سینەما تێكهلكری: پێشەکیا بەیاننامەیەکێ ل دۆر ڕەخنەیێ
عەبدولکەریم یەحیا زێباری
ئەرێ قەیرانا سینەمایێ د نەبوونا پشتەڤانیێ دایە، یان د سروشتێ پشتەڤانیێ دایە؟ وەک دەسەلاتەک کو تامەکا ئێکگرتی دروست دکەت، جوداهیێ ژ ناڤ دبەت و هزرا سینەمایی و ڕەخنەیا جڤاکی پەک دئێخیت؟
پێتڤییا فێستیڤالا سینەمایێ چیە؟ ب روینشتنهكا ڕەخنەیی بۆ گهنگهشهکرنا ئاستەنگان؟
چهوا سینەما یا ئیرانی – سەرەڕای قەید و چاڤدێریێ – ئامادەبوونەکا جیهانی ب دەستڤە ئینا، و سینەما یا عێراقی و کوردی نەشیان؟
هونەرمەندێ داهێنەر «فەهمی سەلمان»، ئێك ژ گرنگترین بەشداربوویان بوو د دوینشتنهكا تایبهت دا د فێستیڤالا دهۆک یا سینەمایی یا دوازدێ دا، تبللا خۆ ل سەر برینێ دانا: «ژ بەر هەبوونا گەندەلیەکا مەزن ل دەڤ سینەماكاران، حکومەتێ نیڤ ملیۆن دۆلار تەرخان کربوو بۆ بەرهەمئینانا فلمەکێ سینەمایی، ئەڤجا ئەڤێ پشتەڤانی لێ هاتیە کرن، دەرهێنەر و ئەکتەر و بەرهەمئینەر و نڤیسەر و سیناریست و هەمی تشت بوو!»
محەمەد موحسن، خەباتکەر و پشتەڤانێ بزاڤا سینەما و شانۆ و وەرزشێ، ئهوی بتنێ کاغەزەک دگەل خۆ ئینا بوو کو بابهتێ خۆ لسهر نڤیسی بوو، و پێڤە پابەند ببوو. «وەزیرێ ڕۆشنبیری پۆستەکێ سیاسی یە و چ پەیوەندی ب هونەر و ڕۆشنبیریێ ڤە نینە. مە هۆلێن سینەمایێ نینن، و مە دامەزراندنێن سینەمایێ نینن. مە چیرۆکێن باش هەنە، لێ سینارستەکێ باش نینە. تەرخانکرنا پارەی بۆ کڕینا یاریکەرەکێ نێڤدەولەتی، بەسە بۆ ئەنجامدانا فێستیڤالەکا سینەمایی، مە کۆلیژ و پەیمانگەهێن هونەرێن جوان هەنە، لێ چ پشکا سینەمایێ تێدا نینە».
شوان عەتوف، ئەکتەر و دەرهێنەر، حەز ژ گرتەیا درێژ، ڕیتمێ هێدی، و وێنەیێ وەک هەلگرێ رامانێ دکەت. ل سەر ناسنامەیا کوردی، پەیوەندییا د ناڤبەرا جهـ و مرۆڤی دا، و دوورخستنا ناڤخۆ کار دکەت. هەول ددەت فۆلکلۆری دەرباز بکەت، و ژ دروشمان دوور بکەڤیت.
سوههیم عومەر خەلیفە، دەرهێنەر و بەرهەمهێنەر، د ناڤبەرا ڕهوشهنبیریا بنەڕەتی دا و وان بیرهاتن و نەریت و ناکۆکیێن دگەل خۆ هەلدگریت د لەرزیت، و ب ڕهوشهنبیرییا خۆ یا پهنابهریا بەلژیکی كو بیاڤهكێ ئازادی ڕەخنەیی پێدایه.
ئەگەر «خەلیفە» ل سەر لەشی کار بکەت وەک قادەک بۆ دەسەلات و رامانێ، هەلوەشاندنا پەیوەندییا د ناڤبەرا تاک و جڤاکی دا، پرسیارێن ناسنامەیێ ژ فۆلکلۆری دوور دئێخیت، هەول ددەت پێکاتەیێن ڤەشارتی یێن توندوتیژیا سیمبۆلی و جڤاکی ئاشکرا بکەت، کا توندوتیژیا خێزانێ بیت، یان نەریتێ، یان کۆمەلێ؟ پا چاوا دبێژیت سینەما (چیرۆک و پارە)؟ ئەرێ ئەڤە پێناسا سینەمایێ یە؟
هشیار زێرۆ، ئەکتەر و دەرهێنەر ژ زاخۆ. ڕاستیخواز و زیرەک بوو و بێ ئامادە بوو بئاخڤیت، ل سەر ناڤەرۆکا بابەتی بێ کاغەز بهلێ بێ ئامادەکاری.
پشتی پێشەکیەکا درێژ ژ دەرڤەی سینەمایێ، چووینە د كونێن پێشەکیەکا درێژ دا ل دۆر شانۆیێ، و د دەمێ پێنج خولەکێن ئێکێ دا. ل سلێمانیێ ل هەمبەر جڤاتەکا سینەمایی یا عەرەبی و فەڕەنسی و کوردی ئاخڤتم. ئەم ل ڤێرێ دگەل خۆ دئاخڤین، جڤات ل کیڤەیە؟ بوچی ل کوردستانێ سندوقەکا تایبەت بۆ پشتەڤانیا سینەمایێ نینە؟ ئەم ژ جوداهیێ دترسین، و ژ بەر ڤێ چەندێ فلمێن مە ئێك تام هەیە، سروشت و چییا و سهما کوردی نه، ئەرێ مە فلمەکێ دۆکویومێنتاری هەیە؟ فلمێن ترسێ ل کیڤەنە؟ مە ڕەخنەیا سینەمایی نینە، ب پێتڤی و ستایشکرنێ ئەم فلمەکێ سینەمایی دروست ناکەین!
د دیرۆکا ڕۆژئاڤایێ دا پشتەڤانی بۆ سینەمایێ نەبوو، چونکی وەک پرۆژەکێ بازرگانی یێ گوزارشتی یێ هونەری دەستپێکر، بۆ ب دەستڤەئینانا قازانجان، و پشتی شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ، ڕۆژئاڤایێ دەست ب پشتەڤانیەکا نهڕاستەوخۆ کر بۆ بەرهەمئینانا فلمێن کو پشتا خۆ ب ڕۆحا نیشتیمانی گەرم دکرن. ئێکەتییا سۆڤیەتێ پشتەڤانیەکا تمام بۆ دەولەتێ کر، سینەما ئامرازەکێ ئایدیۆلۆژی بوو. فەڕەنسا پشتەڤانیەکا نهڕاستەوخۆ بۆ پاراستنا بەرهەمئینانا خۆمالی ژ دەستهەلاتا هۆلیوودێ کر.
پشتی شەڕێ جیهانی یێ دووێ (1945–1970)، فەڕەنسا سەنتەرێ نیشتیمانی یێ سینەمایێ دامەزراند، سیستەمێ باجێ ل سەر بلیتان بۆ ژ بوو داراییکرنا بەرهەمئینانێ، و پشتەڤانیا نڤیسەرێ سینەمایی، سینەما یا هونەری و ئهزمونگهری پەیدابوو، بەریتانیا پەیمانگەها بەریتانی یا فلمی دامەزراند.
پشتەڤانیا حکومەتێ بۆ سینەمایێ پشکەکە ژ تۆڕا دەسهەلات و زانینێ، چونکی دەولەت دەمێ پشتهڤانیا سینەمایێ دکەت پشتهڤانیا وێنەیەکێ بێ گونەهـێ ناکەت، بەلکو سیستەمەکێ گۆتن و دیتنێ بەرهەم دئینیت و دیار دکەت کا چ تشت دشێت بهێتە نیشادان و چ تشت پێتڤیە بهێتە ژێبرن، لەورا پشتەڤانی وەک ئالیەتەکا کۆنترۆلا نەرم کار دکەت کو ڕەوایەتی و شێوازێن ڤهگێرانی یێن خوازراو و شێوازێن جوانکاری ئهوێن بكێر پشتهڤانیكرنێ بن.
پشتەڤانی دشێت سینەمایێ بکەتە بزاڤەکا گرتی ب هاندانا ڤهگێرانا رستهیی و پلانەکا ئاشکرا و پەیامێن ئەخلاقی یێن بهرههڤ، و ئەڤە پشتەڤانیەکه دوباره سینەما یا نەریتی بەرهەم دئینیت. لێ پشتەڤانیا جڤاکی ڕێ ب هێدیبوونێ و ڤالاتێ و دوماهیێن ڤەکری ددەت، ئانكو ئهو پشتەڤانیەکە ڕێ بۆ ژدایکبوونا وێنەیەکێ هزركرنێ یێ نوی ڤەدکەت.
