سەدەیـەك ژ قـەدەغـەكـردنـێ: زمـانێ كوردی د ناڤەڕاستا هـەبوونـا سیاسـی و مـۆرالـی دا
عومران میكائیل
بۆ ماوەیێ سەدەیەكێ یە، زمانێ كوردی ژلایێ رژێمێن توركیا و ئیران و ئیراقێ ڤە كەفتبوو ل بەر هەلمەتێن قەدەغەكرنێ و بكارئینانا وێ ل میدیا و قوتابخانەیان هاتیە قەدەغەكرن، سەرەرای ڤێ چەندێ كوردان هونەر و ئەدەبیات و فلكلۆر و زمانێ خو پاراست وەك ئامرازەكێ بەرخودان و ئەخلاقی مایە ڤە ب تایبەت ل هەرێما كوردستانێ زمانێ كوردی بوو زمانەكێ فەرمی، ئەڤە ژی پشتی ب درێژاهیا ١٠ سالان ژ سنوورداركرنا توند بۆ بكارئینانا زمانێ كوردی ل وان چار وەلاتێن كورد لێ دابەش بووین (تركیا، ئیران، ئیراق، سووریا).
ل توركیا ب دەهان سالان زمانێ كوردی د وارێ پەروەردەكرن و راگەهاندنێ قەدەغە كر، ل سووریا زمانێ كوردی ل قوتابخانەیان و ل سەر بەلگەنامەیێن فەرمی هاتبوو قەدەغەكرن، هەروەسا ناڤێن عەرەبی بۆ دەڤەرێن كوردان هاتنە دانان.
ئەڤێ قەدەغەكرنێ مەترسی ل سەر شۆناسا كولتوورێ كوردی دروستكر و بەرخودانەكا بەردەوام بۆ پاراستنا زمانی ڤێككەفت، هەروەسا دانپێدان ب زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی هەڤشێوەیا زمانێ عەرەبی ل ئیراقێ هاتەكرن ب رێكا دانانا دەستوورێ فیدرالی ل سالا ٢٠٠٥، كو ل پەی ئەڤی دەستووری زمانێ كوردی مل ب ملێ زمانێ عەرەبی هاتە دەستنیشانكرن وەك زمانەكێ فەرمی بۆ ئیراقێ ل دویڤ ماددەیێ ٤ ژ دەستوروی (ئەڤێ ماددێ د ناڤەرۆكا خۆدا دیاركریە كو هەردو زمانێن عەرەبی و كوردی زمانێن فەرمینە ل ئیراقێ).
ژ دەرئەنجامێن دانپێدانێ ب زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی ل ئیراقێ، زمانێ كوردێ ل دامودەزگەهێن فەرمی یێن دەولەتێ بهێتە بكارئینان، ژ وان: دامودەزگەهێن خواندن و پەروەدەیێ، د بەلگەنامەیێن حوكمەتێ دا، مۆر و پاسەپۆرتان.
وەكی یا دیار ئەڤ دانپێدانە پێنگاڤەكا گرنگ بوویە بۆ ب دەستەبەركرنا ماف و رەوشەنبیریا زمانڤانیا گەلێ كورد ل ئیراقێ، پشتی بۆرینا دەهان سالان ب گۆشەگیریێ، بەلێ سەرەرای ڤێ چەندێ كو زمانێ كوردی زمانەكێ فەرمیە ل ئیراقێ، لێ هەر شەڕ ب دژی زمانێ كوردی دهێتە ئەنجامدان ژ لایێ حوكمەتا فیدرالی ڤە ل ئیراقێ و هەرگاڤ هەولا دكەن كو بكارئینانا زمانێ كوردی بهێتە قەدەغەكرن.
ژبۆ پاراستنا زمانێ شرینێ دایك (زمانێ كوردی)، د سیاسەتا شكەستی یا ئیراقێ دا، پێدڤیە كۆمەكا پێنگاڤێن بەرچاڤ بهێنە هاڤێژتن، یێن یاسایی و رەوشەنبیری، چ ل سەر ئاستێ دامودەزگەهێن دەولەتێ بیت یان ژی ل سەر ئاستێ حزبێن سیاسی یێن كوردی، ئەڤ پێنگاڤە پێكدهێن ژ:
1. سەپاندنا زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی: ل دویڤ دەستوورێ ئیراقێ ماددەیێ (٤)، زمانێ كوردی وەك زمانێ عەرەبی زمانەكێ فەرمییە، لەوما پێدڤیە فشارێ بێخنە سەر حوكمەتا ئیراقێ ژبۆ جێبەجێكرنا ئەڤێ ماددەیێ ب رێكا: دەركرنا بەلگەنامەیێن فەرمی ب زمانێ كوردی نە بتنێ زمانێ عەرەبی، بكارئینانا زمانێ كوردی ب وەكهەڤی ل گەل زمانێ عەرەبی ل دامودەزگەهێن فیدرال یێن بلند وەك پەرلەمان و دادگەها فیدرال و ئەنجوومەنێ وەزیران.
2. بهێزكرنا هەبوونا زمانێ كوردی د میدیا و راگەهاندنا دا ب رێكا پشتەڤانیێ و بەردەوامی د دامەزراندنا دەزگەهان یێن راگەهاندنا سیاسی یا كوردی (رۆژنامە، كەنال، مالپەر).
3. دابینكرنا وەرگێرانا كوردی بۆ كۆنگرە و رۆژنامەڤانان.
4. دەركرنا یاسایەكا فیدرال رێكا جێبەجێكرنێ دیاربكەت.
5. هاندانا حزبێن كوردی بۆ گرنگیدان ب زمانێ كوردی.
6. زمانێ كوردی زمانەكێ دەولەمەندە ژ رویێ زاراڤێ و پەیڤان ڤە و پەیڤێن زمانێ كوردی ژ پەیڤێن زمانێن عەرەبی و توركی و فارسی زێدەترن، لەوما یا فەرە ئیراق گرنگیێ ب ڤی زمانی بدەت.
ئەڤ پێنگاڤە دێ ب ساناهی هێنە وەرگرتن ب پشتەڤانیەكا نیڤدەولەتی، چونكو ئەم نە ئێكەم وەلاتێن كو دو زمانێن فەرمێ هەین، دو وەلاتێن پێشكەفتی ل جیهانێ پتر ژ زمانەكێ فەرمی بكاردئینن ب وەكهەڤی ئەوژی بەلجیكا و كەنەدا، ل بەلجیكا سێ زمانێن فەرمی یێن هەین ئەو ژی فەرەنسی، هۆلەندی، ئەلمانی)، ل كەنەدا دو زمانن (ئنگلیزی، فەرەنسی).
ل دوماهیێ دێ بێژم (پاراستنا زمانێ كوردی د سیاسەتێ دا پێدڤی ب ئیرادەیا سیاسی یا ب هێز یا سەركردەیێن كورد و فشارا جەماوەری و دامەزراوان هەیە ژ بۆ جێبەجێكرنا بڕگەیێن دەستووری و هشیاركرنا جڤاكێ سەبارەت گرنگیا زمانی وەك ئامرازەك بۆ نوونەراتیا سیاسی و شۆناسی و نەتەوەی).