌‌ و شه‌‌رڤان ببنه‌‌ سمبۆلا به‌‌رخوه‌دان و سه‌‌ركه‌‌فتنێ ل سه‌‌ر مه‌‌سترین دوژمنێ مرۆڤاهیێ و ناڤ و ده‌‌نگێ كوردان وه‌‌كو چیایێن خوه‌رستی لێ بهێن ل هه‌‌موو جیهانێ، و رۆژانه‌‌ ژ گه‌‌ل و نه‌‌ته‌‌وه‌‌یێن جودا جودا په‌‌یوه‌‌ندیێ ب پێشمه‌‌رگه‌‌ و شه‌‌رڤانان بكه‌‌ن. ئاها ئه‌‌ڤه‌‌ چه‌‌ند میناكه‌‌كێن كێمن ژ سیسته‌می سه‌رۆكاتیی ل هه‌رێما كوردستانێ.
بۆچی ئه‌‌م د بێژین: سیسته‌می سه‌رۆكاتیی بۆ كوردستانێ باشتره‌‌؟ ئه‌‌و ژی بۆ چه‌‌ند سه‌‌ده‌‌مه‌‌كان د زڤریت.
یه‌‌ك: پارله‌‌مانتار نه‌‌شێن نوونه‌‌ریا هه‌‌موو تاك و ئالیێن كوردستانێ بكه‌‌ن ژ به‌‌ركو گه‌‌له‌‌ك ئالی نكارینه‌‌ نوونه‌‌رێن خوه‌ ب گه‌هیننه‌‌ پارله‌‌مانی و ب ڤێ رێكێ د كارن راسته‌‌وخۆ ده‌‌نگێ خوه‌ بده‌‌نه‌‌ سه‌رۆكێ هه‌رێمێ.
دو:ب دیتنا من ب رێكا سیسته‌می سه‌رۆكاتیی ئه‌‌م دێ شێن زوتر بگه‌هینه‌‌ ئارمانجا خوه‌ و به‌‌ره‌‌ف سه‌‌رخوه‌بوونێ بچین و ئه‌‌ڤ خاله‌‌ گه‌‌له‌‌ك یا گرنگه‌‌ بۆ گه‌‌لێ مه‌‌.
بۆچی ئه‌‌م د بێژین: سه‌رۆك بارزانی چ به‌‌دیل نینن؟ ب دیتنا من دگه‌‌ل رێزێن من بۆ هه‌‌موو پارت و ئالی و رێكخستنێن سیاسی یێن كوردی و كوردستانی و هه‌‌موو كه‌‌ساتی و خه‌‌لكێن تێكۆشه‌‌ر.
لێ كه‌‌س وه‌كو بارزانی و مالباتا خوه‌ و پارتیا ده‌‌مۆكراتا كوردستانێ ب د رێژاهیا دیرۆكێ نه‌‌شیایه‌‌ به‌‌ره‌‌ڤانیێ ژ هه‌‌موو مافێن گه‌‌لێ خوه‌ بكه‌‌ت و قوَناغ ب قوَناغ ل گوَر ده‌‌م و كاودانان هه‌ر ل سه‌‌ر ده‌‌ما شۆره‌‌شا چه‌‌كداری بگره‌‌ و هه‌‌تا د گه‌هیته‌‌ شۆره‌‌شا قانونێ، رۆژه‌‌ك ژ رۆژان درێغی نه‌‌كریه‌‌ و ئه‌‌ڤ چه‌‌نده‌‌ ب پراكتیك سه‌‌لماند و ب درێژاهیا ڤان پێڤاژۆیان قۆربانی پێشكێش كرینه‌‌ و كه‌‌سێ هندی پارتی شه‌هید و ده‌‌ریایه‌‌كا خوینێ نه‌‌ رژاندیه‌‌. ئه‌‌ڤ چه‌‌نده‌‌ مه‌‌سترین ئه‌‌زموون و سه‌‌ربۆرن كو كه‌‌ساتیه‌‌كێ حه‌‌كیمانه‌‌ هه‌ر دێ سه‌رۆك بارزانی بیت.
ژ به‌‌ر چی: كاندیدێ پارتی و پرانیا خه‌‌لكێ بۆ سه‌رۆكاتیا هه‌رێمێ جاردن سه‌رۆك بارزانی بیت؟
هه‌‌لبه‌‌ت:بۆ دو خالان د زڤریت:
یا ئێكێ: ئه‌‌ڤ پۆسته‌‌ ل گۆر رێكه‌‌فتنا ئیستراتیژیا پارتی و ئێكه‌‌تی مافێ پارتی یه‌‌،ل هه‌‌مبه‌‌ری پۆستێ سه‌رۆك كۆماری ل به‌‌غدا؟
دو: ئه‌‌گه‌‌ر ئه‌‌م ته‌‌ماشه‌‌ی دیرۆكێ بكه‌‌ین دێ ب رۆهنی بۆ مه‌‌ خوه‌یا بیت كو ل جیهان و ب تایبه‌‌تی وه‌ڵاته‌‌كێ وه‌‌كو ئه‌‌مه‌‌ریكا كو سه‌رۆكاتیا جیهانێ یا د ده‌‌ستێ وێ دا و ناڤه‌‌ندا دیمۆكراسیه‌‌تێ یه‌‌ ل جیهانێ، ژ به‌‌ر چه‌‌ند ئه‌‌گه‌‌ره‌‌كان سه‌رۆكێ وی وه‌ڵاتی یێ ( 32 ) یێ ب ناڤێ فرانكلاین دیلانۆ رۆسفێلد) د سالا 1932 ) دا هاته‌‌ هه‌‌لبژارتن وه‌‌كو سه‌رۆكێ ویلایه‌‌تێن ئێكگرتی یێن ئه‌‌مه‌‌ریكا و بۆ جارا دوێ ل سالا ( 1936 ) و جارا سیێ: ل سالا ( 1940 ) ێ و ل داویی ژی ل سالا ( 1944 ) ێ ئانكو چار خۆلان بۆ سه‌رۆكێ وه‌ڵاتێ ناڤبری، ئه‌‌وژی ژ به‌‌ر ڤان سه‌‌ده‌‌مان بوو كرزێن له‌‌شكه‌‌ری، سیاسی، ئابوری.
ل وه‌ڵاتێ مه‌‌ ژی هه‌‌مان پرسگرێك یێن هه‌‌ین و گه‌‌لێ مه‌‌ پێدڤی ب كه‌‌ساتیه‌‌كێ وه‌‌كو سه‌رۆك بارزانی یه‌‌ كو چه‌‌ندین سالێن دی ژی وه‌كو سه‌رۆكێ وه‌ڵاتی ب مینیت داكو بشێت باده‌‌كا سه‌‌رخوه‌بوونێ بكه‌‌ته‌‌ پراكتیك.

کۆمێنتا تە