سەركردایەتیا كوردی وەك فاكتەرەكێ سەرەكی د گوهەرتنێن سیاسی و جڤاكی دا
د. دژوار سندی *
شۆڕشا یازدەی ئیلۆنێ 1961، یا ژ لایێ سەرۆكێ نەمر مەلا مستەفا بارزانی ڤە هاتیە برێڤەبرن، قۆناغەكا گرنگە د رێیڤا خەباتا گەلێ كورد و دیرۆكا ئیراقا هەڤچەرخ دا. ئەڤ شۆڕشە نە بتنێ روی ب رویبوونەكا چەكداری بوو ل گەل رژێما ناڤەندی، بەلكی پرۆژەیەكێ رزگاركەرێ تەمام بوو كو ل سەر بنەمایێن هزری و سیاسی یێن رۆهن راوەستیا بوو و حەز دكر پەیوەندیا د ناڤبەرا ناڤەند و پەراڤا ل ئیراقێ دا ژ نووڤە دیار بكەت. و شۆڕش د گوهۆڕینا كێشا كوردی ژ كێشەكا داخوازكاری بۆ پرۆژەیەكێ سیاسی یێ تەمام دا سەركەفت، رێ ل بەر ئاڤاكرنا هەرێما كوردستانێ ڤەكر د سالێن نەهێیان یێن سەدێ رابووری دا.
پاشخانێ دیرۆكی و بارودۆخێن بابەتی:
شۆڕشا ئیلۆنێ ژ ناخا ئێش و ئازارێن دیرۆكی یێن كۆمكری هاتە دەر، و ئەو ئاستێ بلندێ رەدكرنا كوردی بوو ژبۆ سیاسەتێن پەراوێزئێخستن و قەدەغەكرنێ یێن رژێمێن ئیراقی یێن ل دووڤ ئێك هاتیین. پشتی دابەشكرنا كوردستانێ ل گۆرەی رێكەفتنامەیا سایكس-پیكۆت ل سالا 1916، و هاتنا رژێمێن كو مافێن نەتەوەیی یێن سەرەكی یێن گەلێ كورد ئینكاركرن، شۆڕشا 14 تەمموزێ 1958 هیڤی ب گەهاندنا شریكاتییەكا راستەقینە ل دلیان دا چاند. بەلێ رژێما نوو ب زووی رێیڤێن خۆ یێن تاكڕەوی دیار كرن، و رێیڤا سەربازی پەسەند كر د گەل رێكخستنا داخوازێن كوردی یێن رەوا دا.ل سەر ئاستێ هەرێمی، شۆڕش د ناڤا گوهۆڕینێن جیۆسیاسی یێن گەلەك ئالۆز دا پەیدا بوو، دەمێ پێلێن نەتەوەپەرێزیا عەرەبی بەلاڤ بووین و شەڕێ ساڕ گەلەك توندتر ببوو و شۆڕشێ مفای ژ ئەزموونا كۆمكری یا سەرۆك بارزانی وەرگرت، ب تایبەتی ژ ئەزموونا كۆمارا كوردستانا ل مهاباد ل سالا 1946 و دوورئێخستنا وی بۆ ئێكەتیا سۆڤیەتی، د دانانا دیدەكێ ستراتیژیێ تەمام بۆ خەباتا كوردی.
پێكهاتەیا هزری و سەركردایەتیا شۆڕشێ:
شۆڕشا ئیلۆنێ ب هەبوونا سەركردایەتییەكا كاریزماتیك، وەك كەسایەتیا مەلا مستەفا بارزانی، ژ نووڤە هاتە دەستنیشانكرن، كو وێ ژیرییا سیاسی و ئەزموونا سەربازی و باوەرییا پتەو ب دادپەروەریا كێشێ ب ئێك ڤە گرێدا. ئەڤ سەركردایەتییە سەركەفت د گوهۆڕینا بزاڤێ ژ رازیبوونەكا بچویك بۆ شۆڕشەكا گەلێ بەرفرەه، كو هەموو چینێن جڤاكێ كوردی، ژ رەوشەنبیران بۆ گوندنشینان، ل دۆر خۆ كۆمكرن، و هەروەسا هەڤدەنگییەكا بەرفرەه ژ لایێ چەند كەسایەتییان ڤە ل د ناڤ لەشكەر و پۆلیسێن ئیراقی دا راكێشا.
شۆڕش ل سەر گۆتارەكێ سیاسی یێ هەڤسەنگ راوەستیا، كو داخوازیێن نەتەوەیی یێن كوردان و دیدەكێ نەتەوەیی یێ بەرفرەه بۆ ئیراقێ ب ئێكڤە گرێدا، ب رێیا درووشمێ «دیموكراسی بۆ ئیراقێ و خۆسەری بۆ كوردستانێ». ئەڤ گۆتارە د داخوازێن دیاركری دا هاتە بەرجەستەكرن، كو دانپێدانێ ب مافێن نەتەوەیی یێن دەستووری و پەسەندكرنا خۆسەریێ و پەسەندكرنا زمانێ كوردی و ئاڤاكرنا دەزگەهێن رێڤەبرنا خۆسەریێ.
دەسكەفتێن سیاسی و قازانجێن ستراتیژی:
شۆڕشێ دەستكەفتێن جۆرەكی ل سەر ئاستێ سیاسی بەردەستكرن، كو ل پێشییا وان رێكەفتنامەیا 11 ئادارێ 1970 هات، كو ئەو ئێكەمین دانپێدانا فەرمی یا دەولەتا ئیراقێ بوو ب مافێن نەتەوەیی یێن گەلێ كورد و رێكەفتنامەیا خۆسەرییا بۆ دەڤەرێن كوردی و پشكداری د دەزگەهێن حوكمرانیا ناڤەندی و پەسەندكرنا زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی.
هەروەسا شۆڕشێ سەركەفتن د نێڤدەولەتیكرنا كێشا كوردی دا بدەستڤەئینا، كو ژ بازنەیێ گرنگییا ناڤخۆیی و هەرێمی بۆ گۆرەپانا نێڤدەولەتی گوهۆڕی، و ل هۆلێن سیاسەتا جیهانی ئامادە بوو و دیپلوماسیا كوردی یا تازەپێهاتی، ب پشتگیریا چالاكییا قوتابیان و كۆچبەرێن كورد ل دەرڤە، پشكداری كر د دەستڤەئینانا هەڤدەنگییا رایەلیا گشتی یا جیهانی دا.
ل سەر ئاستێ ناڤخۆیی، شۆڕشێ مۆدیلەكێ رێڤەبەریێ یێ پێشكەفتی ل دەڤەرێن رزگاركری دامەزراند، كو دەزگەهێن ناڤخۆیی بۆ رێڤەبرنا كاروبارێن شارستانی و پێشكێشكرنا خزمەتێن سەرەكی هاتنە ئاڤاكرن، كو ئەڤە ب شێوەیەكێ سەرەتایی بنیاتێ ئەزموونا رێڤەبەریێ یا كو پاشی ل هەرێما كوردستانێ گەشە سەند.
ڕەهەندێن جڤاكی و كەلتوری:
شۆڕشا ئیلۆنێ ب ئالۆزیێن جڤاكی و كولتووری یێن كوور گەشەكر، ئەڤە ژی ل د ناڤ ڤان خاڵان دا هاتنە دیاركرن:
1- پتەڤكرنا ئێكەتییا جڤاكی: ب ڕێیا شەركرنا دەستهلاتا دەرەبەگیێ و چەسپاندنا نرخێن وێكهەڤیێ د ناڤبەرا چین و تەخێن جودا یێن جڤاكا كوردی دە.
2- چەسپاندنا ناسنامەیا نەتەوەیی: ب رێیا دژواركرنا تایبەتمەندییا كولتووری و زمانەڤانی یا گەلێ كورد.
3- ئاڤاكرنا پرێن پێكڤەژیانێ: ل گەل پێكهاتێن دی یێن ئیراقی، ب رێیا دژواركرنا سروشتێ فرەپێكهاتی یێ شۆڕشێ و رەدكرنا هەر جۆرەكێ جوداخوازییێ.
داوی: میراتەكێ شۆرەشگەری یێ هەردەم نوو:
شۆڕشا ئیلۆنێ میراتەكێ شۆڕشگێری یێ نووڤەبوویی یە، كو ل د ناڤ گوهۆڕینا وێ ژ بزاڤەكا رزگاركەر بۆ پرۆژەیەكێ سیاسی یێ دەزگەهی، رێ ل بەر ئاڤاكرنا كیانێ خۆسەرییێ ل هەرێما كوردستانێ ڤەكر. شۆڕشێ سەلماند كو خەباتا كو ل سەر بنەمایێن هزری یێن پتە و سەركردایەتییا حەكیم راوەستیا، دكارە گوڕینێن دیرۆكی یێن مەزن ب دەستڤە بینیت.
ئەڤرۆ، و ل دەمێ ئەم بیرەوەریا ڤێ شۆڕشا پیرۆز پیرۆز دكەین، هێشتا ئەركی مە یە كو ئەم پاراستنا دەستكەفتێن وێ بكەین و پەرە پێ بدەین، و روحا وێ وەرگرین د روی ب رویبوونا ئالۆزیێن نها دا، و بەرێ خۆ بدەین ئارمانجێن گەلێ كوردستانێ ل د ناڤ رێڤەبەرییەكا ژیر كو گرنگییا هەڤسەنگییێ د ناڤبەرا ل سەر ناسنامەیا نەتەوەیی راوەستان و پشكداری د ئاڤاكرنا ئیراقەكا دیمۆكراتی یا فرەپێكهات دا تێدگەهیت.خوینا شەهیدێن ئیلۆنێ یا كو ئاخا كوردستانێ ئاڤدا و قوربانیێن سەرۆكێ نەمر مەلا مستەفا بارزانی و هەڤالێن وی، هێشتا هەڤالینەكا رۆهنە د رێیڤا خەباتا كوردی دا و رێنمایەكە بۆ نەوەیێن داهاتی د رێیڤا وان دا بۆ پاشەرۆژەكا باشتر.
* رێڤەبەرێ سەنتەرێ ڤەكۆلینێن زانستی
زانكۆیا جیهان – دهۆك
