سەركردەیێن سوپایێ ئیراقێ ژ ئیخوان ولمسلمین، سەرگەرمتر و دژوارتربوون د شەڕێ دژی شۆڕشا كوردی دا
پ.د.عەبدولفەتاح عەلی بۆتانی
كوردیكرن: محسن عەبدلڕەحمان
ئیخوان لمسلمین ب لق و هۆپێن خۆڤە ل مسرێ و سەرانسەری جیهانێ هەر ژ دیاربوونا وان ل ئادارا 1928ێ، چ هەلوەستەك هەنبەر دۆزا كوردی و مافێن كوردان یێن نەتەوەیی نەبوون، كاردكەر و دبەردەوامن هەچكو كورد نینن یان ئەو ل ئیراق، سوریێ، تركی و ئیرانێ خودانین دۆزەكا نەتەوەیینە، د ڤێ دا ئەو وەكو حزبا بەعسا ئەرەبییا ئیشتیراكی بوون، ئەوا ل 7نیسانا 1947ێ ل دیمەشقێ دامەزرای.
و ل ئیراقێ دامەزرێنەرێ ئیخوانان محەمەد مەحمود ئەلسەواف تا رۆژا مرنا خۆ ل سالا 1992ێ، تشتەك د بیرهاتنێن خۆدا كو گەهشتە 400 بەرپەران لدور دۆزا كوردی نەنڤێسیبوو، هندی جهگرتیێ وی د بەرپرساتییا جەماعەتێدا دكتور ئەبدلكەریم زیدان بوو، ئەوی ژبو ژناڤبرنا دەستهەلاتا عەبدلكەریم قاسمی د كودەتایا ٨ی شواتا 1963یا خویناویدا، هەڤپەیمانی دگەل حزبا بەعس كر و بەعسیا وەك وەزیرێ ئەوقافێ د ئێكەم حوكمەتدا دامەزراند.
و دەمێ بەعسیا ل 10ی خزیرانا 1963ێ بهەڤكاری دگەل سوریێ و ئیران و تركی دژوارتر هێرشكەرییە سەر شۆرەشا كوردی، دكتور عەبدلكەرین زیدانی تەتوا دا مەزنە سەركردێن ئیخوانان د سۆپایێ ئیراقێدا، كو فرمانان بجهبینن د كوشتن و هێرشكرنا كوردان و گوندێن وان ب بەهانەیا بجهئینانا درووشمێ جماعەتا ئیخوان لمسلمین»مصلحە الجماعە».
لێ هندی بەرپڕسێ ئیخوانان ل ئیراقێ (پزبا ئیسلامییا ئیراقی) دكتور ئوسامە ئەلتەكریتی، ئەوی تا چەند هەیڤەكا بەری 2002یێ پەیڤا كوردستان نەدگۆت، بەلكو زاراڤێ (شیمال ئەلعراق) ب باشتر ددیت و پتریا ئەفسەرێن ئیسلامی ب پێگیری ل سەر پەیرەوێ وی دچوون، كو پەیڤا كوردستان نەبێژن.
لەورا نەیا سەیر و بالكێشە، كو هژمارەك ژ ئەفسەرێن ئیخوانان و یێن ب سەر وانڤە و هەڤالێن وان، د دوڕندە و دژوارتربوون د سەرێ سۆرەشا كوردیدا، ژ وانا: (عبدالسلام محمد عارف، ناظم الطبقجلي، عبدالعزيز العقيلي، سعيد قطان، حسن مصطفى، رشيد مصلح، واللواء الركن كامل ساجت واللواء الركن اياد خليل زكي والفريق اول ركن نزار الخزرجي وغانم مصباح الامين وعبدالغني الراوي والطيار سالم البصو والعميد صديق مصطفى النعيمي) و یێن دی.
رێبەرێ ئیخوانان مەحمود محەمەد ئەلسەواف نیڤەندكاری كربوو، دا هندەك ژ ئەوێن ناڤهاتی ل كولیجا لەشكری ل سەردەمێ پاشاتی (1921- 1958) بهێنە وەرگرتن، هەڤپێجی سیاسەتا وی دا پاشی دەستهەلاتێ بگریت.
سەرپەرشتێ پەروەردێ مەلا نووری عەبدوللا سالح ئاغجەلەری د بیرهاتنێن خۆ دا دبێژیت: پتریا ئەفسەرێن لەشكرێ ئیراقێ ل سەربازگەها رانیە ل مایسا 1966ێ ژ جماعەتا ئیخوان لمسلمین بوون و، ئەوی د خیفەتا ئێكی ژ وانڤە پەرتووكا (ظلال القران) یا سەید قوتبی دیتبوو.
و د بیرهاتنێن حەمە كەریم هەورامی دا هاتییە: كو زەعیم سەدیق مستەفا النعیمی (ژ میسل) ل پرا زەلم و ل گوندی سیدارە ل سلێمانیێ (40) كەس د مزگەفتا گوندی نڤێژدكر كوشتن، و ئەفسەر غانم مسباح الامین ل دووەاهییا مایسا 1966ێ (22) كورد كوشتن.
هندی هەلوەستێ ئەفسەرێن ئیخوان لمسلمینە ل دویڤ هەلوەستێ سەركردایەتیا وان بوو، یا زانا كو سەركردایەتیا ئیخان لمسلمین ل 15/9/1961ێ بەلاڤۆكەك بدژی رابوونا شۆرەشا 11 ئیلونێ دەرئێخستبوو، و هندەك ژ وان چوونە بەغدا و گۆتنە سەرۆك كۆماری: پشتەڤانیا شۆرەشا كوردی ژلایێ شوعیاتی و شوعیانڤە دهێتەكرن و، لڤێرە ژبیرنەكەین كو سەوافی هزر و هەلویستێن خراب هەبوون.
هەلوەستێ ئیخوان لمسلمین هەنبەر شۆرەشا كوردی نەهاتە گوهۆڕین تاكو د شەرێ ئیراقی – ئیران دا (1980- 1988) و پشتی وێ، فەریق اول روكن نزار عەبدلكەریم الخەزرەجی د بیرهاتنێن خۆدا نڤێسی: لوا روكن كامل ساجت زەلامەكی ئۆلداربوو و ئەوی ناڤێ (انفال) ل سەر كونترۆلكرنا گوندێن مالومە، سەرگەلو، بەرگەلو و چیایێ پیرەمەگرون كر، ئەوژئ ب رێنیشاندانا سورەتا ئەنفال د قورئانێ دا(1).
ل ڤێرە بۆ مە دیاردبیت كو ئەفسەرەكی ژ ئیخوانان ناڤێ ئەنفال ل ئۆپراسیۆنێن قڕكرن و وێرانكرنا كوردستانێ كریە و حوكمەتا بەعس ناڤێ (ئەنفال) ل سەر هەر حەفت ئۆپراسیۆنێن د دویڤرا هاتین هێلایە (2).
و سەركردێ بەعسی تاهر توفیق ئەلعانی د بیرهاتنێن خۆدا ل دۆر كامل ساجتی دبێژیت: كامل ساجت فەرماندێ فەیلەقێ ئێكێ هێزێن تایبەت مرۆڤەكێ باوەردارێ ژ خەدێ ترسیای بوو، ب پاقژكرنا دەڤەرا ئوتونۆمی ژ پشتەرێێن یاخی (العصاة المتمردين)، و ئەوی پێنج مزگەت ژ بەخشیێن ژ سەدام حسێنی وەرگرتین ئاڤاكرنە(3)، دیسا د بیرهاتنێن خەزرەجی دا هاتییە: هندی لیوا روكن (ئەیاد خەلیل زەكی) یە، ئەوێ سەركێشییا كونترۆلكرنا پیرەمرگرۆنی كری، دەمێ خویندكار ب ژییاتییا خۆ بۆ ئیخوان لمسلمین هاتبوو نیاسین، و چنكو ئەوی داهێنان د كریارا ئەنفالا ئێكدا كر، لەورا كرنە فەرماندێ فەیلەقا پێنج سەرباری كو بەعسی نەبوو (3).
یا گرنك د بابەتی دا ئەوە كو چ پەیوەندیا حزبێن ئیسلاما سیاسی ب دینێ ئیسلامێ ڤە نینە، چنكو هندی دینن رۆژەكێ حزبێن سیاسی نەبووینە، لەورا هەر گۆتنا هەر حزبەكێ كو ئەو بناڤێ دینەكی یان ئۆلزایەكی یارەتكرییە و دورویاتییە، چنكو دین نە بەرنامێ حزبییە، ل ڤێرە گۆتنا بەرێز مەسعود بارزانی دكەم نموونە: حزبێن ئیسلاما سیاسی ل جیهانێ حزبێن سیاسینە و نەشێم ب حزبێن ئیسلامی بهژمێرم، ئەگەر د وەسابن، پێدڤیبوو ئێك حزببانە و دەستوورێ وان قورئان بایە، ناكۆكیێن وان ل سەر چییە دەقەكێ فەرموودێ یان دەقەكێ قورئانێیە؟ یان ل سەر هژمارا كورسیكێن پەرلەمانییە و كی ببیتە وەزیر وەكو هەر حزبەك سكۆلار.
(1) بنێرە بیرهاتنێن وی، (الحرب العراقية – الايرانية 1980-1988 )، مذكرات مقاتل (بيروت 2014 )ص463.
(2) یا ژ هەمیێ سەیرتر من ل دۆر ئەنفالێ خواندی، ئەوا وەزیرێ بەرەڤانیێ ل سەردەمێ بەعس گۆتنا هاشم سولتانی ئەوێ دادگەها تاوانان ب سیدارێ سزادای، ژبەر سەكردایەتیا وی بو ئەنفالا حەفت ل دەڤەرا سۆران: ئەنفال دەرڤەرەكە دكەڤیتە باكوورێ رۆژهەلاتێ سلێمانیێ و بدروستی د ناڤبەرا سلێمانی و دوكاندا، دەڤەرا (موت) چ گوند و كومەلگە‌هـ لێ نەبوون، هەر ژ سالا 1979ێ خەكێ وێ هاتبوو ئاوارەكرن، لەورا دەمی شەری روودای تنێ پێشمەرگە ل وێ دەڤەرێ بوو و ئەو د گەل ئیرانێ د هەڤكاربوون. ببنێرە: سولتان هاسم، زكری الحروب واسرارها، دیدارا ئێكانە دگەك وەزیرێ بەرەڤانیا ئیراقێ، پەیڤین لگەل دكتور علی السعدی، (بغداد،2022) ص32-33.
(3) بنێرە بیرهاتنێن وی، انهيار العراق المفاجئ و تداعياتة (لندن، 2021) ص155- 166.
(4) الخزرجي، المصدر السابق، ص362- 463.
