شاشیێن جوگرافیایى و زارۆیێ كوردستانێ (سایكۆلۆژیایا پرۆگرامێ خواندنێ )
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى
سازى و سه‌نته‌رێن زانستى و ژ وان ژى دبستان و قوتابخانه ب ڕێیا پرۆگرامێ خواندنێ قوتابى په‌روه‌رده دكه‌ن، په‌روه‌رده وه‌ك پێناسه پێكهاتیه ژ ئاماده‌كرنا مرۆڤى بۆ ژیانى،َ و تێكراى زانایێن ده‌رووناسیا په‌روه‌رده‌یى و په‌روه‌رده‌كارێن مه‌زن ل سه‌ر ڤێ پێناسێ كۆكن. حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ، نه‌خاسمه د ئاستێ په‌روه‌ردێ دا وێراى گه‌له‌ك بزاڤ و سه‌ركه‌فتنان د بیاڤێ وه‌رگێڕانا وان دا بۆ زمانێ شرینێ كوردى، به‌لێ هێشتا نه‌شیایه خوه ژ بن كارتێكرنا كه‌لتووره‌كێ بیانى ده‌ربێخیت، كو ب ڕێیا هنده‌ك كه‌سان، ڤێجا بده‌ست یان بێده‌ستى بیت، د پرۆگرامێ خواندنێ دا، دهێته‌كرن. پرتووكا جۆگرافى ئێكه ژ ژێده‌رێن زانیاریا بۆ خوانده‌ڤانى حه‌تا ب ڕێیا وێ ژینگه‌ها سروشتى و جوگرافیایى یا كوردستان و ده‌ڤه‌ر و چیایان بنیاسیت. گرنگترین ئارمانجێن مرۆڤى هه‌میشه ئه‌و بوویه ب ڕێیا نیاسینا جوگرافیایا ده‌وروبه‌رێ خوه، هه‌م بشێت خوه ژ مه‌ترسیێن ده‌ره‌كى و ئه‌وێن گه‌فان ل ژیان و بوونا وى دكه‌ن، بپارێزیت و هه‌م بشێت هه‌مى شیانێن خوه بۆ مفاوه‌رگرتن ژ وێ ژینگه‌هێ و ل دووماهیێ ژى به‌خته‌وه‌ریا خوه و مالبات و نه‌ته‌وێ خوه، بمه‌زێخیت. جهێ داخێ یه ئه‌و جوگرافیایه ل بن كارتێكرنا فاكته‌رێن له‌شكرى و سیاسى و… هتد، به‌رده‌وام د گوهۆرینێ دا بوویه، و داگیركرن یان ئارمانجێن سیاسى و تایبه‌ت سنوورێن وان و ته‌نانه‌ت ناڤێ وان ژى ببه‌رده‌وامى یێ گوهۆڕى، و بێگومان ژى ده‌مێ ئه‌ڤ زانیاریه ب شاشى دگه‌هنه به‌رده‌ستێ قوتابى ژ بلى تێكدانا بیردانكا وى یا زانستى، چه‌ند جاران پتر ژى زیانێ ل بیروباوه‌رێن وى دكه‌ت. ئه‌م كوردستانى بخۆ ئه‌ڤه هزاران ساڵه ل بن ده‌ستیێ و داگیركرنێ دا دنالین و مه گه‌له‌ك قوربانیێ یێن داین، بۆچى بگه‌هته ئاستێ هندێ زارۆكێن مه ژى ئه‌و چه‌ند ب سه‌رێ وان بێت، نه‌خاسمه ئه‌م نوكه ب هه‌مى هێزڤه بزاڤا ئاڤاكرنا ده‌وله‌ته‌كێ ددین دا دبن سیبه‌را وێ ژ تاما خۆشا ئازادیێ بێبه‌هر نه‌بین. پێداچوونه‌ك ب پرتووك و نه‌خشه‌یێن جۆگرافیایى د پرۆگرامێن خواندنێ هنده‌ك ژ ڤان شاشیان بخۆڤه دگریت، و ل ڤێرێ ئه‌م تنێ نموونه‌كێ ژ وان ئینین. ب به‌رده‌وامى د نه‌خشه‌یێن ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤین ناڤه‌ك دهێته دیتن ” كه‌نداڤا عه‌ره‌بى ” كو د راستیدا شاشیه‌ك زانستى، د هه‌مان ده‌مدا پالدانا قوتابیه‌كێ ب نه‌ته‌وه كورده بۆ ناڤ ئاریشه‌كا سیاسى، ئایدیۆلۆژى، نه‌ژادى و دیرۆكى، كو ڤى قوتابى نه ژ دوور و نه ژ نێزیكڤه چ په‌یوه‌ندى پێڤه نینه و تژیكرنا مه‌ژیێ وى ب پێدانا ڤان زانیاریان د پرتووكێن خواندنێ و نه‌خاسمه ل دبستان و قوتابخانه‌یێن ناوه‌ندى و ئاماده‌یى زیانه‌ك ده‌روونى مه‌زنه ل كه‌ساتیا وى. هه‌لبه‌ت ل ڤێرێ مه‌به‌ستا مه ئه‌و نینه كو به‌رگریێ ژ نه‌ته‌وێ پارس (یان فارس وه‌كى عه‌ره‌ب دبێژنێ ) یێ ب ره‌گه‌ز ئاریایى بكه‌ین، چونكى زۆرداریا وان ل نه‌ته‌وێ كورد و كوردستانیان كرى چ كێمتر ژ یا عه‌ره‌بان نینه، و خرابتره، چونكى هیچ نه‌بیت ئه‌و ژى ئاریاینه وه‌كى مه، تاجیك و ئازه‌ر، و … هتد، و چاڤێ مه ل هندێ بى ل ده‌مێ ریفراندۆما كوردستانیان ئیران و ئاریایى ئێكه‌م پشت و هاریكارێن مه بن د ئاڤاكرنا وه‌لاته‌ك كورستانى، لێ ب مخابنیڤه گۆرزێ وان ژ هه‌میان كۆژه‌كتر بى و ئه‌ڤه دێ بۆ وان گران تمام بیت، نه‌خاسمه ئه‌و خوه ل وه‌لاتێن زلهێز دده‌ن. لێ ل دووڤ ژێده‌رێن دیرۆكى ئه‌ڤ كه‌نداڤه ل هزاران سالێن پێش زاینێ بناڤ و بنده‌ستێ پارسان بوویه، و هه‌تاكو د سه‌رده‌مێ میدیان دا ژى هه‌ر دو لایێن وێ ل بن ده‌ستهه‌لاتا میدیێن كورد بوویه. ئه‌ڤ ناڤه سه‌ده‌یا بۆرى و نه‌خاسمه پشتى ململانیێن دژوارێن ئیرانێ ل گه‌ل عه‌ره‌بان و نه‌خاسمه وه‌لاتێن كه‌نداڤێ، و ب تنێ ژ پێخه‌مه‌ت تێكدانا ئارامییا ده‌ڤه‌رێ و نه‌ته‌وه و وه‌لاتێن وێ هاتیه تێكدان و ب ڤى ره‌نگى به‌لاڤبووى. ل سه‌رده‌مێ رژێما به‌عسا شۆڤینى و سه‌دامێ گۆڕبگۆڕ گه‌هشته گۆپیتكا خوه، نه‌خاسمه وه‌لاتێن عه‌ره‌ب ب هه‌مى ڤه و ژ وان ژى یێن كه‌نداڤێ ئاگرێ ڤى شه‌ڕى ب پشتگیریا مادى و مۆرالى یا ڤێ رژێمێ، خۆشتركر، و كوردستانى ل هه‌ردوو سنوورێن ڤى شه‌ڕى مه‌زنترین قوربانى بین، ئه‌نفال و حه‌له‌بچه دیارییا هه‌رى مه‌زنا وێ بى. ئه‌زموونا كوردستانیان نیشادایه داگیركه‌رێن كوردستانێ ل هه‌مى پارچان، ل ده‌مێ دگه‌هنه خالا دژاتیكرنا كوردستانیان، هه‌مى خه‌م و ئاریشه‌یان د ناڤبه‌را خوه دا ژبیردكه‌ن، و ته‌نانه‌ت ل ڤێ دووماهیێ گه‌هشتینه وێ باوه‌رێ پێدڤیه ئه‌ڤ خاله ببیته ستراتژیه‌ك هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را وان دا، ئه‌ڤه‌ژى بۆ ڕێگرى ل ئازادیا كوردستانیان و خه‌ونا دروستكرنا وه‌لاته‌ك سه‌ربخوه. ب گۆتنه‌ك دیتر بۆ مه هه‌مى وه‌ك ئێكن، و نابت ئه‌م زۆرداریا وان ژبیرا خوه ببه‌ین، و ژبه‌ر لایه‌نه‌ك یان تایبه‌تمه‌ندیه‌ك ل نك لایه‌نه‌ك ژ وان هه‌مى وێ زۆرداریێ بهێلین و دژاتیا لایه‌نه‌ك دیتر بكه‌ین، بێ لایه‌نى د بابه‌ت و ململانێ یا دیرۆكیا شیعه و سوننه‌یان بۆ كوردان باشترین ده‌رمانه. مه چ خێر و خۆشى ژ چ ژ هه‌ر دوكا نه‌دیت، ڤێجا بۆچى سه‌رێ خوه بۆ ئێك ژ وان بئێشینین، و مه‌ژیێ زارۆ و گه‌نجێ خوه بخڕینین: ها ئه‌ڤه شیعه و دوژمنه، و ئه‌ڤه عه‌ره‌به و سۆننه و دۆسته. ژبلى رێز بۆ وان دو لایه‌نان وه‌ك باوه‌ر و مه‌زهه‌ب، لێ د چارچۆڤه‌ى سیاسه‌تێدا ئه‌و دو لایه‌ن بچاڤه‌ك دیتر و كێمتر ته‌ماشه‌ى مه دكه‌ن، و ئه‌وا بۆ هه‌ر دوو وانا نه‌خه‌م و نه خیاله هزاران شه‌هید و قۆربانى و به‌دبه‌ختیا مه و زارۆكێ مه یه. له‌وما پێدڤیه لایه‌نێن په‌یوه‌ندار د پرۆگرامێ خواندنێ، و نه‌خاسمه په‌رتووكێن دیرۆكى و جۆگرافیایێ ڤێ و گه‌له‌ك جۆرێن دیتر ژ سه‌پاندنا هزرێن لایه‌نگیرانه و ده‌مارگیرى نه‌هێلن، و ئه‌گه‌ر ده‌سته‌ك ل پشتێ هه‌یه ب توندى بهێنه سزادان و دوور ئێخستن ژ پرۆسا په‌روه‌رده‌یى، چونكى دێ ل ئاینده‌یێن دۆمدرێژ زیانێن مه‌زن ل قوتابى و كه‌ساتیا وى و تاكێ كوردستانێ ده‌ن.
